Manbashunoslik

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. Hujjatlarni о 'rganadigan fan nima deb ataladi?
2. Tarixiy hujjat deganda nimani tushunamiz?
3. Qanday tarixiy hujjatlarni bilasiz?
5-M A V Z U . TARIXIY ASARLAR XUSUSIYATLARI
Darsning mazmuni: U shbu dars ja ra y o n id a O 'zb ek isto n tarixiga oid 
a rab , fors va o 'z b e k tilidagi m a n b a la r, u la r xususiyatlari to 'g 'r is id a
m a ’lu m o tlar beriladi.
Reja:
5.1. Arab tilida yozilgan m anbalar.
5.2. Arab tilid a yozilgan m anbalar xususiyatlari.
5.3. F ors tilining m anbalarda tu tgan o 'm i.
5.4. M anbalarning yaratilishida o 'z b e k tilin in g tutgan o 'm i.
5.5. O 'zb ek tilidagi m anbalarning xususiyatlari.
Asosiy tushunchalar: ham d, tahm id, debocha, m uqaddim a, bob, qism , 
fasl, xotim a.
5.1. Arab tilida yozilgan manbalar
O 'zbekiston nin g VII asr oxiridan boshlab, X II asrgacha b o 'lg an tarixi 
k o 'p ro q va deyarli arab tilidagi yozm a m anbalarda yoritilgan va bu a n ’ana 
keyincha ham T em uriy lar davrigacha davom etgan. Bu davrda yurtim iz 
a w a l arab xalifaligi ta rk ib id a , s o 'n g r a S o m o n iy la r, Q o ra x o n iy la r, 
G 'aznaviy lar, X orazm shohlar davlatlarini b o shdan kechirdi. Arab tilida 
vatanim iz tarixiga oid yozm a m anbalarni m ualliflarning kelib chiqishiga 
qarab, ikki guruhga ajratish m um kin.
Birinchi guruh — arab tilida ijod etgan yurtim izdan chiqqan tarixchi 
va olim lar. Bular M uham m ad M uso al-X orazm iy, Abu R ayhon Beruniy, 
M ah m u d K o sh g 'ariy , M ah m u d Z a m a x sh a riy , A bu S aid S am ’o niy,
* Ushbu mavzuni yozishda B. A hm edov asaridan qisman foydalanildi.
41

