Mansurova Dinara Habibullayevnaning

I.BOB.Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida bolalarni narsa buyumlarni taqqoslashga oʻrgatish
1.1.Predmetlar oʻlchamini idrok qilish va va taqqoslashga oʻrgatish
Matematika mashg‘ulotlarida bolalar eng sodda geometrik figuralar bilan, ularning ba’zi xossalari bilan tanishadilar, buyumlarni geometrik etalonlar bilan taqqoslash asosida ularning (buyumlarni) shaklini tahlil qilish va baholashni o‘rganadilar. Bolalarda asta-sekin shakl haqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o‘zlashtirish uchun asos bo‘ladi. Tug‘ilgan bolalar geometrik figuralarni his eta boshlaydilar. M: bir nechta turli butilkalarni bolaning oldiga terib qo‘ysak, bola ovqat eydigan butыlkasini ko‘zi bilan, labi bilan teshib yuboray deydi. Bola biroz ulg‘aygandan so‘ng o‘yinchoqlarini geometrik figuralar bilan solishtira boshlaydi. M: Mana bu tayoq stolbaga o‘xshaydi, mana bu tarvuzga o‘xshaydi ya’ni hamma narsalarni bir-biriga o‘xshatish.Predmetlarning shaklini aniqlashda geometrik figuralar etalon bo‘lib xizmat qiladi. Shakl xuddi razmerga o‘xshab bir predmetni ikkinchi predmetdan farqlashga yordam beradi.Bolalarda shakl haqidagi tasavvurlarini shakllantirish sensor tarbiyaning bir muammosi deb hisoblanadi.
Kam tanish bo‘lgan predmetlar shaklini hech narsa bilan o‘xshata olmaydi, shuning uchun shaklning belgisiga ko‘ra ularni umumlashtira olmaydilar. Predmet shaklini aniqlashda geometrik figuralarning rol katta. 2-3 yashar bolalar geometrik figuralarni oddiy o‘yinchoq deb his etadilar. M: silindr — stakan, stolba; konus — stakan, stolba; konus - minora. Shuning uchun geometrik figuralar bilan tanishtirish katta ahamiyatga ega (doira, kvadrat, uchburchak). Bolalar maishiy xizmat qiluvchi predmetlarni etalon (ko‘rgazma deb hisoblangan geometrik figuralarni his eta boshlashadi. Shaklni ko‘rish va his qilish orqali, harakat tuyg‘ulari orqali idrok etishni tashkil etish, uning xossalarini namoyon qiluvchi xilma xil ishlardan foydalanish, figuralar nomini, ularning xossalarini, harakat usullari nomini aytish bolalarning figuralar haqidagi tasavvurlarini aniqlash imkonini beradi. Matematika mashg‘ulotlarida bolalar eng sodda geometrik shakllar bilan, ularning ba’zi xossalari bilan tanishadilar, buyumlarni geometrik etalonlar bilan taqqoslash asosidaularning(buyumlarning)shaklini tahlil qilish va baholashni o‘rganadilar. Bolalarda asta-sekin shaklhaqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o‘zlashtirish uchun asos bo‘ladi.
Bolalarda predmetlarning shakli haqidagi tasavvurlarni shakllantirish:
-qobiliyatlarini rivojlantirish:
-geometrik figuralarni oddiy xossalarini aniqlashga;
-so‘z yordamida turli belgilarga va o‘lchamlarga ko‘ra har xil geometrik figuralarni tanlashga:
-turli belgilarga (shakli, rangi, o‘lchamiga ko‘ra geometrik figuralarni gruppalashtirishga:
-atrofimizdagi predmetlarni ma’lum geometrik figuralarga uxshatish:
-predmetlarning modelini yasab figuralarning turlarini o‘zlashtirishga o‘rgatish:.
Matematik rivojlanish maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning matematik rivojlanishining mazmuni, tashkil etilishi, bolalarning amaliy harakatlarini rivojlantirishda yosh xususiyatlarini hisobga olish, matematik aloqalar va qonuniyatlar, matematik qobiliyatlarni rivojlantirishda uzluksizlik matematik tushunchalarni shakllantirishning etakchi tamoyillari hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning matematik rivojlanishi ixtiyoriy ravishda sodir bo'ladi Kundalik hayot(birinchi navbatda, ichida qo'shma tadbirlar kattalar bilan bolalar, bir-biri bilan muloqotda) va sinfda elementar matematik tushunchalarni shakllantirish uchun maqsadli o'qitish orqali. Aynan bolalarning boshlang'ich matematik bilimlari va ko'nikmalari matematik rivojlanishning asosiy vositasi sifatida qaralishi kerak.
