Maqsudov ilhomjon, joraev jomurod yangiboevich, amirov shavkat qo ziboevich

Chatishtirish.  Qoramolchilikda  xo„jalikning  yo„nalishi,  iqlim  va  oziqa 
sharoiti,  qo„yilgan  maqsadlarga  qarab  qon  quyish,  qon  singdirish,  zot  yaratish, 
galma-gal va sanoat chatishtirish usullari   qo„llaniladi. 
Qon  quyish  chatishtirish  qoramolchilikda  hayvonlarning  alohida  olingan  bir 
belgisini yaxshilash uchun qo„llaniladi. Bir zotning sigirlari ikkinchi zotning buqasi 
bilan  qochiriladi,  keyingi  3-4  bo„g„inda  esa  yana  asosiy  zot  buqalari  bilan 
qochiriladi.  Birinchi  bo„g„in  duragaylarida  belgi  yaxshilanadi,  lekin  keyingi 
bo„g„inlarda so„nib boradi. Shuning uchun har 4-5 bo„g„inda  yaxshilovchi zotning 
qoni quyib boriladi. 
Qon    singdirish  chatishtirishi  bu  usul  ko„proq  bir  zotni  ikkinchi  zot  bilan  
to„liq qayta qurishni taqozo qiladi. Bir zot sigirlari 4 – 5 bo„g„in davomida ikkinchi 

 
159 
zot buqalari bilan qochiriladi. Natijada birincha zot qoni avlodga kamayib, ikkinchi 
zot  qoni  ko„payib  boradi,  yoki  u  bo„g„in  duragaylarida  31/32  tashkil  qiladi,  yoki 
bunday  hayvonlar  toza  qonli  qabul  qilinadi.  Bu  usul  ko„proq  mahalliy  zotlarni  
tubdan  yaxshilashda  yoki  o„zini  oqlamagan  zotlarni    qayta  tiklashda    ko„proq  
qo„llaniladi. 
Ko„pincha  III-IY  bo„g„in  hayvonlariga  yaxshi  oziqlantirish  va  saqlash 
sharoitlari yaratib berilganda sof zotli hayvonlar sifatlariga ega bo„lib chatishtirish 
cheklanishi mumkin. 
Galma-gal  chatishtirishda birinchi va ikkinchi zot buqalari almashib keladi. 
Birinchi  yili    birinchi  zot  buqalari  bilan  chatishtiriladi,  ikkinchi  yil  esa  olingan 
duragaylar  birinchi  zot  buqalar  bilan  chatishtiriladi,  kerak  bo„lsa  bu  tadbir  shu 
navbat  bilan  davom  etadi.  Bu  chatishtirish  usuli  ma‟lum  sharoitda  ijobiy  natijalar 
bergan xo„jaliklarda keng foydalanish mumkin. 
Zot yaratish chatishtirishi bu usul ko„proq ma‟lum sharoitlarda reja asosida 
zot yoki zot guruhlarini yaratishda ishlatiladi. Bu usulda 2 va undan ko„p bir-biriga 
mos  zotlar  qatnashib,  qo„yilgan  maqsadga  bosqichma-bosqich  erishiladi.  Ba‟zi 
paytlarda  ko„zlangan  maqsadga  erishilganda  chatishtirish  II  yoki  III  to„xtatilib 
duragaylar asosan o„zaro urchitiladi. 
Sanoat    chatishtirishi  asosan  geterozisga  asoslanib  ikki  zot  hayvonlari 
chatishtirilib, olingan duragaylar 100% go„sht uchun o„stiriladi. 
Ayniqsa  bu  usul  go„shtdor  qoramolchilikda  ishlatiladi.  Sut  qoramolchiligida 
podani  to„ldirish  uchun  yaroqsiz  urg„ochi  hayvonlar    go„shtdor  buqalar  bilan 
chatishtirilib olingan duragaylar go„sht uchun boqiladi. Bu hayvonlar asosiy zotga 
nisbatan 8-10 % oziqani kam sarflab, 10- 15 ko„proq qo„shimcha vazn qo„shadi. 