---

S hahobuddin M uham m ad Nisoviy va boshqalardir. U shbu m uarrixlar 
asarlarida ona-V atanga m uhabbat alohida nam oyon bo'ladi. Bu, ayniqsa 
Abu R ayhon Beruniyning “ O sor ul-boqiya” asarida xalqim iz qadim gi 
m adaniyati to ‘g ‘risidagi m a’lum otiarida alohida k o ‘zga tashlanadi.
Ikkinchi guruh — xorijlik olim lardan iborat b o ‘lib, ular yaratgan arab 
tilidagi asarlarida yurtim iz tarixi, m adaniyati, siyosiy-ijtim oiy hayoti 
yoritilgan. Ushbu m ualliflarning eng yiriklari A bulhasan M adoiniy (vaf. 
840), A bulabbos a l-Y a ’qubiy (IX asr), A b u b ak r a l-B a la z u riy , Ibn 
X urdodbeh (820 — taxm .913), Abu J a ’far Tabariy (839—923), Is’hoq al- 
Istahriy (8 5 0 -9 3 4 ) va boshqalardir.
M azkur m uarrixlar yurtim iz hududini um um m usulm on olam i, arab 
xalifaligining bir qismi sifatida yoritganlar. U lar, asosan arab xalifaligini 
ikki qismga, y a’ni arab va ajam - g'ayri arabga ajratib o ‘rganar edilar. 
A rablar tom o n id an yurtim izga berilgan nom M ov arounnahr — daryoning 
u yog'idagi m am lakat m azm unini bildiruvchi jug'rofiy nom bizgacha 
yetib kelgan bo 'lib, asosan arab mualliflari asarlarida istifoda etiladi.
5.2. Arab tilidagi manbalarning xususiyatlari
Arab tilida yaratilgan tarixiy asarlar yoki yozm a yodgorliklar quyidagi 
um um iy xususiyatlaiga ega. Ular garchi arab tilida yozilgan b o ‘lsa-da, 
barchasida um um iy tarixni qam rab olishga, ya’ni tarixni jahon tarixi sifatida 
idrok etishga, talqin qilishga intilish alohida sezilib turadi. Bu m anbalar 
uchun ilk tarixiy asar va nam una sifatida “Q u r’oni karim ” olinadi.
K itoblar ichida tarixchilar o'zlarining “Q u r’oni karim ” , hadislar va 
“ P ayg'am barlar qissalari” , diniy rivoyatlam i yaxshi bilishini nam oish 
etishga va ulardagi m ashhur va m a’lum voqea, hodisa, rivoyat, aqidalardan 
unum li foydalanishga intilganlar.
Arab tilidagi yozm a m anbalarning eng qadim gilari, asosan m um toz 
yozuv turiaridan kufiyda “Q u r’oni karim ” va tafsir, hadislar nasx, suls 
yozuvlarida bitilgan. XV asrdan so 'n g iste’molga n asta’liq yozuvi kirgan. 
A lohida farm on va hujjatlar t a ’liq yozuvida bitilgan.
Tarixiy asarlar m azm uni va tarkibiga kelganda shuni aytish kerakki, 
ularda m atn a n ’anaviy Alloh ham di — tahm id, payg‘am barim iz n a ’tlari, 
to 'rt sahoba yoki sahobai roshidin ta ’rifi kelib, undan so ‘ng asar kimga 
bag 'ish lan g an b o 'lsa , o d atd a ular yuksak lavozim dagi shaxslar yoki 
hokim lar bo'lgan, o 'sh a hom iylarga bag‘ishlov-m aqtov yoziladi va ana 
shundan keyin kam tarin m uallif o'zi haqida, qanday asar yozm oqchi 
ekanligi, uning nom i va asarning ixcham m azm uni yoki zam onaviy til 
bilan aytilsa, annotatsiyasi bayon etiladi.
42

---

A sarning oxiridagi xotim a — kolofonda esa, m uallif asarini tugatib 
olgani u ch u n A llohga shukronalar keltirib, m azk u r q o 'ly o zm a asar va 
uning ushbu nusxasi, k o ‘chirilish joyi va tarixi, xattoti haqida m a ’lum ot 
keltiriladi. Tarixiy asarlarda keltiriladigan “ Q u r’oni k arim ” oyatlari va 
“ H adisi s h a r if’ nam unalari, odatda asosiy m a tn d a n ajratib, boshqa siyoh 
bilan va k o 'p in c h a boshqa yozuv, xat tu ri, m asalan kufiy, nasx yoxud 
suls yozuvida b osh qacha siyoh bilan bitilib, alohida ziynatlanadi.
Tarixiy asarlar qo'lyozm alari o 'z davri a n ’analariga m os ravishda charm
m uqova — jildlarga olingan, kitob boshlanishi sham s, unv on , sarlavha, 
zarvaraq naqshlari bilan, m atn o 'rtalarida lavha n aq sh larv a m o'jaz rasm lar 
bilan bezatilgan. N a m u n a sifatida Beruniyning “ O sor ul-boqiya” asarining 
m o 'ta b a r qo 'lyozm asini ko'rsatish m um kin.
U m u m an , arab tilida yurtim iz tarixiga oid m an b alar bilan tanishib 
ularning ham son jihatidan ko'pligi, ham ilmiy saviyasi ju d a yuqori ekanligi 
guvohi b o 'lam iz. G a rch i, qom usiy olim im iz B eruniy arablarda tarix 
yaratish a n ’anasi ju d a qadim iy va boy em asligini haqli ravishda qayd 
etgan b o 'lsa -d a , arab xalifaligi sh ak llan g an id an so 'n g , y u n on , eron , 
yahudiy va nasroniy tarix a n ’analaridan ijobiy va ijodiy foydalangan arab 
va, asosan arab tilida ijod etuvchi m uarrixlar h am arab xalqlari, ham
arab xalifaligi hududiga kirgan yoki unga q o 'sh n i b o 'lg an xalqlar tarixini 
yozishga ju d a katta hissa qo'shdilar. S hu ning bilan birga, yurtim izdan 
yetishib c h iq q a n tarix c h ilarim iz h am arab tilid a , ayniq sa B eruniy, 
S am ’oniy, S hahobiddin Nisoviy kabi tarix ch ilar ajoyib asarlar yaratib 
arab tilidagi tarix ilmi taraqqiyotiga m u nosib ulush qo'shdilar. Y a’ni, 
arab tilidagi m anbalarni o 'rganish hali o 'z dolzarbligini yo'qotgani yo'q. 
U lar xalqim iz boy m erosining ajralmas qism i b o 'lib , o'tm ishdagi yuksak 
taraqqiyotim iz guvohidir.
U shbu darslikda arab tilida bitilgan yurtim iz tarixiga oid eng m uhim
yozm a m anbalar to 'g 'risid a ixcham va qisqa m a ’lum ot berishga intildik. 
C h u n k i tarix im izn in g bu q atlam i, y a ’ni arab tilid a V II—XIV asrlar 
davom ida yaratilgan yozm a m anbalar hali m ukam m al o'rganilgan deyish 
qiyin. Bu kelgusi m anbashunoslar oldidagi sharafli vazifa. A lbatta, biz 
keltirgan yoki zikr etgan asarlar nom lari bilan arab tilidagi m anbalar 
ro 'y x a ti c h e g a ra n la n m a y d i, y o xud tu g a m a y d i, a m m o b a k a la v riat 
talab a la rid a u m u m iy tasavvur hosil qilish u c h u n kifoya qiladi, deb 
hisoblaym iz.
5.3. Fors tilining manbalarda tutgan o‘rni
Arab xalifaligining siyosiy, iqtisodiy va harbiy qudratining zaiflashuvi
43

