Manbashunoslik

4.3.6. Turli masalalar haqidagi hujjat, farmon va maktublar
Yer-suv, Ju y b o r xojalarini soliq va jarim alard an ozod qilish, ularga 
tegishli yerlarga Vaxsh daryosidan suv chiqarish u ch u n turli viloyatlardan 
hasharchilarni safarbar qilish, oldi-sotti haqida berilgan farm o nlar va 
Juybor xojalarigajo'natilgan m aktublar, m asalan, shayboniy sultonlarining 
A b d u lla x o n s o n iy d a n sh ik o y a t q ilib J u y b o r x o ja la rig a y u b o rg a n
arznom alari, K o sh g 'ar va B adaxshon hukm dorlarining xoja M uh am m ad
S a ’d (1531 — 1532—1589) n o m ig a y o 'lla g a n m a k tu b la ri B a d rid d in
Kashm iriyning “ Ravzat ar-rizvon” asarida h am k o 'p keltirilgan.
Shuni alohida ta ’kidlab o 'tish kerakki, asar m uallifining o 'z so'zlariga 
qaraganda, uning q o 'lid a xoja M uham m ad Islom bilan xoja M uh am m ad
S a’d nom iga kelgan jam i m aktublar soni 500 dan o rtiq b o'lgan . S h un dan
u o 'z asariga 132 m aktubni kiritgan. M aktublar shayboniy su lto n la r 
M uham m ad A m in Sulton, X udoyberdi S ulton, Juvon m ard Ali Sulton, 
Kepak Sulton, D inm uham m ad Sulton, Xusrav Sulton, A bulquddus Sulton
38

---

va boshqalarga tegishli b o 'lib , u lard a n m am lakatdagi b eqaro rlik va u r- 
yiqitlam ing avj olib ketganligi, soliq va jarim alam in g h ad d a n ortiqligi va 
soliq yig^uvchilaming zulm i tufayli raiyat ahvoli og'irlashib ketganligi, 
xon tarafidan qo 'y ilg an am aldorlam ing zu lm id an shikoyat qilinadi.
M asalan, S ulton S a’idxon (1530—1533)ning inisi X uboyberdi Sultonga 
tegishli b ir xatda, xususan bunday deyilgan: “ Q o 'shho kim iyat orqasida 
Shayxin va O farinkent tu m an lari xalqi B uxoro va M iyonqol taraflarga 
k o 'c h ib ketd i” . M ak tu b oxirida X udoyberdi S ulton X oja Islo m d an ularni 
vatanlariga qaytarishda k o 'm a k berishlarini iltim os qiladi. S ulaym o n 
S ultonning o 'g 'li M a h m u d S ultonning X oja S a’dga yo 'llag an m aktubi 
ham e ’tiborga m olikdir. M ak tu b d a S ulton A bdullaxon tarafid an o 'zig a 
o taliq 1 etib tayinlangan X ushim biy ustidan shikoyat qiladi. M aktub dan
m a ’lu m b o 'lish ich a, otaliq sultonga tegishli h a m m a narsani, xususan 
davlat ishlari va m ulkidan keladigan b arch a darom adn i egallab olgan. 
M asalan, h a r yili xirojdan to 'p lan ad ig a n 30 m ing xoniydan sulto ng a bir 
chaqa h a m berm ay qo'yg an.
M azkur asarda, uning beshinchi bobida, H indiston, K oshg'ar, Turkiya 
va E ron podshohlari tarafidan Juybor xojalariga yuborilgan m aktublam ing 
nusxalari keltirilgan. M asalan, K oshg'ar xoni A bdurashidxon, M uh am m ad
Q uraysh S ulton va B adaxshon hukm dori tem uriyzoda Sulaym onshohning 
m aktublarida m am lakatning ichki ahvolidan va Balx xonlarining tazyiqidan 
shikoyat qilinadi.
XVI asrda o 'tg a n xurosonlik yozuvchi Z ayniddin Vosifiyning “ B adoyi’ 
u l-v o q o y i’” ( “A joyib v o q e a la r”) d eg a n m e m u a r asa rid a sh ay b o n iy
h ukm dorlam in g m aktublari, fathnom alari va yorliqlaridan b a ’zilarining 
nusxalari ilova qilingan. M asalan, u lardan ikkitasida shayboniy su lto n lar 
U bayduilaxon, Jo n ib ek S ulton va boshqalam ing 1512-yili tem u riy zo d a 
B oburning N a jm i so n iy b o sh liq E ro n (q izilb o sh ) ask arlari u s tid a n
q o z o n g a n g 'a la b a s i v a o 's h a U b a y d u lla x o n n in g K o s h g 'a r x o n i 
Abdurashidxon bilan ittifoqda qozoq sultonlari ustidan qozongan g'alabasi 
m unosabati bilan M o v aro u n n ah m in g b arch a viloyatlari, K o sh g 'a r va 
boshqa m am lakatlarga yuborgan fathnom alari bor.
M a z k u r a s a rd a T o s h k e n t x o n i N a v r o 'z A h m a d x o n - B a ro q x o n
tom onidan berilgan bir hujjat, yorlig' diqqatga sazovordir. H ujjatda m azkur 
x o n n in g Sayyid S h a m su d d in M u h a m m a d K urtiy sad rga v ilo y atd a, 
T oshkent viloyatidagi b arch a k o n lar su y urg'ol1 qilib berilgani aytilgan.
1 O taliq — T em u riy lar, Shayboniylar, A sh tarx o n iy lar va M a n g 'itla r dav latid a en g oliy 
m ansab. U la r sh ah z o d alar b alo g 'a tg a y etgunlaricha u larn in g m o l-m u lk i va h o k im iy atin i 
idora qilganlar.
39