Duragaylash  (turlararo  chatishtirish)  qoramollarni  boshqa  turdagi  yovvoyi 
ajdodlari bilan chatishtirishda ro„y beradi.Ayniqsa bu usul qoramollarni zebu bilan 
chatishtirishda yorqin namoyon bo„ladi, chunki bu duragaylar to„liq urchish yorqin  
qobiliyatiga ega, boshqa duragaylar qoramol x qo„tos, qoramol x bizon, qoramol x 
buyvol  juftlashlari hozir  ijobiy  natijalarini  bergani  yo„q. Ko„pincha  duragaylar  bir 
jinsi  naslsiz  hisoblanadi,  chet  ellarda  bu  usul  natijasida  unlab  qoramol  zotlari 
yaratilgan. Shulardan  santa-gertruda zoti AQSh da bo„lib O‟zbekiston uchun rejali 
zot hisoblanadi. 
 
O’zbekistonda qoramolchilikda naslchilik ishlarini 
 tashkil qilish xususiyatlari. 
O‟zbekiston  Respublikasida  naslchilik  ishlarini  Davlat    naslchilik  idorasi 
boshqarib,  ularning  viloyatlarda  bo„limlari  bo„lib,  joylarda  ish  tashkil  qiladilar. 
Davlat    naslchilik    ishlarining  tashkil  qilishni    Davlat    naslchilik  inspeksiyasi 
nazorat qilib boradi, u Vazirlar Mahkamasi qoshida tashkil qilingan. 
Davlat naslchilik idorasi qoramolchilikda uzoq va bir  yillik naslchilik rejalari 
va ularning bajarilishi, xo„jaliklarda naslchilik ishlarini tashkil qilish, bonitirovka, 
nasllik  urug„  bilan  ta‟minlash,  yosh  hayvonlarni  to„g„ri  o„stirish,  nasllik  mollarni 

 
160 
yetishtirish va sotish ishlari bilan shug„ullanadi. 
Bu  idora  yana  Respublikada  urchitilayotgan  rejali  zotlarning  ahvoli va  ularni 
saqlash  va  takomillashtirish  yo„l-yo„riqlari  bilan  ham  shug„ullanadi.  Davlat 
naslchilik idorasi   respublika qishloq xo„jalik va boshqa daxldor vazirlik idoralar 
bilan o„z ishlarini muvofiqlashtirib olib boradi.  
Davlat naslchilik zavodlari o„zi urchitilayotgan zotni takomillashtirish bilan 
shug„ullanadi.  Ular  yagona  reja  bo„yicha  ishlab  dastlab  o„z  xo„jaligini,  keyin 
naslchilik xo„jaliklarini nasldor yosh qoramollar bilan ta‟minlaydi. Bu  xo„jaliklar 
faqat  sof    zotli  urchitish  bilan  shug„ullanadi,  yuqori  naslchilik  va  k/x  idoralari 
ruxsati bilangina chatishtirishni qo„llab yangi qator, oilalar yaratadilar. 
Naslchilik  xo‘jaliklari  asosan  sof  zotli  urchitish,  hamda  qon  singdirish 
chatishtirishi(sof  zotli  mollar  sonini  ko„paytirish  uchun)  usullaridan  qo„llab, 
naslchilik  zavodlaridan  olgan    nasldor  hayvonlarni  ko„paytirib  jamoa  va  boshqa 
turdagi  xo„jaliklarda,  Davlat  naslchilik  idoralariga  yetkazib  berish  bilan 
shug„ullanadilar. Bu xo„jaliklar shu hududda joylashgan naslchilik zavodlari bilan 
yagona dastur asosida ishlaydilar. 
Naslchilik  fermalarida  asosan  o„zini  podasini  to„ldirish,  qolaversa  tovar 
xo„jaliklariga sotish uchun yosh nasldor qoramollar yetishtiriladi. 
Nasldor  buqalar  yetishtirish  uchun  maxsus  davlat  eleverlari,  nazorat 
stansiyalari tashkil qilishni, yoki naslchilik xo„jaliklarini o„zida o„stirilishi mumkin. 
