Марказий осиёга буддизмнинг кириб келиши

Қоратепа. Қоратепа номи билан машҳур бўлган тепалик буддизмнинг энг катта руҳонийлар маркази ҳисобланган ва у кушан давридаги Термизнинг ташқи девори ҳимояси остида шаҳар ташқарисида жойлашган.
Доимий тадқиқот экспедицияси 1961 йилда москвалик археолог Б.Я.Ставиский раҳбарлиги остида бошланган. Қоратепа биноларининг уч қавати қумликлардан топилган. Асосий мажмуанинг уч қисми ғарбдан шарққа қараб деярли тўғри тортилган. Ступа махсус ҳовлига ўрнатилган. Қора-тепанинг ғорлик бинолари каре (Пиёда аскарларнинг ҳамма томондан қилинган душман ҳужумини қайтариш учун тўртбурчак шаклида тузилган сафи.) шаклида бўлиб, жуда оқилона тарзда, иссиқ иқлимни ҳисобга олган ҳолда жойлаштирилган. Бундай бинолар ёзда салқин, қишда эса ёпиқ эшиклар ортида илиқ бўлган. Ғордан чиқиш йўллари жануб томонга йўналган бўлиб, уларни жануби-шарқдан эсадиган афғон шамолидан сақлаган. Ғор деворлари оқланиб, гул- нақшлар солиб безатилган.
Буддизм тарқалган даврда қадимий эътиқодлар таъсирининг барқарорлиги ҳақида қўш аланга қуршовида ўтирган Будда тасвири гувоҳлик беради. Унинг ёнида IV-V асрларга тегишли бўлган ва тирнаб ёзилган бактрия ёзувида «буддамазда» сўзи ифодаланган.
Фаёзтепа. Тошкентлик археолог Л.И.Альбаум Қоратепа шарқидан саксон метр нарида Фаёзтепа ибодатхона-монастири мажмуини очди. Қазиш ишлари унинг томонидан 1963 йилда бошланган эди. Фаёзтепа бино режаси тўғри туртбурчакдан иборат алоҳида турган ступа шаклига эга. Бино учта тенг қисмларга бўлинган бўлиб, уларнинг ҳар бири ички ҳовлига эга бўлган. Бир қисми, аслида яшаш хонасини ўз ичига олган монастир бўлган. Унда буддист роҳиблар яшаганлар. Ундан ташқари ёрдамчи хоналар бўлган. Бошқаси – овқатланадиган хона, ошхона, нон ёпадиган хона. Учинчиси, ибодатхонага ўхшаган марказий хона. Деворлари хом ғишт ва пахсадан қурилган бўлиб, сомонли лой билан сувалган ва оқланган.
Ибодатхона тўртбурчакли ховлига эга бўлиб, унинг атрофига шу ховлига чиқувчи 19 та бино жойлашган. Ҳовлини барча тўрт девори бўйлаб супа қилинган бўлиб, улар муқаддас оҳак тошлари асосида қурилган устунларга суяниб турган айвон билан ёпилган. Ҳовли деворлари нақшлар билан қопланган. Хусусан, марказида ибодатхона тасвирланган жанубий-ғарбий деворда нимба кийимидаги Будда чизилган бўлиб, унинг атрофини кичик Будда ҳайкалчалари ўраб турибди. Меҳроб деворлари ҳам ёзувлар билан қопланган. Деворлардан бирида иккита тик турган Будда суратлари тасвирланган бўлиб, уларнинг ҳар икки тарафига иккита аёл кўринишлари тасвирланган. Қарама-қарши деворда совға улашувчи эркаклар тасвирланган, бундан ташқари бошқа мазмундаги суратлар ҳам мавжуд. Чизмаларнинг ўта қимматбаҳолигидан ташқари, Буддаларнинг бу жонли тасвирлари дунёдаги энг қадимгилари ҳисобланади. Улар мелодий I-II асрларга тегишли.