Matematik rivojlanish jarayonida bolalarda narsalarning shakli va geometrik shakllar haqida g'oyalar shakllanadi. Shakl haqidagi dastlabki g'oyalar maktabgacha yoshda quyidagi ketma-ketlikda qo'yiladi: shakllarning o'zini farqlash, shakllarning nomlarini farqlash va shundan keyingina - mustaqil nomlash. Ishning maqsadi maktabgacha yoshdagi bolalarda shakl va geometrik shakllar haqida g'oyalarni shakllantirish metodikasini o'rganishdir.Atrofdagi jismlarning xususiyatlaridan biri ularning shaklidir. Ob'ektlarning shakli geometrik shakllarda umumlashtirilgan aks ettirilgan. Geometrik raqamlar standartlar bo'lib, ular yordamida odam ob'ektlar va ularning qismlari shaklini aniqlaydi. Bolalarni geometrik figuralar va ularning xossalari bilan tanishtirish muammosini ikki jihatda ko`rib chiqish kerak: birinchidan, geometrik figura shakllarini hissiy idrok etish va ularni tevarak-atrofdagi jismlarning shakllarini bilishda me'yor sifatida foydalanish nuqtai nazaridan; ikkinchidan, ularning tuzilishining xususiyatlarini, xossalarini, qurilishidagi asosiy bog'lanish va naqshlarni, ya'ni haqiqiy geometrik materialni bilish ma'nosida .Ma'lumki chaqaloq shishaning shakliga ko'ra, u sut ichayotganini va ichidan taniydi, oxirgi oylar ,hayotning birinchi yilida ba'zi narsalarni boshqalardan ajratish va raqamni fondan ajratish aniq tendentsiya mavjud. Mavzuning konturi shundan iborat, umumiy boshlanish, bu ham vizual, ham taktil idrok uchun manba hisoblanadi. Biroq, shaklni idrok etish va yaxlit tasvirni shakllantirishda konturning o'rni haqidagi masala yanada rivojlantirishni talab qiladi. Ob'ekt shaklini birlamchi o'zlashtirish u bilan harakatlarda amalga oshiriladi. Ob'ektning shakli, xuddi shunday, ob'ektdan alohida idrok etilmaydi, u uning ajralmas belgisidir. Ob'ektning konturini kuzatishning o'ziga xos vizual reaktsiyalari hayotning ikkinchi yilining oxirida paydo bo'ladi va amaliy harakatlardan oldin boshlanadi. Turli bosqichlarda ob'ektlar bilan bolalarning harakatlari boshqacha. Bolalar, birinchi navbatda, qo'llari bilan ob'ektni ushlaydilar va uni manipulyatsiya qilishni boshlaydilar. 2,5 yoshli bolalar, harakat qilishdan oldin, ob'ektlar bilan vizual va sensorli vosita bilan batafsil tanishadilar. Shaklni (idrok qilish harakatlari) idrok etishda alohida qiziqish mavjud. Biroq, amaliy harakatning ahamiyati asosiy bo'lib qolmoqda. Bundan kelib chiqadiki, ikki yoshli bolalarda idrok harakatlarini rivojlantirishga rahbarlik qilish zarur. ga qarab pedagogik rahbarlik bolalarning pertseptiv harakatlarining tabiati asta-sekin kognitiv darajaga etadi. Bola ob'ektning turli xususiyatlariga, shu jumladan shakliga qiziqa boshlaydi. Biroq, u uzoq vaqt davomida u yoki bu xususiyatni, jumladan, turli xil narsalarning shaklini ajratib, umumlashtira olmadi.