 
III.6. Podani  to‘ldirish va yosh qoramollarni o‘stirish asoslari. 
Podani  qayta  to„ldirish  va  chorvachilikni  rivojlantirishda  muhim  omil 
hisoblanadi.  Ko„p  va  arzon  chorva  mahsulotlari  ishlab  chiqarish  asosan  podani 
to„ldirish qay darajada tashkil qilinganligiga bog„liq. 
 Bu  jarayon  o„z  ichiga  har  bir  muayyan  xo„jalikda  qator  tadbirlar  majmuasi 
o„z  ichiga  oladi.    To„g„ri  zootexnika-  veterinariya  tadbirlari,  ya‟ni  urg„ochi 
hayvonlarni  o„z  vaqtida  qochirish,  bug„oz    hayvonlarni  asrash,  tug„dirish,  yosh  
hayvonlarni  risoladagidek  o„stirishni  o„z  ichiga  oladi.  Bu    tadbirlarning  asosiy 
maqsadi  har  bir  sigirdan  yilida  kamida  bitta  buzoq    olishni  ta‟minlashdan  iborat 
bo„lmogi kerak. 
 
III.6.1.Qoramollarni urchitish biologiyasining xususiyatlari. 
Bu  xususiyatlar  boshqa  qishloq  xo„jalik  hayvonlaridan  farq  qilib  jinsiy  va 
balog„at  yoshi,  urg„ochi  hayvonlar  kuyukishi,  uni  davomiyligi  va  davriyligi  bilan 
ajralib turadi. 
Jinsiy balog‘at yoshi va dastlabki qochirish. 
Jinsiy balog„at yoshi qator 
omillarga  bog„liq.  Ular  hayvonning  zoti,  mahsulot  yo„nalishi,  oziqlantirish  va 
saqlash  sharoitlariga  ko„p  jihatdan  bog„liq.  Yirik  zotlarda,  o„rta  va  kichik  sut  
yo„nalishidagi zotlarga nisbatan biroz kechroq, go„sht yo„nalishidagi qoramollarda 
esa  sut  va  sut-go„sht    yo„nalishidagi  hayvonlarga  naisbatan  2-3  oy  erta,  jadal 
o„stirilgan,  yaxshi  sharoitlarda  saqlangan  urg„ochi  tanalarda  jinsiy  balog„at  oldin 

 
161 
kuzatiladi.  Buzoqlar  va  urg„ochi  tanalar  yetarli  oziqlantirilmaganda  va  noto„g„ri 
saqlanganda  ular  asossiz  o„sishdan  qolib,  jinsiy  balog„at  yoshi  kechikib  ketadi. 
Ko„pgina hollarda hayvonlar jinsiy yetilishiga iqlim, namlik, harorat, quyosh nuri 
ham o„z ta‟sirini ko„rsatadi. Janubiy hududlarda shimolga nisbatan bu jarayon erta 
ro„y beradi. 
O‟rtacha  urg„ochi  tanalarda  jinsiy  faoliyat  va  keyinchalik  uyg„onish  7-8 
oyligida,  buqachalarda  esa  6-9  oyligida  kuzatiladi.  Lekin  bu  davrda  ularning 
qochirish  qat‟iyan  man  etiladi.  Chunki  yosh hayvonlar hali    jinsiy  faoliyat  uchun 
tayyor  emas.  Yosh  qochirilgan    hayvonlar    o„sish  va  rivojlanishdan  qolib, 
bo„g„ozlik qiyin kechadi, tug„ish og„ir bo„ladi, buzoqlar jussasi kichik, sigirlar sut 
mahsuldorligi  kam  bo„ladi.  Shuning  uchun  barcha  xo„jaliklarda  favqulotda 
bo„g„ozlikni  oldini  olish  uchun  urg„ochi  va  erkak  buzoqlar  6  oyligidan  ajratilib 
alohida saqlanishi shart. 