---

va mahalliy hokim laming kuchayishi natijasida asta-sekin markaziy hukum at 
nom igagina Bag‘dodda b o ‘lib, uning o ‘lkalardagi noiblari deyarli mustaqil 
davlatlar sifatida faoliyat ko'rsata boshladilar. Bu esa m adaniyat, ilm -fan 
sohasiga katta ta ’sir o ‘tkazdi.
Nom igagina xalifalikka qaram m am lakatlarda aw al oddiy xalq orasida, 
asta-sekin olim lar va davlat ayonlari va rahbarlari orasida arab tili bilan 
birgalikda fors va turkiy tillardan foydalanilishi natijasida arab tili din va 
diniy bilim lar tiliga aylandi. S h e’riyat va tarixda forsiy va turkiy tillar 
m a ’lum mavqega ega bo'lib, ularda ilmiy, badiiy va tarixiy asarlar yaratildi, 
davlat hujjatlari yuritila boshlandi. Bora-bora forsiy til davlat tili darajasiga 
ko'tarilib, bu tilda ju d a katta hudud da badiiy va tarixiy asarlar yaratildi.
M asalan, Bayhaqiyning «Tarixi M as’udiy», N izom iddin Shom iy va 
S harafuddin Ali Y azdiyning “Z a fa rn o m a ” asarlari, M irzo U lu g 'b e k
rahnamoligi va ishtirokida bitilgan “Tarixi ulusi arba’” (“T o 'rt ulus tarixi”), 
M uham m ad M irxondning “ Ravzat us-safo” (“Jannat b o g 'i”), G 'iyosiddin 
X ondam irning “Xulosat ul-axbor” va “ H abib us-siar” , M irzo H aydam ing 
“Tarixi Rashidiy” va boshqalar forsiy tilda bitildi. M ovarounnahrda forsiy 
va turkiy tildan doim o yonm a-yon foydalanilar edi.
Bizning tarixim izga oid salm oqli tarixiy m anbalar avval arab tilida 
y a ra tilg a n b o 'ls a , a y n iq sa d a v la t ra h b a rla r i yok i h o k im la r a ra b
bo'lganlarida, keyineha forsiy tilda bitildikim, bu til ilmiy doiralar, madrasa 
va m aktablarda um um iy taraqqiyot darajasini belgilovchi zarurat sifatida 
o 'rgatilar va XIX asr oxirigacha ziyoli oilalarda arab tili din va “ Q u ro ’ni 
karim ” tili sifatida, sh e’riyat va boshqa sohalar uchun forsiy va turkiy 
tillari istifoda etilar edi.
5.4. Fors tilidagi manbalarning xususiyatlari
Fors tilida bitilgan tarixiy asarlar a n ’anaga binoan arab tilida nom lanar, 
ularda ham islomiy m anbalar va islomiy tarixiy asarlar xususiyatlari yaqqol 
ko'zga tashlanar edi. H atto, yozuv yoki xat turi arab alifbosida bo'lib, 
keyineha forsiy va turkiy til xususiyatlarini hisobga olgan holda yigirma 
sakkiz arab harfiga to 'rt harf qo'shildi va natijada arab yozuviga asoslangan 
fors va turkiy til yozuvi vujudga keldi.
XIV 
asrgacha, asosan arab yozuvning m um toz turlaridan kufiy, nasx 
va sulsdan foydalanilgan bo'lsa, XV asrdan boshlab yangi yozuv n asta’liq 
T em uriylar davrida M ir Ali Tabriziy nom li xattot tom o n id an ixtiro etilib, 
iste’m olga kiritildi. Bu yozuv badiiy va tarixiy asarlarda yetakchi o 'rin
egalladi.
A m m o, tarixiy asar m atni ichida kelgan “ Q u r’oni k arim ” oyatlari,
44