Ибодатхонада, шунингдек, қарийб ҳамма томони бўялган ва олтин суви юритилган лой, алебастр, тошдан ясалган ҳайкал мавжуд бўлган. Муқаддас бодхи дарахти остида ўтирган Будда ва унинг икки ёнида турган иккита монах ҳайкалидан иборат учлик ҳайкаллар алоҳида қизиқишни уйғотади. Буларнинг ҳаммаси коринф устунлари кўтариб турган аркларга қўшилиб кетган. Ҳаммаси яхлит оҳак тошдан ясалган саҳна устидан олтин суви юритилган. Хўжалик хоналаридан бирида кулол ўтириб, ўз зиёратчиларига ибодатхонага совға қилиш учун идишлар ясар эди. Бу ерда идишларга ҳадя матнини сиёхда ёзувчи одамлар ҳам мавжуд эди. Идишлар кулоллик ўчоғларида пиширилар эди (ўчок ибодатхонадан 100 метр нарида топилган). Идишларга асосан буддизмга хос рамзли қолиплар ёрдамида нақшлар солинган. Бу рамзлар: Будданинг товони,
«арча» – Бодхи дарахти, «Қонун ғилдираги»нинг турли хил кўринишлари ва ҳоказолар. Ёзувлар бактрия, суғд, кхороштий, брахма, санскрит (қадимий ҳинд ёзувлари) ва бошқа нотаниш хатларда битилган. Чамаси, ибодатхонага турли юртлардан зиёратчилар, савдогарлар келишган ва улар ибодатхонага идишларни ҳадя сифатида ўзлари билан олиб келишган ёки шу ернинг ўзида буюртма берганлар. Идишлар синдирилиб, парчалари ерга сочилган.
Қазиш ишлари натижасида иккита ступа топилган. Биринчиси 3x3 м. ўлчамли бўлиб, милоддан аввалги I асрда қурилган. Сўнгра милоднинг I асрининг охирида Вихарани қуришда (Канишка даврида) уни ўз ичига олган янги, иккинчи ступа қурилган, у анча бақувват бўлиб, баландлиги 10 метр, узунлиги 25 метр келади. III асрда Кушон подшоҳлигига бостириб кирган Эрон сосонийчи қўшинлари буддизм ибодатхоналарини, шу жумладан Фаёзтепани ҳам вайрон қиладилар. Босқинчилар ҳамма олтин буюмларни олиб чиқиб кетадилар, ҳайкалларни эса синдириб ташлайдилар.
Фаёзтепани Қоратепа билан солиштирганда қуйидагиларни қайд этиш мумкин. Фаёзтепа очиқ текисликда аниқ режа асосида қурилган бўлса, Қора тепа баландликда жойлашган, Термиз шаҳридан анча юқорида бўлиб, узоқдан кўриниб турган алоҳида мажмуалардан иборат.
Фаёзтепа шаҳардан ташқаридаги кам сонли буддист руҳонийлар жамоасининг яшаш, овқатланиш, ўзаро мулоқот қилиш ва зарур диний маросимларни бажариш учун қурилган алоҳида монастир бўлган. Қоратепада йирик ибодат маркази жойлашган. Катта майдонда буддизмга оид алоҳида мажмуалар бор. Улар ғорлар ва ер юзасидаги биноларни ўз ичига олади. Бинолар турли баландликда қурилган, баъзида икки қаватдан иборат. Биноларнинг ҳар бири атрофи айвонли ибодатхонадан иборат бўлиб, пастроқда марказий майдончаси ҳам бўлган. Тадқиқотчилар фикрича, Қоратепа фақат роҳиблар жамоаси учун эмас, балки Термиз ва унинг атрофида яшаётган ва бошқа шаҳарлардан келган буддист қавмлар учун ҳам Будда ибодатхонаси сифатида хизмат қилган.
Қадимий Термиз шаҳарчасида Зурмала минораси номи билан машҳур буддизм ступасининг қолдиқлари бор. Бу ступа хом ғиштдан қилинган уч қаватли бинодан иборат бўлиб, тепаси қубба билан ёпилган. Деворлари оҳактошлар билан қопланган бўлиб, улар кейинчалик бузилиб кетган.