Markaziy banklarning yuzaga kelish sabablari va shart-sharoitlari

Banklar paydo bo‘lgunga qadar aholining pul mablag‘lari ibodatxonalarda saqlangan.
Bu esa, quyidagi sabablar bilan izohlanadi:
* ibodatxonalarga nisbatan aholida va davlatda ishonch bo‘lgan;
* ibodatxonalar xo‘jaligi barqaror bo‘lgan;
* ashaddiy jinoyatchilar ham ibodatxonalarga hujum qilishmagan.
Ilk zamonaviy banklar Italiyada paydo bo‘lgan. Shu sababli, bank so‘zi italyancha banco degan so‘zdan olingan bo‘lib, stol degan ma'noni bildiradi.
X asrda Italiyaning Genuya, Venesiya, Florensiya shaharlari jahon savdo markazlari edi. Bu bozorlarda dunyoning turli mamlakatlaridan keltirilgan tovarlar turli tanga pullarga sotilar edi. Bunday sharoitda turli tanga pullarni tushunadigan va ularni bir-biriga almashtirib beradigan mutaxassislarga talab paydo bo‘ldi.
Ilk banklarning muhim operatsiyalaridan yana biri – bu hisob-kitob operatsiyalaridir.
Ilk banklar o‘zlarining mijozlari bo‘lgan shaxslarning tovarlarni sotib olish va sotish operatsiyalarining hisobini yuritishni yo‘lga qo‘yganlar. Bu esa, tovar-pul munosabatlarini rivojlantirishda muhim rol' o‘ynagan.

2. 
   Tijorat banklarining ishonchli resurslari, ularning tarkibi va tavsifi
   

Bank resurslari uning passiv operatsiyalari orqali shakllanadi. Banklarning yetarli resursga ega bo‘lishi o‘ta dolzarb vazifalardan biri bo‘lganligi uchun banklar passiv operatsiyalarini samarali tashkil etish va boshqarish bo‘yicha o‘z siyosatiga ega bo‘ladi. Resurs – fransuzcha "Resurs", so‘zidan olingan bo‘lib, pul mablag‘lari, imkoniyat, zahira, daromad manbai, xom-ashyo va boshqalar anglatadi. Iqtisodiy manbalarda "resurs" so'zi ko'pincha turli xil ma'nolarda uchraydi.Masalan: tabiiy resurslar, moliyaviy resurslar, iqtisodiyresurslar, inson resurslari va boshqalar. Shunga asoslanib, iqtisodiy resurslarniiqtisodiy imkoniyatlarning asosiy elementlaridan biri sifatida qarash mumkin Bank resurslari bank balansining passiv qismida aks ettiriladi. Rus olimi Lavrushinning fikriga ko'ra, tijorat banklarining resurslari yoki "Bank resurslari" bu o'z va qarzga olingan resurslarning yig'indisi bo‘lib, bankda aktiv operatsiyalarni o'tkazish uchun foydalaniladi¹. Bank resurslariga bo'lgan ehtiyoj banklarni shakllanishida va bank faoliyatini amalga oshirishda paydo bo‘ladi. Banklarni tashkil etishning dastlabki bosqichlarida banklar o'z kapitaliga ega bo'lishi va kelgusidagi faoliyati uchun resurslarni jalb etishi zarur.
3. Kreditlash tamoyillari va usullari.
Kreditning samaradorligini ta’minlash maqsadida g‘arb mamlakatlari amaliyotida kreditlashning biz uchun yangi qoidasi, ya’ni «5-S» qoidasi qo‘llaniladi. Bunga asosan har bir «S» bo‘yicha korxonaning faoliyati tahlil qilib chiqiladi va korxona faoliyati talabga javob bersagina korxonaga kredit beriladi. Qoidaga binoan «S» harflari quyidagi jihatlarni ifodalaydi:

S1(sharacter) - qarz oluvchining bozordagi obro‘si, uning holatini aniqlash. C2 (capacity) - qarz oluvchining boshlagan ishini oxirigacha etkaza olish, tegishli daromad olish hamda bank kreditlarini qaytarib berish qobiliyati. C3 (capital) - qarz oluvchi sarmoyasining etarliligi. C4 (conditions) - mazkur biznesning rivojlanishi yuzasidan shartlar. C5 (collateral) - garov (kafolat, kafillik, sug‘urta polisi, tovar-moddiy boyliklar va boshqalar).