---

“ Hadisi sh a rif’lar a n ’anaga binoan arab tilida, kufiy, nasx va suls yozuvlarida 
barcha harakatlari k o ‘rsatilgan holda ajratilib bitilar va so ‘ngra ularga forsiy 
yoki turkiy tild a izoh, tafsir keltirilar edi.
Fors tilining tarixiy m anbalar tiliga aylanish davri va taraqqiy etishi 
k ito b a t s a n ’a tin in g M o v a ro u n n a h r va X u ro s o n d a y uk sak d arajad a 
rivojlanish zam oniga t o ‘g ‘ri keldi.
Aksariyat fors tilidagi tarixiy asarlar oliy sifatli qog‘ozga bitilar, kitob 
turli ajoyib naqshlarva m o ‘jaz rasmlar bilan ziynatlanib, saroy kutubxonalari 
va a ’yonlar uchun yaratilgan m o'tabar qo'lyozm alar oltin va kum ush suvlari, 
turli b o ‘yoqlar bilan bezatilib, kitobat san’atining shoh asarlari darajasida 
yaratilib, yuksak san ’at nam unalariga aylantirilar edi.
A n ’anaviy tarixiy asarlar, ya’ni ulkan um um iy tarixga oid barcha xalqlar 
tarixini o 'z ichiga qam rab oluvchi m ahobatli kito b lar o ‘m in i asta-sekin 
alohida davr va b iro n bir sulolalar tarixiga b ag'ishlangan asarlar paydo 
b o 'lib , ularning o 'm in i egallay boshladi.
F ors tilida bitilgan eng qadim gi m a n b a la rd a n biri N arshaxiyning 
“ Buxoro tarix i” asari bo 'lsa, T em uriylar davrida N izom idd in Shom iy, 
S h a ra fu d d in A li Y azd iy , H o fiz i A b ru , A b d u ra z z o q S a m a rq a n d iy , 
M uh am m ad M irxond, G 'iy o sid d in X o n d a m ir kabi yirik m uarrixlar bu 
tilda asarlar yaratdilar. So'nggi fors tilida yaratilgan tarixiy m anbalardan 
biri sifatida A hm ad D onishning tarixiy asarlarini n am un a sifatida ko'rsatish 
m um kin.
Forsiy tilda bitilgan tarixiy m anbalaiga xos xususiyatlardan biri — 
m atn orasida, voqealar bayoni davom ida she’riy lavhalam ing keltirilishidir. 
Bu s h e ’riy la v h a la r ta rix c h in in g o 'z a sa ri b o 'lis h i m u m k in va u 
boshqalarning s h e ’riy asarlaridan h am bem alol foydalanishi m um kin. 
Bu badiiy-she’riy lavhalarda konkret tarixiy shaxslar nom lari obraz, timsol 
sifatida ju d a k o 'p ishlatilishidir.
Fors tilida bitilgan ayrim tarixiy asarlarda o'x shatish , m ubolag'alar 
k o ‘p ishlatilib, bayon uslubi o 'ta jim jim ad o r bo 'lishi m um kin. M ana 
shunday asarlar to 'g 'risid a A m ir T em u r tarixchi N izom idd in Shom iyga 
shunday degan: “ Shu uslubda yozilgan, tashbih va m u bo lag'alar bilan 
oro berilgan kitoblarda ko'zlangan m aqsadlar o 'rta d a y o'qo lib ketadi, 
agar so 'z q o id a-q o n u n id a n nasibador b o ig a n la rd a n birontasi m a ’nini 
fahmlab qolsa qolar, am m o qolgan o'n tasi, balki yuztasi uning m azm unini 
bilishdan, m aqsadga yetishdan ojiz. Shu sababli, uning foydasi barchaga 
barobar b o 'lm ay d i.” 1
1 N izo m id d in Shom iy. Z afarn o m a . F ors tilid an o 'g iru v ch i Yu. H akim jonov. — T oshkent: 
0 ‘zbekiston, 1996. 23-bet.
45