Tanalardan  podani  to„ldirishda  foydalanish  ular  jismoniy  balog„at  yoshiga 
yetgandan  keyin  amalga  oshiriladi.  Bu  davrga  kelib  urg„ochi  va  erkak  tanalar 
ularning  sog„ligi  va  jismiga  zarar  keltirmagan  holda  podani  to„ldirishda  to„liq 
foydalanish mumkin. Bu davr buqachalar uchun 14-15 oy bo„lib, bunda ular vazni 
andoza talablariga javob berishi kerak. Urg„ochi tanalar esa 15-18 oyligida, mayda 
zotlar  uchun  290-320  kg,  yirik  zotlar  uchun  340-350  kg  ga  yetganda  qochirilish 
kerak.  Yoki  mezon  qilib  urg„ochi  tanalar  xo„jalikdagi  voyaga  yetgan  sigirlar 
vaznini 65-70% ini tashkil qilish kerak. 
Urg„ochi tanalarni vaqtida(15-18oy) qochirilishi birinchidan ularning samarali 
otalanishini  90-95%  ta‟minlasa,  ikkinchidan  iqtisodiy  jihatdan  foydali  yoki  bu 
davrda  3000-3500  oziqa  birligi  sarflanadi.  Agar  urg„ochi  tanalar  24  oyligida 
qochirilsa otalanish darajasi 70-75% tashkil qilib, ularga bir bosh o„stirishga 4000-
4500  oziqa  birligi  sarflanadi.  Bu  degani  yoshi  katta  bo„lib  borishi  bilan  urg„ochi 
tanalarining    jinsiy  faoliyati  susayib,  otalanish  darajasi  pasayib  boradi  va  o„zini 
iqtisodiy  tomondan  oqlamaydi. Erta  (15-18  oy)  qochirilgan  tanalar 25-28  oyligida 
tug„adi,  bu  sigirlar  hayotining  har  yili  va  hayoti  davomida  beradigan  suti,  ancha 
kech tuqqan(35-36 oy) sigirlarga nisbatan ko„p bo„ladi. 
24 oyligida tuqqan sigirlar 10 yil ichida avlodlari bilan birga hisoblanganda 36 
oyda tuqqan sigirlarga nisbatan 60%  ko„p sut va 50% go„shtni ko„p beradi.  
Urg‘ochi hayvonlar jinsiy faoliyati. Urg„ochi hayvonlar urchish imkoniyati 
ular  faqat  kuyukkan  paytda  ro„y  beradi.  Bu  holat  davriy  bo„lib,  qaytarilib  turadi. 
Kuyukish  urg„ochi  hayvonlarda  jinsiy  yaqinlashishga  moyillikda  aks  etadi. 
Kuyukish oldidan tashqi jinsiy a‟zolardan suyuqlik oqib qizaradi. Kuyukish davrida 
tuxumdondan tuxum hujayrasi ajralib chiqadi. 
Urg„ochi  tanalarda  jinsiy  balog„at  yoshiga  yetgandan  keyin,  sigirlar 
tuqqanidan  keyin  21-28  kundan  keyin  kuyukish  ro„y  beradi,  bu  holat  har  19-21 
kunda qaytarilib  turadi. Bu  muddat  jinsiy  davr deb ataladi.  Bu  holat  qoramollarda 
otalanish ro„y bermasa yil davomida qaytarilib turadi . Ushbu  holat  sut va go„sht 
qoramolchiligida buzoq olishni yilning xohlagan mavsumiga xo„jalik imkoniyatiga 

 
162 
qarab rejalashtirish imkonini beradi. 
Jinsiy a‟zolardan suyuqlik oqishi kuyukishdan  10-15 soat oldin boshlanib 30 
soatlar  chamasida  davom  etadi.  Jinsiy  kuyukish  (moillik)  18-24  soat  davom 
etadi.Bu  muddatning  qaysi  davrida    jinsiy  a‟zolarga  tuxum  hujayrasining  ajralib 
chiqishi  noma‟lum.  Shuning    uchun  bir  kuyukish  davomida  urg„ochi  hayvonlar  2  
marta  qochirilsa  otalanish  imkoni  ortadi.  Shu  boisdan  birinchi  qochirish  moyillik 
ro„y  berganda,  ikkinchi  marta  esa  10-12  soatdan  keyin  qaytarilsa  maqsadga 
muvofiq bo„ladi, chunki urg„ochi hayvonlar jinsiy a‟zolarida urug„ hujayrasi 8-24 
soat yashash qobiliyatiga ega. 3 marta qochirish natijasida otalanmagan hayvonlar 
qisir hisoblanib, tekshiriladi, ijobiy o„zgarish bermaganlari podadan chiqariladi. 