Kredit, boʻsh turgan pul mablagʻlarini ssuda fondi shaklida toʻplash va ularni pulga muhtoj boʻlib turgan yuridik va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun maʼlum muddatga, foiz toʻlovlari bilan qaytarish shartida qarzga berish munosabatlarini ifodalaydi.
Kredit (lot. creditum — qarz, credo — ishonaman,maqullayman) — pul mablagʻlari, tovar va xizmatlarni kelishilgan ustama (foiz) toʻlab qaytarib berish sharti bilan maʼlum muddatlarga qarzga berish. Qarzga mablagʻ beruvchi tomon kreditor (davlat, bank, korxona, xususiy shaxs va boshqalar), ssuda oluvchi tomon esa debitor (qarzdor) deyiladi. Kredit kelishuvi qarzdan foydalanish shartlari kayd etilgan shartnoma bilan rasmiylashtiriladi.
K.ning tijorat, bank, davlat, isteʼmol, xalqaro, ipoteka va boshqa shakllari bor. Tijorat K.i — bir xoʻjalik yurituvchi subʼyekt tomonidan beriladi va, odatda, veksel bilan rasmiylashtiriladi. Bank K.i — jismoniy va yuridik shaxslarga pul shaklida banklar tomonidan beriladi. Bank kreditining forfeyting, faktoring, haridorga qarz berish kabi koʻrinishlari bor. Davlat K.i — davlatning qarz beruvchi va qarz oluvchi sifatida ishtirokini nazarda tutadi. Davlat qarz beruvchi sifatida bank tizimi orqali byudjetdan tarmoq, hudud, korxonalarni K. ajratib moliyalashtiradi. Qarz oluvchi sifatida aholiga davlat zayomlari, obligatsiyalarini sotish bilan jismoniy yoki yuridik shaxslardan qarz oladi, natijada ichki davlat qarzi, chet davlatlardan olingan
3-variant
1. O`zbekiston Respublikasi bank tizimi va uning elementlari.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining dastlabki yillarida mamlakat bank tizimi mavjud emas edi. Chunki, mamlakatda atigi SSSR Davlat bankining O‘zbekiston Respublikasi boshqarmasi, Tashqi iqtisodiy faoliyat bankining filiali, Qurilish bankining filiali va Davlat mehnat omonat jamg‘arma kassalarining viloyat boshqarmalari va tuman bo‘limlarigina faoliyat ko‘rsatar edi. 1991 yil 7 sentyabrda Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki tuzildi. Mamlakat hududida xalqaro hisob-kitoblar ilk bora ana shu bank orqali amalga oshirila boshlandi, respublikaning valyuta mablag‘larini jamlash va ulardan aniq maqsadni ko‘zlab foydalanish imkoniyati vujudga keldi1994-1995 yillarda avtomobil' sanoati korxonalarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida “Asakabank”, g‘alla yetishtirishni moliyalashtirishni ta'minlash uchun “G‘allabank”, agrar soha korxonalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash maqsadida “Paxtabank”, kichik va xususiy tadbirkor­likni moliyaviy ta'minlashni takomillashtirish maqsadida “Tadbirkorbank” tashkil etildi. Keyinchalik ushbu banklarning resurs va mijoz bazasi kengayib, ular universal tijorat banklariga aylantirildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 13 iyundagi 362-sonli “O‘zbekiston Respublikasi bank tizimini rivojlantirishni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi va 1995 yil 9 noyabrdagi “O‘zbekiston bank tizimini rivojlantirishning kompleks dasturini amalga oshirishga doir chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlariga muvofiq, tijorat banklarini 1994 yildan 1997 yilning 31 dekabriga qadar soliq to‘lovlaridan ozod qilinishi ularning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, zamonaviy axborot-kommunikasiya texnologiyalari bilan ta'minlash imkonini berdi1995 yil 21 dekabrda “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi, 1996 yil 25 aprelda “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlarning qabul qilinishi bank tizimining qonunchilik bazasini shakllantirish yo‘lidagi jiddiy qadam bo‘ldi.
2. Tijorat banklarining jalb qilingan mablag‘lari.
Bank resurslarining umumiy hajmida jalb qilingan va jalb qilingan resurslar ustunlik qiladi. Ularning turli banklardagi ulushi 70% va undan yuqori. Bozor munosabatlari rivojlanishi bilan jalb qilingan mablag'larning tarkibi jiddiy o'zgarishlarga duch keldi, bu eski bank tizimi uchun yangi, noan'anaviy, jismoniy va yuridik shaxslarning vaqtincha bo'sh mablag'larini to'plash usullarining paydo bo'lishi, shuningdek, tijorat banklari resurslarida ICB bozori paydo bo'lishi bilan muhim ahamiyat kasb etdi. ... boshqa banklardan olingan mablag'lar.
Jahon bank amaliyotida barcha jalb qilingan mablag'lar ularni to'plash usuli bo'yicha quyidagicha guruhlanadi:

• 
  Omonatlar,
  
• 
  Jalb qilinmagan mablag'lar.
  

Tijorat banklarining jalb qilingan mablag'larining asosiy qismi omonatlardir, ya'ni. mijoz-jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan bankka qo'yilgan va ular tomonidan hisobvaraq rejimi va bank qonunchiligiga muvofiq foydalaniladigan mablag'lar.
Bank omonatsiz jalb qilingan mablag'larni boshqa banklardan olingan kreditlar ko'rinishida yoki pul bozorida o'z qarz majburiyatlarini sotish orqali oladi. Bank resurslarining depozitsiz manbalari omonatlardan farq qiladi, chunki ular birinchi navbatda shaxsiylashtirilmagan, ya'ni. bankning ma'lum bir mijozi bilan bog'lanmagan, ammo bozorda raqobat asosida sotib olingan; ikkinchidan, ushbu mablag'larni jalb qilish tashabbusi bankning o'ziga tegishli.
Depozitsiz jalb qilingan mablag'lardan asosan yirik banklar foydalanadilar. Katta miqdordagi depozit bo'lmagan mablag'lar sotib olinadi va ular ulgurji operatsiyalar deb ataladi.
Bank mijozlarining mablag'larini jalb qilish shartlari bo'yicha quyidagicha tasniflash mumkin:

• 
  Hisob-kitob va joriy hisobvaraqlardagi mablag'lar;
  
• 
  Talab hisobvaraqlaridagi mablag'lar;
  
• 
  Muddatli omonatlar va omonatlar.
  

3. Kreditning ta’minoti tushunchasi va uning ahamiyati.

4-variant

1. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining vazifalari va funksiyalari