---

Yurtimiz hududida fors tilida yaratilgan tarixiy m anbalarda ham arabiy, 
ham turkiy, ayrim hollarda m o ‘g ‘ul tili elem entlari, so ‘zlar, iboralar, 
atam alar va hujjatlar uchrashi va mavjud b o ‘lishi biz uchun bir tabiiy 
holdir. C hunki, o 'tm ish d a xalqim iz ziyolilari va nam oyandalari uch un
bir necha tilni bilish va ularni ishlatish odatiy hoi edi.
U shbu darslikda barcha fors tilidagi tarixiy m anbalarni to ‘la qam rab 
olishni m aqsad qilib q o ‘ymay, ularning ichidan eng m uhim larini nam una 
sifatida tanlab olib, ular to 'g 'risid a ixcham , qisqa m a ’lum otlar keltirdik, 
xolos. C hunki, bu bilim larni talabalar o'zlari m ustaqil kengaytiradilar 
degan um iddam iz. Bizning m aqsadim iz, keltirilgan ushbu m a ’lum otlar 
asosida talabada fors tilidagi tarixiy m anbalar xususida um um iy tasaw u m i 
shakllantirish va uni m ustaqil fikrlashga o'rgatishdir.
5.5. Manbalarning yaratilishida o‘zbek tilining tutgan o‘rni
Boy y o zm a m e ro s im iz , ta rix iy m a n b a la rim iz s h a k lla n is h i va 
yaratilishida o ‘zbek tilining alohida o ‘rni bor. Lekin, yurtim izda siyosiy 
hokim iyat a w a l arablarda, so 'n g forsiy zabo nli su lto n la rd a b o ‘Igan 
zam onlarda arab va fors tili davlat tili sifatida iste’foda etilib, bu tillarda 
rasmiy hujjatlar, tarixiy m anbalar yaratildi. 0 ‘sha davrlarda ham M ahm ud 
Koshg‘ariyning “ Devoni lug‘otit tu rk ” , Y usuf Xos Xojibning “ Q utadg‘u 
bilik” kabi yirik yozm a m anbalarning yaratilishi o 'zb ek tilining qudrati, 
salohiyati va kuchi yetarli ekanini nam oyish etdi.
B undan tashqari, uzoq m uddat davom ida xalqim iz yetakchi ziyolilari 
va jonkuyarlari “ Q u r’oni k arim ” tafsirlari, “ H adisi s h a r if’ va “ Qissas ul- 
anbiyo’Marni o 'zb ek tiliga o'girishga va m oslashtirishga harakat qilganlar. 
Bizning boy diniy m erosim iz bilan bog'liq kitoblar o 'z tadqiqotchilarini 
kutm oqda. Keyingi m ustam laka davri siyosatida xalqim izga arab va fors 
tili, go'yoki chet tili, yot til sifatida ko'rsatilib, bu tillardagi boy merosim iz 
bizga begona, eskirgan, qoloq o 'tm ish m erosi sifatida tu sh u n tirilib
k e lin d ik i, n a tija d a b iz n in g m a ’naviy d u n y o m iz m a ’lum d a ra ja d a
kam bag'allashdi, xolos.
Afsuski, arab yozuvidagi boy m erosim izni tushunm aydigan, undan 
yotsiraydigan, eng fojialisi — tushunishni ham xohlam aydigan ziyolilar 
guruhi vujudga keldi. U lar to m o n id an arab alifbosi asosidagi yozuvim iz 
eski o'zbek yozuvi deb atala boshlandi.
Vaholanki, biz Alisher Navoiyni o 'zbek adabiy tili asoschisi deb tan 
olg an m iz. U n in g “ M u h o k a m u t u l- lu g 'a ta y n ” n om li asa rid a qayd 
qilinishicha, hokim iyat arablarda bo'lganida ular o 'z tilidagi m adaniyatni 
ravnaq toptirishga hom iylik qildilar va rag'batlantirdilar. U ndan so 'n g
46

