Manbashunoslik

8.2.8. «Rashahotu ayn ul-hayot»
«R ashahotu ayn ul-hayot» («H ayot chashm asidan tom chilar», 1503- 
yili yozib tam om langan) xoja U baydulla A hror haqida yozilgan m uhim
bir asardir. Asar muallifi k o 'p in ch a as-Safiy (1453—1513) taxallusi bilan 
m ashhur bo'lgan ilohiyot, hadis, tafsir va adabiyot fanlarini ch uqu r bilgan 
olim dir. U ning to 'liq ismi Faxruddin Ali ibn Ali al-voiz al-K oshifiy al- 
Bayhaqiydir. A sarlaridan m a ’lum b o 'lish ich a, u Bayhaq (E ro n )n in g
o'qim ishli xonadonlaridan biriga m ansub b o 'lib , otasi ilohiyot, tafsir va
74

---

hadis ilmiga oid asarlar yozgan va naqshbandiya tariqatining yetakchilaridan 
xoja U baydulla A hror (1 4 0 4 -1 4 9 0 ), xoja Y ahyo va boshqalam ing diqqat- 
e ’tiborini qozongan kishidir. A s-Safiyning o ‘zi xoja U baydulla A hrom ing
m uridlari jum lasidan bo'lib, uning kotibi lavozim ida ishlagan. Xoja A hror 
vafot etgan dan keyin, tem uriy S ulton H usayn xizm atiga kirgan va uning 
voizi b o ‘lib xizm at qilgan.
A s-Safiy turli sohalaiga oid 10 ga yaqin asar yozib qoldirgan. Turli 
latifa va b a d i’alarni o ‘z ichiga olgan « L a to if az-zaroif» (« Z arofatli 
k ish ila rn in g la tifa la ri» ), « M a h m u d va A yoz» d o sto n i, a l-k im y o g a
bag'ishlangan «Tuhfat ul-xoniy» («X onning tuhfasi»), «H irz al-o m o n
m in fatan az-zam on» («Z am onning ziyrakligi bilan jo d u n i qaytaradigan 
tum or»), «Axloqi M uhsiniy», N aqshbandiya tariqatining ta ’limoti va uning 
y irik n a m o y o n d a la ri h a y o ti va fa o liy a tig a b a g 'is h la n g a n « U su li 
N aqshbandiya» kabi asarlar shular jum lasid an d ir. B undan tash qari, as- 
Safiy taijim onlik bilan shug'ullangan. M asalan, u shayx S h ihobuddin 
S u h rav a rd iy n in g (v a f.l2 3 4 -y .) « U y u n a l-h a q o iq va ixoh a l-ta ro iq »
(« H aq iq atlar bulog'i va tariqatlar izohi») kitobini arab chadan fors tiliga 
taijim a qilgan. Bu taijim a «K itob k ash f ul-asrori Qosimiy» («Qosim iy 
sirlarining k ashf etilishi haqida kitob») nom i bilan m a’lum . As-Safiy 
S h arq d a m ashhur bo'lgan «Kalila va D im na» asarini ham qayta ishlagan 
va unga «Anvori Suhayliy» («Suhayl yulduzining nurlari») deb nom bergan.
O 'zb ek isto n n in g XV asr ikkinchi yarm idagi ijtim oiy-siyosiy tarixini 
o 'rg an ish d a as-Safiyning ayniqsa «R ashahot» asari m uhim o ‘rin tutadi. 
A sar naqshbandiya tariqati m ashoixlarining qisqacha taijim ai holi h am d a 
tariq a tn in g yirik nam oyondalaridan xoja U baydulla A hrorning hayoti va 
m aq om atlarin i o ‘z ichiga oladi.
As-Safiy o ‘z asarini yozishda xoja M uh am m ad Porsoning «Fasl ul- 
xitob», Shihobuddin ibn A m ir H am za (vaf. 1405-y.)ning «M aqom ati A m ir 
Kulol», M uham m ad al-Buxoriyning (XII asr) «Maslak ul-orifin», M avlono 
M uham m ad qozining (vaf. 1516-y.) «Silsilat ul-orifin vatazkirat as-siddiqin» 
asarlaridan foydalangan. Lekin, asarning katta qism i, ya’ni xoja U baydulla 
A hrom ing hayoti va faoliyati haqidagi qismi, muallifning shaxsiy kuzatuvlari 
va so ‘rab-surishtirib to ‘plagan m a ’lum otlari asosida yozilgan.
«R ashahot» qisqacha so ‘zboshi — d eb o ch a, k irish-m aqo la va uch 
qism dan iborat.
S o 'zb o sh id a m azkur asarning yozilish sabablari, m uallifning ismi 
sharifi, asarning yozilib tam om langan vaqti, shuningdek, xoja U baydulla 
A hrorning N aqshbandiya tariqatiga m unosabati haqida so ‘z boradi.
Kirish qism ida N aqshbandiya tariqati m ashoyixlarining, xoja Y usuf
75