Otalanish jarayoniga ko„p jihatdan sigir va urg„ochi tanalarning bu jarayonga 
tayyorlanishga  bog„liq.  Sigir  va  urg„ochi  tanalar  to„laqiymatli    oziqalar  bilan 
ta‟minlanib, to„g„ri  asralib,  ular  zavod  semizligida bo„lishi  ijobiy  natijalar  beradi. 
Ayniqsa  urg„ochi  hayvonlarni  qochirish  jarayonida  yaylovda  boqish,  xech 
bo„lmaganda ularga faol yayratish ijobiy ta‟sir ko„rsatadi. 
Urg„ochi    tanalar  16-18  oyligida,  sigirlar  tuqqanidan  keyin  sigirning  oriq-
semizligi, mahsuldorliiigi, jinsiy a‟zolar sog„ligiga qarab turlicha bo„lishi mumkin. 
Sermahsul sigirlar ataylab kechroq qochiriladi, kam maxsul sigirlar esa 1yoki 
2  kuyukishdayoq  qochirilishi  mumkin.  Bu  borada  sigirlar  tug„imlari  orasi  12 
oyida,bo„lishi e‟tiborga olinadi. Sigirlar holati me‟yorda bo„lsa ular laktasiyaning 2 
oyida,  juda  sermahsul  sigirlar  esa  70-90  kundan  keyin  qochirilishi  ko„proq  sut 
sog„ib olish imkoniyatini yaratadi. 
Bo„g„ozlik  270-300  kun  davom  etib,  o„rtacha  285  kunni  tashkil  qiladi.  Bu 
jarayon  qoramolning  zotiga,  tug„iladigan  buzoqni  jinsiga,  iqlim,  oziqlantirish, 
saqlash  sharoitlari  va  boshqa  omillarga  bog„liq.  Urg„ochi  hayvonlarning  qisir 
qolishini  oldini  olish  muhim  tadbir  bo„lib  hisoblanadi.  Buning  qochirish,  buzoq 
olish muddatlari o„z vaqtida hisob-kitob qilinib maxsus daftarlarga yozib borilishi 
kerak.  Albatta  urg„ochi  tanalar  va  sigirlar  qochirilgan  2-3  oy  o„tgandan  keyin 
rektal,  yoki  vaginal  usul  bilan  bo„g„ozligi  tasdiqlanishi  kerak.  Undan  ertaroq  esa 
urg„ochi  hayvonlar  qoni  va  suti  tarkibidagi  jinsiy  gormonlar  nisbatiga  qarab 
aniqlash  mumkin. Bu usul bilan 97-100% natijaga erishish mumkin. 
Buqalar jinsiy faoliyati.Buqalardan oqilona foydalanish ulardan uzoq muddat 
davomida,  ko„proq    nasl  olish  imkoniyatlarini  yaratib  beradi.  Ayniqsa  yuqori 
mahsuldor,  nasldor,  yaxshilovchi  buqalardan  15-20  yil  foydalanish  ulardan 
olinadigan avlodlar miqdorini ko„paytiradi. 
    Buqalarda    jinsiy  faoliyat  balog„at  yoshiga  erishgandan  boshlab  to„xtovsiz 
davom etadi. Ularning   jinsiy faoliyatini saqlab turish uchun to„g„ri oziqlantirish va 
saqlashni tashkil qilish kerak.  
Buqalarning  jinsiy    faolligi, urug„ining  sifati, urug„ni otalantirish qobiliyatini 
doim  nazorat  qilib  borish    kerak    vaqtlarda  choralar  ko„rishni  taqozo  qiladi. 
Buqalarga  berkitilgan  sigirlar  sonini  uning  holatiga  qarab  rejalashtirilib  boriladi. 