---

Va yana nom i tilga olingan sadiga ushbu viloyatda yangidan o'zlashtirilgan 
barcha yerlar m ulk sifatida in ’o m qilib berilgani aytilgan.
H uquqiy hujjatlar, yorliqlar “ Ravzat ar-rizvon” kitobida h am bor. 
U lardan b a ’zilarini qayd etam iz.
1) Abulg'oziy Abdulla Bahodirxonning 1579-yilgi farm oni. U n d a Hisor, 
D ehi nav — D enov, K ubodiyon va shahri safoning hokim lari — arbo bo n 
va kalontaronga xoja S a ’dga tegishli yerlam i sug'orish uchun Vaxshdan 
chiqarilayotgan ariqni qazish ishlariga 10 m ing ishchi, m ardikor yuborish 
m ajburiyati yuklatilgan.
2) M az k u r x o n n in g jo 'y b o riy xojalarid an xoja S a ’dga T o sh k en t 
yaqinidagi Z ax ariqni to rtiq qilingani haqidagi 1583-yilgi farm oni.
3) T oshk ent hokim i A bdulquddus S ulto nning Z ax ariq atrofidagi 
yerlam i xoja S a’dga suyurg'ol qilib berilgani haqidagi va o 'sh a yerlarni 
barcha soliq va jarim alardan ozod qilingani, uning yerlarida ishlash u chu n 
ishchi, koranda yuborish haqidagi farm oni.
4) Abulg‘oziy A bdulla Bahodirxonning hazrat xoja S a’dning Marvi 
shohijahon viloyatidagi barcha yer-suvi va boshqa mulkini uning faqat bir 
o ‘ziga tegishli ekanligini va uni m ol-u jihot, m uqarrariy, tarh , sabon2 va 
boshqa soliqlardan ozod etilganligi haqidagi 1578-yil avgustdagi farm oni.
5) A bulg'oziy A bdulla B ahodirxon tarafidan m ulla M uham m adbiy 
nom iga berilgan 1585-yil aprel oyidagi yorlig*. U n d a H isor viloyatining 
hokim lari unga xoja S a’dning m azkur viloyatdagi yerlam i sug‘orish u chu n 
Vaxsh daryosidan chiqarilayotgan nahrni qazish ishiga 10 m ing ishchi, 
m a rd ik o r t o ‘plab b e rish la ri va n o m i zik r etilg an a m irn in g b a rc h a
k o ‘rsatm alarini so'zsiz bajarishlari zarurligi aytilgan.
6) A bulg'oziy A bdulla B ahodirxonning xoja K alonga, xoja S a’dga 
Yazd va Isfahon viloyatlaridan yer-suv in ’om qilish — darubast haqidagi 
1588-yil o k tabr-no yabr oyidagi farm oni.
7) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxonning xoja Sa’dning suyurg‘ol yerlarini 
o ‘g ‘illari xoja Tojiddin bilan xoja A bdurahim o ‘rtasida taqsim lash va bu 
yerlarni soliq va jarim alardan ozod qilish to ‘g ‘risidagi 1590-yil yanvar- 
fevral oylaridagi farm oni.
8) Abulg‘oziy A bdulla Bahodirxonning xoja Tojuddin H asanning Marv 
viloyatidagi yer-suvini barcha soliq va jarim alardan ozod qilish to ‘g‘risidagi 
1590-yil fevral-m art oylaridagi farm oni.
Yurtim iz tarixiga oid hujjatlarni o ‘n>anish va ilmiy tadqiqotlarga tadbiq
1 Suyurg‘ol — davlat oldidagi katta x izm a tlar u chun berilgan yer-suv, mulk.
2 Sabon — hosil b ayram i, sabon to 'y n i o 'tk az ish uchun ah o lid an olinadigan yig‘im , sabon 
to ‘y xarajatlari.
40

---

etish hali talab darajasida emas. Bu ishni kuchaytirish lozim, chunki 
bularsiz tarixni, ayniqsa uning ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini o‘rganib 
bo‘lmaydi. Bizning fikrimizcha, eng awalo, ularni ilmiy tavsiflab, 
kataloglarini nashr qilish zarur.*