---

fors tilidagi m adaniyatga e ’tib o r berildi. Va nihoyat T em uriylar saltanati 
o ‘rnatilgach, o ‘zbek tilining va m adaniyatining taraqqiy etishi uch un
katta im koniyatlar yaratildi.
B izning tilim izdagi yo zm a m an b alar faqat hozirgi R espublikam iz 
hududi bilan chegaralanib qolm ay, balki A lisher Navoiy iborasi bilan 
aytilsa, Xitoydin to X urosongacha, hatto Idil (Volga) daryosi b o ‘ylarigacha 
b o ‘lgan jo y lard a o 'z b e k tili tushunilgan, yo zm a m an b alar, m adan iy
obidalari yaratilgan.
Birgina xarakterli m isol. Buyuk B oburiylarning oltinchisi Avrangzeb 
O lam g ir (1 6 5 7 —1706) o 'z in in g R us p o d sh o h ig a jo 'n a t g a n rasm iy 
m aktubini o 'z b e k tilid a bitgan va bu m u h im hujjat asli m atn i rus 
solnom alarida saqlanib qolgan.
X III asrda Qul Ali tom onidan o'zbek tilida “Y usuf va Z ulayho” dostoni 
O ltin O 'rd a d a bitilgan. O 'z b ek tilidagi, b irinchi aruz risolasi XV asr 
o 'rtalarid a M isrda yaratilgan.
M o'g'ul hokim lar huzurida bahshi — kotiblam ing bo'lganligi va nihoyat
XIV asr oxiriga borib “T e m u r tuzuklari” ning yuzaga kelishi tu rk iy -o 'zbek
tilining taraqqiyoti u ch u n k atta xizm at qildi. N osiriddin R abg'uziyning 
“ Qisas u l-an b iy o ” asarining yaratilishi, “Tarixi T abariy” , S harafuddin 
Ali Yazdiyning “ Z a fa rn o m a ” , M uham m ad M irxondning “ Ravzat us- 
safo” kabi yirik asarlarning o'zbek tiliga o'girilishi, Durbek, Sayid Qosimiy, 
Lutfiy, A lisher N avoiy, Hofiz X orazm iy kabi shoirlar ijodi o 'zb ek tilining 
jahonda taraqqiy etgan adabiy va ilmiy til ekanligini ko'rsatdi.
A lisher N avoiy yirik badiiy asarlari “ X am sa” va “ Lison u t-ta y r” 
dostonlari, “Xazoyin ul-m aoniy” nomli to 'rt devonlari qatorida yaratilgan 
nasriy tarixiy asarlari, xususan tarixga oid “Tarixi anbiyo va h u k am o ” , 
’’Tarixi muluki A jam ” , “Xamsat ul-m utaxayyirin” , ’’H oloti Sayyid Hasan 
A rdasher” , ’’H oloti Pahlavon M u h am m ad ” , ’’V aqfiya” , “ M ahbub ul- 
q u lu b ” , ’’M ajolis u n -n a fo is” , ’’Nasoyim u l-m u h a b b a t” , “ M u n sh ao t” 
asarlari — ju d a katta tarixiy aham iyatga molik m anbalarning yaratilganligi 
keyingi davrlarda o 'z b ek tilining rivojiga ulkan hissa bo 'lib qo'shildi.
Z ahiriddin M u ham m ad Boburning “ V aqoyi” ’ (“ B ob urno m a” , 1530) 
asarining yaratilishi jah o n sh u m u l aham iyatga molik m anba sifatida ijod 
etilganligini ko'rsatadi. C hunki, bu obida to 'rt m arta fors tiliga, to 'rt 
m arta ingliz tiliga to 'la tarjim a qilinib, birgana forsiy q o'lyozm alarning 
juda k o 'p tarqalganligi, o 'n uch qo'lyozniaga ko'plab m o 'jaz rasm lar 
bilan ziynatlanganligi, asl m atnning sakkiz m arta ch o p etilishi, o 'n d a n
ziyod inglizcha qisqa nashrlar yuqoridagi fikr isboti uchun kifoyadir.
Alisher N avoiyning “ M ajolis u n -n afo is” tazkirasi ham XVI asrda uch
47