Sut  va  sut-go„sht  qoramolchiligida  sun‟iy  urug„lantirish  muhim  o„rin  tutadi.  Bu 

 
163 
usul  urg„ochi  hayvonlarni  qochirishda  o„zining  ijobiy  tomonlari  qachonlardir 
tasdiqlangan.  Bu  usuldan  keng  foydalanilganda  asl  buqalar  avlodlarini  tezroq 
ko„paytirish  bilan,  foydalanilgan  buqalar  sonini  keskin  kamaytirib  katta  iqtisodiy 
samara  va  turli  qoramollarning  yuqumli  kasalliklarini  tarqalishini  oldini  olish 
mumkin. 
Go„sht qoramolchiligida ko„proq tabiiy qochirish amalga oshirilib, sigirlar va 
urg„ochi  tanalar  erkin  yoki  qo„ldan  qochiriladi.  Tabiiy  qochirish  ko„p  hollarda 
salbiy  tomonlari  bilan  ajralib  turadi,  unda  buqalar  talab  qilinadi  bu  esa  iqtisodiy 
jihatdan  o„zini  oqlamaydi,  ko„p  buqalar  talab  qilinishi  natijasida    sifati  past 
buqalardan ham foydalanishga to„g„ri keladi, bu esa avlodning sifatiga salbiy ta‟sir 
ko„rsatadi,  ayniqsa  bu  usul  keng  foydalanilganda  hayvonlar  o„rtasida  jinsiy  va 
yuqumli  kasalliklarni  tarqalish  imkoniyati  yaratiladi.  Bundan  tashqari  bu  usulda 
ba‟zi hollarda urg„ochi  hayvonlar  jismoniy  jarohat oladi, podada bir qancha buqa 
ishlaganligi  naslchilik  ishlari  hisob-kitobini  to„g„ri  yuritish  imkonini  bermaydi  va 
qochirish-tug„ish  jarayonini  to„liq  rejalashtirishdan  mahrum  qiladi.  Yana  bu  usul 
hayvonlarning  kelib  chiqishi,  tana  tuzilishi,  konstitutsiyasi  va  mahsuldorligiga 
qarab  yakka  juftlashni  puchga  chiqaradi,  bu  esa  podani  tezroq  takomillashtirishni 
orqaga suradi. 
Qo„ldan  qochirish    erkak  va  urg„ochi  hayvonlarni  alohida  saqlashni  taqozo 
etadi. Har kuni ertalab va kechqurun  urg„ochi hayvonlar podasi tekshirilib kuyga 
kelganlari  ajratiladi  va  buqalar  turgan  xonaga  keltirilib  maxsus    qochirish 
moslamalarga  (qochirish  stanogi  )  kirgiziladi  va  juftlash  rejasidagi  buqa  bilan 
qochiriladi.  Bu  ish  har  kuni  kuyukishda  2  marta  qaytariladi,  bu  davr  ichida  sigir 
buqaxonada ajratilgan  maxsus joyda  saqlanadi, uning kuyukishi so„ngandan keyin 
podaga qo„shiladi. Bu usul bilan zootexnika va naslchilik hisob-kitoblarini   to„g„ri 
olib  borish,  bir  buqaga  berkitilgan  sigirlar  sonini  ko„paytirish  va  jinsiy  yuqumli 
kasalliklarni oldini olishni osonlashtiradi.  
Su‟niy  qochirish  eng  samarali  podani  to„ldirish  usuli  bo„lib,  podalarni  qisqa 
vaqt  ichida  takomillashtirishning  quroli  bo„lib  xizmat  qiladi.  Bu    usulda  asl  – 
avlodlarning  maxsuldoligi  bilan  tekshirilgan  buqalardan  keng  miqyosda 
foydalanish  imkoniyatlari  yaratadi.  Bu  usulda  bir  yilda  bitta  buqa  urug„i  bilan 
o„rtacha  1500-2000  bosh  urg„ochi  hayvonni  qochirish  mumkin,    ma‟lumotlarga 
qaraganda  mashhur  buqalar  urug„i    bilan  bir  yilda  20000  sigir,  urg„ochi  tanalar 
qochirilgan.  Bu  raqamlar  shundan  dalolat  beradiki,  buqalar  sonini  ishlab 
chiqarishda  keskin  kamaytirish  mumkin.  Bu  usulning  afzalligi  yana  shundan 
iboratkim,  bunda  buqalar  urug„ini  olib,  muzlatib  xohlagan  vaqtda,  xohlagan 
hududda foydalanish mumkin. 
Su‟niy  qochirish  natijasida  turli  qoramol  kasalliklarini  jinsiy  yo„l  bilan 
tarqalish zanjirini o„zib tashlaydi. 
Buqalar  jinsiy  faoliyatini  yaxshi  saqlab  turishi  uchun    ulardan  me‟yorlar 
darajasida  foydalanish  kerak.  Ko„pincha  buqalardan  bir  haftada  1-2  marta  urug„ 
olish ulardan uzoq va samarali  foydalanishni ta‟minlaydi. 

 
164 
Urug„larni muzlatish usuli bilan  uzoq muddat saqlash 40-50 yillarda  ishlab 
chiqarishga  joriy  qilindi,  70-  yillarga  kelib  esa  murtakni  (zarodish)  muzlatib 
saqlash  usulini  joriy  qilishni  podolarni  tezroq  takomillashtirish    imkoniyatlarini 
yaratib berdi. 
 
III.6.2.Podani qayta tiklashning biotexnolok usullari. 
Hayvonlarni 
urchitishni 
takomillashtirish 
va 
boshqarish 
borasida 
chorvachilikda  biotexnologiya  usullaridan  foydalanishni  taqozo  qiladi.  Bu 
usullardan    foydalanish  sun‟iy  qochirish,  jinsiy  jarayonni  garmonlar  yordamida 
tartibga solish, murtaklarni qo„chirib o„tkazish yangi istiqbollarni ochib berdi. 
Jahonda hozirgi davrda bir buqadan bir yilda 2-50 ming, yoki hayoti davomida 
400 ming dozagacha urug„ olib ularni urug„ banklarida muzlatib saqlash, bu borada 
katta imkoniyatlar yaratadi. 
Urg„ochi hayvonlar jinsiy siklini  boshqarishda  progesteron, prostogladin kabi 
gonodotrop  gormonlardan  foydalaniladi.  Bu  yo„l  bilan  urg„ochi  hayvonlar 
kuyukishini  bir  vaqtda  to„g„irlab  ularni  su‟niy  urug„lantirib  ko„plab  avlod  olish 
imkonini beradi. 
Gormonli  preparatlarning  urg„ochi  hayvonlarga  berilishi  ularning 
serpushtligini  oshirishga  ijobiy  ta‟sir  etganligini  uzoq  davrlardan  qayd  qilingan. 
Su‟niy  jinsiy  jarayonini  chaqirish  natijasida    tuxumdondan  ko„proq  tuxum 
hujayralari ajralib chiqishga sabab bo„ladi. Bu yul bilan tuxumdon bir yilda ajralib 
chiqadigan tuxum hujayralarining sonini 28-30 marta ko„paytirish mumkin, bu  son 
sigir  va  qo„ylarda  25  ta,  cho„chqalarda  80  taga  yetishi  mumkin.  Bu  usul  asosan 
yosh  sermahsul  sigirlardan  ko„proq  otalangan  tuxumlarni  boshqa  kam  mahsuldor 
sigirlarni qo„chirib o„tkazishni taqozo qiladi.  