---

H am adoniydan to m avlono Sham suddin R uhiygacha qisqacha taijim ai 
holi bayon qilingan.
Asarning I—III qism larida xoja U baydulla A hror va uning farzandlari, 
xoja Zikriyo, xoja Yahyo, shuningdek, xoja A hrom ing yaqin m uridlarining 
hayoti va m aqom atlari haqida hikoya qilinadi.
«R ashahot»ning biz uchun qim m atli to m o n i shundaki, und a, ayniqsa 
asarning uchinchi qism ida, O 'zbekistonning XV asrdagi ijtim oiy-iqtisodiy 
va siyosiy axvoliga oid qim m atli m a’lum o tlar mavjud. Xoja U baydulla 
A hrom ing yer-suvlari va boshqa m ulki, tam g 'a solig'i, xorijiy m am lakatlar 
bilan bo'lgan savdo-sotiq aloqalari va m am lakatda kuchayib ketgan o 'z aro
kurash va bund a m usulm on ruhoniylari, xususan xoja A hrom ing ishtiroki 
haqidagi m a ’lum ot va xabarlar shular jum lasidandir.
«Rashahot» H indistonda 1890, 1897 va 1906-yillari ham da Toshkentda 
1911-yili chop etilgan. Asar arab (1852, 1889-yillari) ham da tu rk tiliga 
(1888-yili) taijim a qilingan.
XVI—XVIII asrlarda yozilgan m aqom atlar ham bir talay. U lar ham
biografik asarlar sirasiga kiradi. Ularning ko'plari XVI asrga oiddir. M axdumi 
A’zam Kosoniyning nabirasi xoja Abulbaqoning qalam iga m ansub bo'lgan 
«Jo m i’ u l-m aq o m ati M axdum i A ’zam Kosoniy» («M axdum i A ’zam
Kosoniy m aqom otlari m ajm u’i»), M uham m ad R ahim tarafidan yozilgan 
«Siroj us-salokin va latoif ul-orifin» («T o'g'ri yo'ld an boruvchilar u chun 
chiroq va donolam ing lutf so'zlari»), D o 'stm uh am m ad al-Buxoriyning 
«Juybor ul-asror» («K o'p irmoqli m anzilning sir-u asrorlari»), Husayn ibn 
M ir H u sa y n S a ra x siy n in g « M a n o q ib i s a ’diya» (« X o ja S a ’d n in g
m aqom atlari»), M uham m ad Tolib ibn xoja Tojiddinning «M atlab u t- 
tolibin» («Toliblar matlabi») kitobi, Badriddin Kashmiriyning «Ravzat ur- 
rizvon va hadiqat ul-g'ilm on» («Jannat bog'i va changalzor m ahram lari»),
X V II-X IX asrlarda yozilgan asarlardan M uham m ad Qosim ning «Nasim ot 
ul-quds» («Qudsiylikning mayin shabadasi»), M uham m ad Avazning «Ziyo 
al-qulub» («Q alblar ziyosi»), xoja H oshim K ishm iyning «Z ubdat ul- 
m aqom ot» («M aqom otlar zubdasi»), Sayid Ali Zindaning «Sam arot ul- 
mashoyix» («M ashoyixlar natijasi»), M uham m ad T ohir ibn M uham m ad 
Tayyib Xorazmiyning «Silsilati xojagoni N aqshbandiya» («N aqshbandiya 
xojalarining silsilasi») shular jum lasidandir.
XVI—XVII asrlarda yaratilgan u c h -to 'rt asarga alohida to 'x talam iz.