---

m arta fors tiliga taijim a qilingan. Y ana M uham m ad Solih, A bulg'oziy 
Bahodirxon, M unis, Ogahiy, Bayoniy, H akim xon T o 'ra va boshqalarning 
tarixiy asarlari ju d a m uhim va qim m atli m anbalardir.
Ayniqsa, XIX asrda X orazm da va Sharqiy T urkistonda o 'zb ek tiliga 
katta e ’tib o r tufayli ko 'p lab tarixiy, diniy va badiiy asarlar forsiy, arabiy 
tillaridan taijim a qilindi, yangi asarlar yaratilishiga im kon yaratildi.
U m um an , XX asr birinchi choragigacha o 'z b ek tillarida q ato r tarixiy 
m anbalar yaratilgan edi. Bu davrgacha bitilgan bizning tilimizdagi obidalar 
arab alifbosi asosidagi yozuvlarda bitilgan edi.
1929-yili lotin alifbosiga o'tildi.
1940-yili rus-kirill alifbosi kiritildi.
M ustaqilligim iz bizga yana lotin alifbosini qayta tikladi. A lbatta, lotin 
alifbosi rus-kirill alifbosiga nisbatan ko'plab turkiy xalqlar u ch u n qabul 
qilinganligi bilan q ato r afzallikka ega. Lekin, deyarli X III yoki X II asr 
davom ida yaratilgan m anbalar taqdiri nim a bo'ladi? degan savol kishini 
o'ylantiradi. B o'lg'usi tarixchilarga fors, arab tili asoslarining o'rgatilishi, 
arab yozuvidagi m anbalardan foydalanish m alakasini hosil qilish qay 
darajada?
O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karim ovning tarixga e ’tibori 
va xalqimiz boy madaniyatini o'iganishga, qadrlashga intilishi kishida umid 
va kelajakka ishonch uyg'otadi. Darhaqiqat, “Tarixiy xotirasiz kelajak y o 'q ”.
Ushbu darslikda o'zbek tilida bitilgan ham m a m anbalarni qam rab olish 
m um kin em as, shuning uchun eng m uhim va yirik yozm a m anbalarning 
xarakterli xususiyatlam i bayon etam iz, xolos. U m id qilamizki, bu yerda 
olgan bilim larini talabalar o'zlari mustaqil ravishda kengaytirib, yanada 
chuqurlashtiradilar. C hunki, m anbalar barcha bilim asosidir.
5.6. 0 ‘zbek tilidagi manbalar xususiyatlari
X—XIV asrlarga oid turkiy tildagi yozm a m anbalar nisbatan kam
saqlanib qolgan. M avjudlari esa hali m unosib tarzda m anbashunoslik 
nuqtayi nazaridan o'rganilib, ilmiy m uom alaga kiritilgani yo'q. Y a’ni, u 
m anbalar tarix ilm ida o 'z o 'rn in i egallagani yo'q.
X—XIV asrlarga oid turkiy tildagi yozm a m anbalar to 'g 'risid a shuni 
qayd etish zarurki, ularda ham arab va fors tillaridagi m anbalarga xos 
um um iy xususiyatlar o'xshash desak bo 'ladi. Yozuv xususida turkiy va 
fors tili harflari aynan bir xil, ya’ni 32 harfdan iborat.
T urkiston kitobi tarixining tadqiqotchisi E.O .O xunjonov o 'z ilmiy 
izlanishlarida yozm a m anbadarni kitobat tarixi nuqtayi nazaridan ochib 
bergan.
48