Buni  amalga  oshirish  uchun  urug„langan  tuxum  hujayrasi  donor  sigir  jinsiy 
a‟zolaridan  yuvib  olinib,  resepiyent  sigirlar  jinsiy  a‟zolariga  shpris-katetr 
yordamida  jo„natiladi.  Buning  uchun  resepiyent  sigir  jinsiy  a‟zolari  va  uning  
fiziologik  holati  embrionning  rivojlanishiga  tayyor  bo„lishi  kerak.  Buning  uchun 
resepiyent  sigir  jinsiy  a‟zolari  gormonlar  yordamida  tayyorlanadi.  Bu  borada 
embrionlarni  kriokonervasiya  (chuqur  muzlatish)  usuli  ularni  xohlagan  vaqtda 
tayyor  sigirlarga  qo„chirib  o„tkazish  imkonini  beradi  va  ko„p  hayvonlarda,  turli 
masofadagi  hududlarda  o„tkazish  mumkin.  Buning    uchun  ilg„or  mamlakatlardan 
shunday    embrionlar  banki  tashkil  qilingan.  O‟zbekistonda  ham  qoramollarni 
seleksiya  markazida  shunday  laboratoriya  faoliyat  ko„rsatmoqda.  Bu  yillar  keng 
miqyosda  joriy  qilish  uchun    xo„jaliklarda  imkoniyatlar  yaratilmagan.  Shuning 
uchun  respublikada  bu  ishni  hayotga  tatbiq  qilish  uchun  maxsus  dastur  asosida 
ishlar majmuasi amalga oshirilishi kerak. 
Hozirgi  muzlatilgan  embrionlarning  yashashi  50%  ni  tashkil  qilmoqda, 
shuning uchun bu usulni keng joriy qilish iqtisodiy jihatdan o„zini oqlagani yo„q. 
O‟rtacha  gormonlar  yordamida  olingan  tuxum      hujayralaridan  faqat  3-4  buzoq 
olish isbotlangan. Donor sigirlardan  3 oyda bir marta otalangan tuxum   hujayralar, 

 
165 
bir yilda 15-18 bosh avlod olish mumkin. Imkoniy jihatdan bir resipiyent  sigirdan 
75-80  buzoq  olish  mumkin.  Oddiy  sharoitda  7-8  bosh  buzoq  olish  mumkin. 
Shuning  uchun  yangi  usul  mashhur  sigirlardan  avlod  olishni  10  barobar 
ko„paytirish  mumkin.  AQSh,  Kanada  kabi  mamlakatlarda  shu  usul  yordamida 
minglab  buzoq  olinib,  minglab  muzlatilgan  embrionlarni  boshqa  davlatlarga 
jo„natgan. 
Uirkraft  Model  Doris  (  11  yoshida  laktasiyasida  bergan  suti  9646  kg  bo„lib, 
yog„liligi  4,43%  bo„lgan)  golshtin    zotli sigirdan  75  bosh  buzoq olingan,  bu  usul 
qo„llanilmaganda undan faqat 8 bosh buzoq olish mumkin edi. 
Ko„pchilik  laboratoriyalarda  minglab  embrionni  qo„chirish  amalga 
oshirilmoqda. Bu borada embrionni muzlatish va murtakni bo„lib qo„chirish usuli 
kelgusida asosiy  yo„nalishlardan biri bo„lib qoladi. 
Mutaxassislar kuzatishi bo„yicha muzlatilgan  embrionlar,   muzlatilgan tuxum 
hujayrasi  kabi  uzoq  saqlanishi  mumkin.  Lekin  muzlatilgan    embrion  eritilib 
resipiyent sigirlarga o„tkazilganda 3 tadan bittasi yashashi isbotlangan. Bu  tabiiy 
imkoniyatni yarimini tashkil qiladi. 
Tajribalar  asosida  gen  injeneriya  yordamida  genetik  tomonidan  o„xshash 
avlodlar  olish  mumkinligi  isbotlagan.  Tajribada  4  hujayrali  embrionni  gen 
injeneriyasi  yordamida  8  hujayraga    bo„lib,  2  hujayradan  4  embrion  qo„chirib 
o„tkazilib  avlod  olinganligi  qoramolchilikda  isbot  qilingan.  Bu  usulni    ishlab 
chiqarishda  osonlikcha  qo„llash  mumkin  emas.  Ishlab  chiqarishda  ko„pincha 
blastosistlarni  bo„lib,1  blastosistdan  2  ta  olib  o„tkazish  yordamida  2  avlod  olish 
mumkin. Bu usul yordamida jahonda o„nlab egizaklar olingan.