Buyumning shaklini hissiy idrok etish nafaqat uning boshqa belgilari bilan birga shakllarni ko'rishga, tan olishga, balki shaklni narsadan mavhumlashtirishga, uni boshqa narsalarda ham ko'rishga qaratilgan bo'lishi kerak. "Ob'ektlarning shaklini idrok etish va uni umumlashtirish bolalar tomonidan standartlarni - geometrik figuralarni bilish bilan yordam beradi. Shuning uchun, vazifa hissiy rivojlanish standartga (u yoki bu geometrik shaklga) muvofiq, bolaning turli xil narsalarning shaklini tanib olish qobiliyatini shakllantirishdir. Bola qachon geometrik shakllarni ajrata boshlaydi? L. A. Vengerning eksperimental ma'lumotlari 3-4 oylik bolalarda bunday imkoniyat borligini ko'rsatdi. Yangi figuraga e'tibor qaratish buning dalilidir. Hayotning ikkinchi yilida bolalar rasmga ko'ra erkin tanlashadi, bunday juftlik namunasi: kvadrat va yarim doira, to'rtburchak va uchburchak. Ammo bolalar to'rtburchak va kvadrat, kvadrat va uchburchakni faqat 2,5 yildan keyin ajrata oladilar. Murakkab shakldagi figuralar modeli asosida tanlash taxminan 4-5 yoshda amalga oshiriladi va murakkab shaklni ko'paytirish hayotning beshinchi va oltinchi yilidagi individual bolalar tomonidan amalga oshiriladi. Dastlab, bolalar o'zlariga noma'lum bo'lgan geometrik shakllarni oddiy narsalar sifatida qabul qiladilar va ularni ushbu ob'ektlarning nomlari bilan chaqiradilar: silindr - stakan, ustun, oval - moyak, uchburchak - yelkan yoki tom, to'rtburchak - deraza va boshqalar. Kattalarning tarbiyaviy ta'siri ostida geometrik shakllarni idrok etish asta-sekin qayta quriladi.Har xil shakldagi teshiklar ochilgan taxtachalar, teshikli yashiklar (bu teshiklarga shakli bo‘yicha tegishli shakllar qo‘yiladi) bilan o‘ynar ekanlar, ular-aslida geometrik obyektlarning shakli bo‘yicha mos keltirish harakatlarini egallaydilar.
To‘plangan sensor tajriba, maxsus mashg‘ulotlarda yumaloqlangan va ko‘pburchak shaklidagi buyumlar bilan ishlash asosida kichkintoylar doira va kvadrat bilan tanishadilar. Birinchi shunday mashg‘ulotda bolalar katta va kichik doiralarni, ikkinchi mashg‘ulotda esa, doira va kvadratlarni farq qiladilar. Har bir bolaga turli ko‘rinishdagi va har xil rangli, ikki-uch o‘lchamli ikki-uchta shakl beriladi. Shakllar karton, faner, yoki qalin qog‘ozdan tayyorlanadi. Doiralar va kvadratlar tasvirlangan jadvallardan foydalaniladi. Har qaysi jadvalda ikki-uchtadan shakl har xil holat va har xil kombinatsiyalarda beriladi. Bolalar shakllarni tekshirib, ularning shakllari bo‘yicha ajratadilar, masalan, kartochkaning yuqori chizig‘iga doiralarni, pastki chizig‘iga kvadratlarni qo‘yadilar. Qaysi shakllar ko‘p, qaysi shakllar kam ekanini topadilar, shakllar nomini aytadilar.
Таrbiyachi bolalarga o‘yin-toshliriqlarini berib shakllarni tanish va atash bo‘yicha mashq qildiradi: “O‘ng qo‘lingda kvadrat, chap qo‘lingda doirani keltir”, “Qo‘limda nima borligini top”, “Xuddi shunday shakl top” (bolalar tarbiyachidagi shakl shaklidagi shaklni topadilar), shuningdek, bunda “Shakllar dominosi”, “O‘z uyingni top” (uychalar har xil shakldagi belgilar bilan belgilanadi) kabi o‘yinlardan foydalanadi. Natijada kichkintoylar o‘lchami va rangiga bog‘liq bo‘lmagan doira, kvadratlarni topishadi, doiraning dumalashini, uning burchaklari yo‘qligini, kvadrat dumalamasligini, uning burchaklari ko‘pligini bilib oladilar.
Tarbiyachi to‘plamlarning tengligi bilan tanishtirishda tarqatma va demonstratsion material sifatida doiralar va kvadratlardan foydalanadi.


www. ziyonet. uz