---

XV 
asrdan boshlab yaratilgan tarixiy, badiiy va ilmiy asarlar qo'lyozmalari, 
kitoblari birinchi navbatda yozuv, xat turi xususiyatlari, kitobat fani, san’ati 
jihatidan alohida yuksak saviyasi, badiiy ziynat-bezaklari bilan ajralib turadi. 
Aksariyat m anbalar T em uriylar davrida M ir Ali Tabriziy tom onidan ixtiro 
qilingan eng g o ‘zal nasta’liq xatida bitilgan.
T e m u riy la r va S h ay b o n iy lar d av rid a h a m d a k eyin roq yaratilg an
qo 'ly o zm ala r asosan podshoh va a ’y o n lar u ch u n m o'ljallangan. M ana 
shuning u ch u n h am u lar kitobat sa n ’atin in g shoh asarlari darajasida 
yaratilgan.
X V III-X IX asrlardagi yozm a m an b alar q o 'lyozm alarini ikki guruhga 
ajratish m um kin. Bir guruhi — sh o h o n a qo'lyozm alar. Ikkinchi guruhi 
esa keng jam oatchilik va o ‘rta hoi ziyolilar u ch u n yaratilgan qo'lyozm alar. 
B ularning h a r biri m ateral va saviya bilan ajralib turadi. Ikkinchi guruh 
q o 'ly o z m a k itoblarida m atn m azm un ig a ham e ’tib o r berilgan, lekin 
q o 'ly o zm a uchun ishlatilgan m ateriallar, ziynat va b e z a k la ro 'rta m iy o n a , 
b a h o li-q u d ra t, am m o yetarli s a n ’at asari va ilm -fan u ch u n bem alol 
foydalansa b o 'ladigan m anba saviyasida yaratilgan.
XIX asrda k o 'p ro q qo'lyozm alarni yozishda ilm ahli orasida xatti 
m u llo y i, ta la b a la r xati va yangi ix tiro q ilin g a n sh ik asta x ati keng 
ta rq a ld ik im , sh id d atli ta ra q q iy o t, ay n iq sa to sh b o sm a va m ixbosm a 
kitoblarning ko'payishi, a n ’anaviy m o 'ta b a r q o 'ly o zm ala r yaratilishining 
kam ayishiga olib keldi. Bu davr q o 'ly o zm ala r xususiyatlari kitobat s a n ’ati 
nuqtayi nazaridan olim a E .M .Ism oilova to m o n id a n aniqlangan va uning 
asarlarida bayon etilgan.
Q o 'q o n xonligi tarixi manbalari xususiyatlari olim lardan R .N .N abiyev, 
H .N .B o b o b e k o v , S h .V o h id o v , T .B iy s e m b iy e v va b o s h q a la r n in g
tadqiqotlarida tahlil etilgan.
X IX a sr X o ra z m ta rix iy asa rla ri q o 'ly o z m a la ri Q .M u n iro v va 
N .K om ilov tadqiqotlarida o'rganilgan.
Y urtim izda yaratilgan aksariyat qo'ly o zm alar, xususan O 'zbekiston 
F an lar akadem iyasining Abu R ayhon B eruniy nom idagi Sharqshunoslik 
instituti fondidagilar m ashhur xattot A bdu qodir M urodov to m o n id an
tadqiq etilgan. A m m o, shu paytgacha tu rk iy -o 'zb ek kitobi tarixiy m anba 
sifatida alohida o'rganilm adi.
X ulosa sifatida shuni aytish m u m k in k i, hali turkiy tildagi jah o n
q o 'lyozm a fondlarida mavjud yozm a m an b ala r to 'la aniqlangani va ilmiy 
m uom alaga kiritilgani y o ‘q. M avjud va aniqlangan yozm a m anb alar 
yurtim izning k o 'p asrlik uzoq tarixi, uning boy yozm a m adaniyatidan 
guvohlik berib, kelajagi porloq ekanligiga to 'la ishonch uyg'otadi.
49

---

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar