Markaziy osiyo etnologiyasining dolzarb muammolari
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
Download 0.98 Mb.
|
majmua Etnologiya
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI JAHON TARIXI KAFEDRASI Ro`yxatga olindi: “Tasdiqlayman” № _______________ O’quv ishlari prorektori 2019 yil ____avgust _________ prof. Yu.Eshqobilov ____ __________ 2019 yil “MARKAZIY OSIYO ETNOLOGIYASINING DOLZARB MUAMMOLARI” FANIDAN
Bilim sohasi: 100000 - Gumanitar soha Тa’lim sohasi: 120000 – Gumanitar fanlar Та’lim yo’nalishi: 5120300 – Tarix (mamlakatlar va mintaqalar bo’yicha)
Katta oqituvchi M. Usmonov Fanning ishchi o'quv dasturi “Jahon tarixi” kafedrasining 2019 yil ____ avgustdagi yig'ilishida ko'rib chiqilgan va № 1 sonli bayonnoma bilan tavsiya etilgan.
Fanning ishchi o'quv dasturi Ijtimoiy fanlar fakulteti Ilmiy kengashining 2019 yil _______________ dagi № 1 sonli yig'ilishida tasdiqlangan. Fakul’tet dekani: prof. B.Eshov “Kelishildi” O‘quv uslubiy boshqarma boshlig’i: dots. M.Fayzullayev I. O‘quv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy ta’limdagi o‘rni Mamlakatimizni modernizatsiya qilish, faol demokratik yangilanishlarni amalga oshirish borasida keng ko‘lamli isloxotlar amalga oshirilmoqda. Ana shu buyuk o‘zgarishlar jarayonida xalqimizning boy tarixi, betakror milliy qadriyatlari, bebaxo ilmiy, madaniy merosi qayta tiklanib, butun bashariyatning noyob mulkiga aylandi. Ayniqsa, bugungi globallashuv davrida ma’naviyat soxasida vujudga kelayotgan dolzarb muammolar, xalqimiz ma’naviyatini asrash va yanada yuksaltirish, yosh avlodning qalbi va ongini turli zararli g‘oya va mafkuralar ta’siridan saklash va ximoya kilishda Vatanimiz tarixini birlamchi manbalarga tayanib, xar tomonlama va chuqur tadqiq etish yosh avlodga xaqiqiy tariximizni o‘qitish orqali ularni yuksak ma’naviyatli shaxslar etib tarbiyalash dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu fanning barcha oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilishi xam ana shu yuksak axamiyat bilan belgilanadi. II.O‘quv fanining maqsadi va vazifasi Fanni o‘qitishning maqsadi - milliy tarix, milliy g‘urur va iftixor manbai xisoblanishini yosh avlod ongiga singdirish, ularda tarixiy xotira, tarixiy tafakkur ko‘nikmasini tarbiyalash milliy g‘oya va yuksak ma’naviy fazilatlarni shakllantirish, ma’naviy dunyosini boyitish ularni o‘z xalqi va Vataniga sadokat, amalga oshirilayotgan o‘lkan bunyodkorlik ishlarining ongli faol ishtirokchisi bulish ruxida fikrlash va yashashga o‘rgatishdan iborat. Fanni o‘qitishning vazifalari - tarixiy-madaniy jarayonlarni xolisona xamda manbalarga tayangan xolda taxlil kilish, ularning sabablari va moxiyatini ochib berish; yoshlarimizda o’zini anglash, vatanparvarlik, tarixiy qadriyatlarga xurmat, boy tariximizni qadrlash fazilatlarini shakllantirish; mamlakatimizda xuquqiy demokratik davlat xamda fuqarolik jamiyatini barpo etish, turli soxalardagi isloxotlar, jaxon xamjamiyatiga integratsiyalashuv bilan bogliq tarixiy jarayonlar, voqea va xodisalarni yoshlar ongiga tarixiy xaqiqat tamoyillari asosida etkazish. Fan buyicha talabalarning bilim, ko’nikma va malakalariga quyidagi talablar quyiladi. Talaba: fanning predmeta, nazariy-metodologik asoslari, manbalari; o‘zbek davlatchiligining shakllanishi va rivojlanishi, xalkimizning dunyo sivilizatsiyasiga qushgan xissasi; O‘zbekiston tarixining asosiy davrlari va taraqqiyoti tadrijiy bosqichlari, ularning uzviy bogliqligi va davomiyligi, tarixiy voqealar vorisiyligi; mustamlakachilik va sovet mustabid davrida O‘zbekistonning turli soxalari rivojlanishiga qarshi siyosat va ularning ayanchli oqibatlari; turli davrlarda ozodlik yo’lida amalga oshirilgan kurashlar xamda vatanparvarlik jasoratlari; O‘zbekistonda davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi, xuquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati asoslarining barpo etilishi, rivojlanishi, yangilanish va modernizatsiya jarayonlari xakida bilimga; Vatanimiz tarixi buyicha uz tarixiy tafakkurini boyitib borish va tarixiy xak;ik;at tamoyillari asosida tarixiy vok;ealar va jarayonlarni taxlil k;ila bilish; O‘zbekistonning jaxon sivilizatsiyasi uchok;laridan biri ekanligini teran xis k;ila olish; ajodlarimiz ibratli xayoti va faoliyati bilan faxrlanish va vatanparvarlikni namoyon eta olish kunikmalariga; tarixiy vokea va xodisalar natijalarini kiyosiy takkoslash orkali ulardan xulosalar chikdrish; jamiyat tarakkiyotida uzining tutgan urnini anglay bilish, xis etish va faol ishtirok etish; tarixiy vokealar va x,odisalarga nisbatan uz nuk;tai nazariga, mustak;il fikriga va munosabat bildira olish malakalariga ega bulishi kerak. Fanning о‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan о‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jihatdan ketma-ketligi “О‘zbekiston tarixi” fani о‘quv rejasida rejalashtirilgan Arxeologiya, Madaniyat-shunoslik, Dinshunoslik, Tarixiy о‘lkashunoslik, Antropologiya, Tarixiy geografiya, Falsafa fanlari bilan bevosita bog‘liq holda o‘rganiladi. Fanlararo aloqadorlikdan unumli foydalanish ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini oshirishda xizmat qiladi. Shaxsga yо‘naltirilgan ta’lim. Bu ta’lim о‘z mohiyatiga kо‘ra ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarini tо‘laqonli rivojlanishlarini kо‘zda tutadi. Bu esa ta’limni loyihalash- tirilayotganda, albatta, ma’lum bir ta’lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog‘liq о‘qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi. Tizimli yondoshuv. Ta’lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini о‘zida mujassam etmog‘i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bо‘g‘inlarini о‘zaro bog‘langanligi, yaxlitligi. Faoliyatga yо‘naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta’lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, о‘quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yо‘naltirilgan ta’limni ifodalaydi. Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv о‘quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning о‘z-о‘zini faollashtirishi va о‘z-о‘zini kо‘rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi. Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e’tiborni qaratish zarurligini bildiradi. Muammoli ta’lim. Ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta’lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni obektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qо‘llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta’minlanadi. Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qо‘llash - yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini о‘quv jarayoniga qо‘llash. О‘qitishning usullari va texnikasi. Ma’ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoli ta’lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy ishlar. О‘qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va о‘zaro о‘rganishga asoslangan frontal, kollektiv va guruh. О‘qitish vositalari: о‘qitishning an’anaviy shakllari (darslik, ma’ruza matni) bilan bir qatorda – kompyuter va axborot texnologiyalari. Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita о‘zaro munosabatlar. Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-sо‘rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida о‘qitish diagnostikasi. Boshqarish usullari va vositalari: о‘quv mashg‘uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta kо‘rinishidagi о‘quv mashg‘ulotlarini rejalashtirish, qо‘yilgan maqsadga erishishda о‘qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg‘ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati. Monitoring va baholash: о‘quv mashg‘ulotida ham butun kurs davomida ham о‘qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi. “О‘zbekiston tarixi” fanini o‘qitish jarayonida kompyuter texnologiyasidan, “Power Point” dasturidan foydalaniladi. Ayrim mavzular bo‘yicha talabalar bilimini baholash test asosida va kompyuter yordamida bajariladi. “Internet” tarmog‘idagi ma’lumotlardan foydalaniladi, tarqatma materiallar tayyorlanadi, test tizimi hamda tayanch so‘z va iboralar asosida oraliq va yakuniy nazoratlar o‘tkaziladi. O‘quv materiallarining tarkibi
Asosiy qism Fanning nazariy mashg‘ulotlari mazmuni Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasiga oid eng muhim manbalar va adabiyotlar. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini o’rganishning maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyoning geografik joylashuvi va aholisi. Mintaqa aholisining etnologiyasiga doir eng muhim manbalar va adabiyotlar. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: 12; A2; A3; A A4; A8; A14; A16; Q2; Q5; Q8
Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A1;A2; A3; A4; Q1; Q2;Q3.
Etnogenezi va etnik tarixi. Xo’jaligi (chorvachilik, dehqonchilik, kiyim-kechaklar va taomlar). Ma’naviy madaniyati. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: 12; A2; A3; A A4; A8; A14; A16; Q2; Q5; Q8 Turkman xalqlari etnologiyasi. Etnogenezi va etnik tarixi. An’ anaviy xo’jalik. Moddiy madaniyati. Ma’naviy madaniyati. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar A2; A3; A7; A13; A16; Q2; Q6; Q28; Qozoq xalqi etnologiyasi Etnogenezi va etnik tarixi. Moddiy madaniyati. Ma’naviy madaniyati. An’anaviy xo’jalik. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A2; A3; A7; A9; A13; A16; Q6; Q14; Q15; Q16; Q34; Q35; Q47; Q48. Qirg’iz xalqi etnologiyasi. Etnogenezi va etnik tarixi. An’anaviy xo’jalik. Ma’naviy madaniyati. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A2; A3; A7; A9; A13; A16; Q6; Q14; Q15; Q16; Q34; Q35; Q38; Q47; Q48; Markaziy Osiyodagi boshqa zalqlar (uyg’urlar, dungonlar, Markaziy Osiyo arablari, lulilari, yahudiylari, kurdlar, ballujiylar, koreyslar, ruslar, ukrainlar, beloruslar) etnologiyasi. Etnogenezi va etnik tarixi. An’anaviy xo’jalik. Moddiy madaniyati. Ma’naviy madaniyati. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A2; A3; A7; A9; A15; A16; Q6; Q13; Q26; Q29; Q34; Q69; Q72. O’zbek xalqi etnologiyasiga oid muhim manbalar va adabiyotlar. “O’zbek xalqi etnologiyasi” kursi nimalarni o’rganadi? Maxsus atamalar, etnoslarning turmushi, demografiyasi, iqtisodiy-ijtimoiy omillar, etnik, milliy o’zlikni anglash haqida. Etnoslarning tarixiy tiplari. Zamonaviy etnik jarayonlar va ularning turlari: etnik evolyutsiya, transformatsiya. Etnoslarning birlashuvi, ajralib chiqishi va aralashuvi haqida. O’zbek xalqi etnologiyasining tadqiqot uslublari. Manbalarning turlari: ashyoviy manbalar va og’zaki ma’lumotlar. Etnologik dala ekspeditsiyalari. Savol-javob varaqalari-so’rovnomalar (anketa) orqali etnosotsiologik tadqiqotlar o’tqazish va ularning elektron hisoblash mashinalarida qayta ishlash. O’zbeklar etnologiyasini o’rganishdagi eng asosiy manbalar (tarixiy, arxeologik, etnografik, antropologik, numizmatik, lingvistik va boshqalar). Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A2; A3; A7; A9; A15; A16; Q6; Q13; Q26; Q29; Q34; Q69; Q72 O’zbek xalqining shakllanish jarayoni O’rta Osiyoning qadimgi qavmlarining shakllanishining uch tarmog’i. O’zbekiston hududidagi eng qadimgi makonlar. Teshiktosh g’oridan topilgan neandertal odam. Qadimgi Seleng’ur, Ko’lbuloq, Uchtut kabi qadimgi manzilgohlar. O’rta Osiyo hududidagi davlatlarning paydo bo’lishi. Dastlabki etnik jarayonlar. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; A5; A7; A9; A15; A16; Q6; Q13; Q26; Q29; Q34; Q65; Q66; Q67; Q69; Q72. O’zbeklarning an’anaviy xo’jaligi. O’zbekiston aholisi xo’jaligi-madaniy tiplari. An’anaviy xo’jalik mashg’ulotlarining turlari va asosiy omillari. An’anaviy dehqonchilik xo’jaliklari (Xorazm, Buxoro, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo vohalari). Yerga ishlov berishning tartib qoidalari va muhsulot unumdorligini oshirish omillari. Ziratchilik, bog’dorchilik va uzumchilik. O’zbeklarning an’anaviy chorvachilik xo’jaligi. Yirik shoxli qoramol xo’jaligi. Yilqichilik, tuyachilik va qo’y-echki boqish. Qorako’lchilik an’analari. Hunarmandchilik va uning turlari. Temirchilik, misgarlik, zargarlik. Yog’och o’ymakorligi va duradgorlik. Kulolchilik, to’qimachilik kasb-hunarlari va hokazolar. O’zbeklarning moddiy va ma’naviy madaniyati. O’zbeklarning an’anaviy madaniyati. Uy joy qurish va ularni jihozlash bilan bog’liq an’analar, urf-odatlar va marosimlar. Kiyim-kechaklar, taqinchoqlar va ularning turlari. Kiyimlarni tikish va bichish bilan bog’liq bo’lgan rasm-rusumlar. Taqinchoqlar turlari. Taomlarni tayyorlash va tanovul qilishga oid marosimlar. Idish-tovoqlar turlari va ularning evolyutsiyasi. O’zbeklarning an’anaviy ijtimoiy turmushi. Mahallahchilik an’analarining o’tmishi va kelajagi. Oila turmush udumlari. Patriarxal va monogam oilalarning xususiyatlari. Oilaviy maishiy marosimlar. To’y marosimlarini o’tkazi bilan bog’liq bo’lgan an’analar. Dafn qilish va xotiralash marosimlari (marhumning yettisi, yigirmasi, qirqi va yili bilan bog’iq bo’lgan urf-odatlar). Navruz, Mehrjon bayramlari, Ramazon, Qurbon hayitlari va ularning o’zbeklar oilaviy-maishiy turmushidagi o’rni haqida. O’zbeklarning an’anaviy-ma’naviy madaniyati haqida umumiy ma’lumot. Qadimgi yozuv va yozma manbalar, tasviriy san’at namunalari, an’anaviy xalq o’yinlari, ilm-fan, odob-axloq me’yorlari va h.k. Qadimgi diniy e’tiqodlar va din. Mustaqillik sharoitida an’anaviy madaniyatning yoshlar ongida milliy g’oya va mafkurani shakllantirishdagi o’rni. O’zbekistondagi zamonaviy etnomadaniy jarayonlar. O’zbekiston mustaqilligi va o’zbek xalqi shakllanish jarayonini o’rganishning dolzarb masalaga aylanishi. O’zbeklar etnologiyasi o’rganishda tub o’zgarishlarning boshlanishi. Istiqlol va O’zbekistonda sodir bo’lgan etnomadaniy jarayonlar. “ Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasining dolzarb muammolari” fani bo’yicha ma’ruza mashg’ulotlarining kalendar tematik rejasi
SEMINAR MASHG'ULOTLARI Magistratura talabalari tomonidan seminar mashg’ulatlarni bajarilishi professional tayorgarlikni muhim bosqichi hisoblanadi, chunki ularda mustaqil ijobiy ishlashni shakillanishda ilmiy tadqiqot elementlarini anglashga, ilmiy adabiyotlarni o’qish va tahlil qilishga yordam beradi. Seminarga tayorgarlik magistratura talabadan fanning turli sohalari bo’yicha amaliyotda olgan bilimlarini mustahkamlashni, yanada chuqurlashtirishni va umumlashtirishni va umumlashtirishni talab qiladi. Har bir tanlangan seminar mavzusi ilmiylikni, zamonaviylikni talab qiladi, chunki har bir topshiriqda yangilk elementlari bo’lishi lozim. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasiga oid eng muhim manbalar va adabiyotlar. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini o’rganishning maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyoning geografik joylashuvi va aholisi. Mintaqa aholisining etnologiyasiga doir eng muhim manbalar va adabiyotlar. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: 12; A2; A3; A A4; A8; A14; A16; Q2; Q5; Q8
Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A1;A2; A3; A4; Q1; Q2;Q3.
Etnogenezi va etnik tarixi. Xo’jaligi (chorvachilik, dehqonchilik, kiyim-kechaklar va taomlar). Ma’naviy madaniyati. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: 12; A2; A3; A A4; A8; A14; A16; Q2; Q5; Q8 Turkman xalqlari etnologiyasi. Etnogenezi va etnik tarixi. An’ anaviy xo’jalik. Moddiy madaniyati. Ma’naviy madaniyati. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar A2; A3; A7; A13; A16; Q2; Q6; Q28; Qozoq xalqi etnologiyasi Etnogenezi va etnik tarixi. An’anaviy xo’jalik. Moddiy madaniyati. Ma’ naviy madaniyati. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A2; A3; A7; A9; A13; A16; Q6; Q14; Q15; Q16; Q34; Q35; Q47; Q48. Qirg’iz xalqi etnologiyasi. Etnogenezi va etnik tarixi. An’anaviy xo’jalik. Ma’naviy madaniyati. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A2; A3; A7; A9; A13; A16; Q6; Q14; Q15; Q16; Q34; Q35; Q38; Q47; Q48; Markaziy Osiyodagi boshqa zalqlar (uyg’urlar, dungonlar, Markaziy Osiyo arablari, lulilari, yahudiylari, kurdlar, ballujiylar, koreyslar, ruslar, ukrainlar, beloruslar) etnologiyasi. Etnogenezi va etnik tarixi. An’anaviy xo’jalik. Moddiy madaniyati. Ma’naviy madaniyati. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A2; A3; A7; A9; A15; A16; Q6; Q13; Q26; Q29; Q34; Q69; Q72. O’zbek xalqi etnologiyasiga oid muhim manbalar va adabiyotlar. “O’zbek xalqi etnologiyasi” kursi nimalarni o’rganadi? Maxsus atamalar, etnoslarning turmushi, demografiyasi, iqtisodiy-ijtimoiy omillar, etnik, milliy o’zlikni anglash haqida. Etnoslarning tarixiy tiplari. Zamonaviy etnik jarayonlar va ularning turlari: etnik evolyutsiya, transformatsiya. Etnoslarning birlashuvi, ajralib chiqishi va aralashuvi haqida. O’zbek xalqi etnologiyasining tadqiqot uslublari. Manbalarning turlari: ashyoviy manbalar va og’zaki ma’lumotlar. Etnologik dala ekspeditsiyalari. Savol-javob varaqalari-so’rovnomalar (anketa) orqali etnosotsiologik tadqiqotlar o’tqazish va ularning elektron hisoblash mashinalarida qayta ishlash. O’zbeklar etnologiyasini o’rganishdagi eng asosiy manbalar (tarixiy, arxeologik, etnografik, antropologik, numizmatik, lingvistik va boshqalar). Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A2; A3; A7; A9; A15; A16; Q6; Q13; Q26; Q29; Q34; Q69; Q72 O’zbek xalqining shakllanish jarayoni O’rta Osiyoning qadimgi qavmlarining shakllanishining uch tarmog’i. O’zbekiston hududidagi eng qadimgi makonlar. Teshiktosh g’oridan topilgan neandertal odam. Qadimgi Seleng’ur, Ko’lbuloq, Uchtut kabi qadimgi manzilgohlar. O’rta Osiyo hududidagi davlatlarning paydo bo’lishi. Dastlabki etnik jarayonlar. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; A5; A7; A9; A15; A16; Q6; Q13; Q26; Q29; Q34; Q65; Q66; Q67; Q69; Q72. O’zbeklarning an’anaviy xo’jaligi. O’zbekiston aholisi xo’jaligi-madaniy tiplari. An’anaviy xo’jalik mashg’ulotlarining turlari va asosiy omillari. An’anaviy dehqonchilik xo’jaliklari (Xorazm, Buxoro, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo vohalari). Yerga ishlov berishning tartib qoidalari va muhsulot unumdorligini oshirish omillari. Ziratchilik, bog’dorchilik va uzumchilik. O’zbeklarning an’anaviy chorvachilik xo’jaligi. Yirik shoxli qoramol xo’jaligi. Yilqichilik, tuyachilik va qo’y-echki boqish. Qorako’lchilik an’analari. Hunarmandchilik va uning turlari. Temirchilik, misgarlik, zargarlik. Yog’och o’ymakorligi va duradgorlik. Kulolchilik, to’qimachilik kasb-hunarlari va hokazolar. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; A5; A7; A9; A15; A16; Q6; Q13; Q26; Q29; Q34; Q65; Q66; Q67; Q69; Q72. O’zbeklarning moddiy va ma’naviy madaniyati. O’zbeklarning an’anaviy madaniyati. Uy joy qurish va ularni jihozlash bilan bog’liq an’analar, urf-odatlar va marosimlar. Kiyim-kechaklar, taqinchoqlar va ularning turlari. Kiyimlarni tikish va bichish bilan bog’liq bo’lgan rasm-rusumlar. Taqinchoqlar turlari. Taomlarni tayyorlash va tanovul qilishga oid marosimlar. Idish-tovoqlar turlari va ularning evolyutsiyasi. O’zbeklarning an’anaviy ijtimoiy turmushi. Mahallahchilik an’analarining o’tmishi va kelajagi. Oila turmush udumlari. Patriarxal va monogam oilalarning xususiyatlari. Oilaviy maishiy marosimlar. To’y marosimlarini o’tkazi bilan bog’liq bo’lgan an’analar. Dafn qilish va xotiralash marosimlari (marhumning yettisi, yigirmasi, qirqi va yili bilan bog’iq bo’lgan urf-odatlar). Navruz, Mehrjon bayramlari, Ramazon, Qurbon hayitlari va ularning o’zbeklar oilaviy-maishiy turmushidagi o’rni haqida. O’zbeklarning an’anaviy-ma’naviy madaniyati haqida umumiy ma’lumot. Qadimgi yozuv va yozma manbalar, tasviriy san’at namunalari, an’anaviy xalq o’yinlari, ilm-fan, odob-axloq me’yorlari va h.k. Qadimgi diniy e’tiqodlar va din. Mustaqillik sharoitida an’anaviy madaniyatning yoshlar ongida milliy g’oya va mafkurani shakllantirishdagi o’rni. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; A5; A7; A9; A15; A16; Q6; Q13; Q26; Q29; Q34; Q65; Q66; Q67; Q69; Q72. O’zbekistondagi zamonaviy etnomadaniy jarayonlar. O’zbekiston mustaqilligi va o’zbek xalqi shakllanish jarayonini o’rganishning dolzarb masalaga aylanishi. O’zbeklar etnologiyasi o’rganishda tub o’zgarishlarning boshlanishi. Istiqlol va O’zbekistonda sodir bo’lgan etnomadaniy jarayonlar. Qо‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, о‘z-о‘zini nazorat. Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; A5; A7; A9; A15; A16; Q6; Q13; Q26; Q29; Q34; Q65; Q66; Q67; Q69; Q72. “ Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasining dolzarb muammolari”fani bo’yicha seminar mashg’ulotlarining kalendar tematik rejasi
Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni Talaba mustaqil ishni tayyorlashda O’zbekiston tarixi fanining xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: • seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik • darslik о‘va о‘quv qо‘llanmalari bо‘yicha fan boblari va mavzularni о‘rganish; • taraqtma materiallar bо‘yicha ma’ruzalar о‘ismini о‘zlashtirish; • maxsus adabiyotlar bо‘yicha fanlar bо‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash; • talabalarning о‘quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarishi bilan bog‘liq bо‘lgan fanlar bо‘limlar va mavzularini chuqur о‘rganish; • faol va muammoli о‘qitish uslublaridan foydalandigan о‘quv mashg‘ulotlari. Fan ishchi dasturini shakllantirish jarayonida mazkur mashg‘ulot uchun ishchi о‘quv rejada kо‘rsatilgan soatlar hajmiga mos mavzular rо‘yxati shakllantiriladi. 1. Darslik va o‘quv qo‘llanmalarning boblari va mavzularini o‘rganish. Bunday tashkiliy shakl, odatda birinchi kurs talabalari uchun tavsiya etiladi, chunki bu toifa talabalarning mustaqil tahsil olish tarjibasi kam bo‘ladi. Bunday ish natijalari seminar, kollokviumlarda hamda referatlar, individual berilgan vazifalar bo‘yicha tekshiriladi. 2. Prezident asarlarini o‘rganish. Prezident asarlarida bayon qilingan mustaqil O‘zbekistonni rivojlantirishning ma’naviy-axloqiy negizlari, o‘tmish ajdodlarimiz ma’naviy merosiga munosabat, ma’naviyatning inson hayotidagi o‘rni va ahamiyatiga oid nazariy fikr-mulohazalari talabalar tomonidan seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik, referatlar, kurs ishlari, bitiruv malakaviy ishlarni bajarish chog‘ida mustaqil o‘rganiladi va olingan bilimlar seminar mashg‘ulotlari, test usullari, referatlar, kurs ishlari, bitiruv malakaviy ishlarni yoqlash chog‘ida tekshiriladi. 3. Tarqatma materiallar bo‘yicha ma’ruza qismlarini o‘zlashtirish. Bunda o‘qituvchi asosiy materialning bayon qilinishiga alohida ahamiyat berishi lozim bo‘ladi. Tarqatma materiallar hajmi har bir ma’ruza uchun 5-8 sahifa bo‘lishiga erishish kerak. Bunday ish natijalari reyting nazoratining muvofiq bosqichlarida tekshiriladi. 4. O‘qitish va nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimlari bilan ishlash. Bu usul ma’ruza mashg‘ulotlari hamda amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rish jarayonida qo‘llanishi mumkin. 5. Fanning qismlari va mavzulari ustida ishlash. Bu maxsus va ilmiy adabiyot (monografiya, maqolalar), asl manbalar bilan ishlash, turli jadvallar, chizmalar, test dasturlari, referatlar, kurs ishlari, bitiruv malakaviy ishlarni bajarish chog‘ida amalga oshiriladi. Mustaqil tahsilning bu shakllari barcha kurs talabalariga tavsiya etiladi. Uning natijalari ham reyting nazoratida aks etadi. 6.Talabalarning ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq holda fanning muayyan qism va mavzularini chuqur o‘rganish. Mustaqil ishning bu turi barcha semestrlarda talabalarga tavsiya etiladi va talabalarning ilmiy-nazariy konferentsiyalari yoki kafedra qoshidagi maxsus nazariy seminarlarda ma’ruza qilish orqali natijalari tekshiriladi. 7.Faol o‘qitish metodlaridan foydalanib mashg‘ulotlar o‘tkazish. Talabalar tomonidan fan va ta’lim texnologiyalarining dolzarb muammolari bo‘yicha tayyorlangan faol o‘qitish metodlarini (o‘yinli texnologiyalar, munozara, seminar va boshqalarni) qo‘llagan holda mashg‘ulotlar tashkil etish. 8. Elektron darsliklar, avtomatlashtirilgan o‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi tizimlar bilan ishlash. Bunday mashg‘ulotlar va nazorat usullari ma’ruzalar, seminar va amaliy mashg‘ulotlar doirasida va reyting nazoratlari sifatida keng qo‘llanilishi nazarda tutiladi. 9. Joylardagi amaliy mashg‘ulotlar. Fan mavzularini o‘tish jarayonida tegishli yo‘nalishdagi muzeylar, ko‘rgazmalar, teatr spektakllariga talabalarning uyushgan holda borishlari tashkil etiladi va keyingi amaliy mashg‘ulotlarda taassurotlar muhokama qilinadi. 10. Tegishli fan va san’at sohasidagi yirik mutaxassislar va ijodkorlar bilan uchrashuvlar. Yil davomida imkoniyatlardan kelib chiqqan holda shunday uchrashuv va suhbatlar amaliy mashg‘ulotlar doirasida yoki darsdan tashqari vaqtlarda o‘tkaziladi. 11. O‘quv rejasidagi ayrim fanlar bo‘yicha eksternat. 12. Masofaviy ta’lim. Talaba mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlarini va mustaqil ta’limga belgilangan soat hajmini hisobga olgan holda quyidagi mavzulardan foydalanish tavsiya etiladi: Тalabalar mustaqil ta’limining mazmuni vа hajmi
Qarshi Davlat universiteti “Jahon tarixi” kafedrasi “Markaziy Osiyo etnologiyasi” fanidan 2 –soatlik amaliy mashg’uloti bo’yicha
Ilgarigi o’tilgan mavzuni qisqa takrorlash, frontal so’rab – bilish, mavzu bo’yicha savol va topshiriqlarni talabalarning og’zaki javoblarini tinglash shaklida o’tkaziladi. III. Yangi mavzu rejasi: 1. Uyg’urlar, durgonlarning etnogenezi va etnik tarixi.. 2. Markaziy Osiyo arablari etnogenezi va etnik tarixi 3. Uyg’urlar, durgonlarning an’anaviy xo’jaligi, moddiy va ma’naviy madaniyati-. 4. Markaziy Osiyo arablari an’anaviy xo’jaligi. moddiy va ma’naviy madaniyati
Uyg’urlar Xitoy Xalқ Respublikasidagi Syantszyan – Uyg’ur muxtor tumanining tub joy aholisi bo’lib, 8 mln. kishinidan ortiq. Markaziy Osiyo davlatlari, shuningdek, Ҳindiston, Afғoniston va Pokistonda yashaydi. Uyg’ur tilida so’zlashadi. Dindorlari asosan sunniy musulmonlar. Yapon (Yutyanxeng), frantsuz (Klaprot) olimlari fikricha “uyg’ur” atamasi mil. avv. III-II asrlardan ma‘lum. Uyg’urlar etnogenezi Xitoy manbalarida 4-5 ming yil avval tilga olingan “di” (turk) larning “chidi” (қizil di – janubiy turk) ga borib taqaladi. Xitoyning shimolida mavjud bo’lgan Chidi davlati mil. avv. 594 yilda Tszin (Jin) xonligi tomonidan tugatilgach, chidilar shimolga ketishga majbur bo’lishgan. Uyg’urlar xun qabilaviy ittifoqi (mil. avv. III asr – milodiy III-IVasrlar) da muhim rol o’ynaganlar. Milodiy V-VIII asrlarda uyg’urlar Jujan (Avar) xonligi, keyinchalik Turk xoqonligi tarkibiga kirgan. VII asrga қadar uyo’urlar tarkibida yog’liqor (xon avlodi), quturg’ur, turlam-veybur, buqosqir, ovchag’, xazar-qasar, xo’g’ursu, yag’mo, ayovir kabi 9 qabila mavjud bo’lgan. Keyinchalik ularga Sirdaryoning yuqori qismi (Yassi daryosi) bo’yida yashagan adiz qabilasi qo’shilishi bilan 10 uyg’ur ittifoqi shakllangan. VII-IX asrlardagi manbalarda 15 uyg’ur qabila uyushmasi (baku, hun, bayirg’i, tungro, sijie, chibni, izgil (sije), basmil (bashimi), qarluq (gelulu), sir, tardush, tuva, quvurqon, barsuk, qirg’iz) qayd qilingan.
Hozirgi paytda Markaziy Osiyo aholisiga aylanib qolgan uyg’urlar Қozog’istonda, Qirg’izistonda, O’zbekistonda, Qisman Turkmaniston va Tojikistonda ham istiqomat qilishadi. Qozog’istonda uyg’urlar butun bir katta tuman egallaydi. Issiq Chilik, Chunja, Panfilov shahri hududlarida, Norinko’l, Iln tumanlarida. Alma – Atida va Shimkent shaharlarida ham ko’plab uyg’urlar yashaydi. Qirg’istonda Bishkek, To’moq, Prejevalsk, O’sh shaharlarida, shuningdek ayrim qishloqlarda ham uyғurlar oilalari, Turkmanistonning Bayramali, Mari tumanlarida va Tojikistonning ayrim ҳududlarida yashashadi. O’zbekistonda uyғurlar Farғona vodiysining Asaka, Izboskan, Paxtaobad tumanlarida, Andijon shaҳri va tumanlarida joylashgan. 1921 yilgacha uyg’urlar қaerda yashayotganliklariga қarab ҳar xil nom bilan atalgan: қoshғarlik, turfonlik, oқ suyaklik, yarkanlik, andijonlik va h.k. 1921 yilda uyg’urlarning Toshkentda bo’lib o’tgan қurultoyida barcha uyғurlarning yagona nom bilan atashga qaror qilindi. Tyan – Shan toғ tizmalari bu o’lkani ikki pastlikka ajratib turadi. Jung’oriston va Qoshg’ariston, ana shu yerlarda miloddan oldingi davrlarda tohir, shak, so’g’d va ularda yaqin tillarda so’zlashadigan turli turkam қabilalari yashagan. Milodning birinchi ming yilligi ikkinchi yarmida bu yerlarga turkiy tilda gaplashadigan bir қancha қabilalar kўchib keladi. IX asrda bu yerlarda ҳozirgi Mo’g’ulistonda yashagan uyғur қabilalari keladi. Yenisey qirg’izlari bilan bo’lgan 840 yildagi jangda yengilib, uyg’urlar Sintszyanning sharqi – shimoliy tumanlariga joylashib oladi va ko’p o’tmay Uyg’ur davlatini tashkil қiladi. Bu qabilalarni uyg’urlar bilan birgalikda ilgari to’qqiz o’g’uz deb atashgan. Qadimiy uyg’ur қabilalari bilan turkin қabilalarning ўzaro aralashib ketishi natijasida yangi turk – uyғur qabilalari paydo bo’ladi. Ko’hna uyғur va qurama qabilalar tili ўrniga yangi uyғur tili yuzaga keladi. Uyғurlarning Junғoristonga kelib қolishga Junғoriston davlati ҳukmronligi vaқtida (XVII – XVIII asrlarning ўrtalari) qalmiq (oyrat) lar bosқini sabab bўlgan. Qalmiqlar ўzlariga qarshilik kўrsatgan bir қism uyғurlarni Қoshғaristondan Jungoristonga, Ili daryosi ҳavzasi yerlariga surib chiқaradi. XVIII asr 60 – yillarida Xitoy Jungoriston bilan Қoshғaristonni bosib oladi. Xitoy podsholigi bu yerlarni jonlashtirish, shaҳar va қishloқlarini tiklash, deҳқonchilikni yўlga қўyish uchun ўziga қarshi ғalayon kўtargan Yerkent, Қoshgar, Xўtan, Oқsuv, Қўchi, Uch Turfon shaҳarlarining bir қism aҳolisini Қoshgaristonga kўchirib yuboradi. Qoshғaristonda Uyғurlarning bir қismi esa shu vaқtda Farғona vodiysiga, Қўқon bilan Andijon atrofidagi yerlarga ўtkaziladi. Qoshғaristondan Ili vodiysiga kўchirilgan va davlat yerlarida krepostnoylar sifatida deҳқonchilik bilan shuғullana boshlagan uyғurlar taranchi deb ataladigan bўladi. “Taran” sўzi omoch, shudgor ma‘nolarini anglatadi. Shunday қilib Yettisuv uyғurlari taranchilar, Farғona vodiysi yerlaridagi uyғurlar esa қoshғarliklar nomini oladi. XVIII asr oxirida Қўқon atrofidagi yerlarda 12 mingga yaқin uyғurlar yashar edi. Shu davrda Қўқon xonligi askarlari Қoshғarni bosib olishadi. Lekin Xitoy қўshinlarini yaқinlashib kelayotganini eshitib Қoshғarni tashlab chiқadi. Shunda ularga қўshilib 60 mingga yaқin uyғurlar xotin va bola – chaқalari bilan Қўқonga keladi. XIX asr 40 – yillarida қўқonliklar yana Қoshғarni egallab oladi. Ammo Xitoy қўshinlar tayziқi ostida Қўқonga қaytishga majbur bўladi. 1847 yilda ayollar va bolalar bilan қўshib ҳisoblanganda yana 20 ming uyғur Қoshғaristondan қochadi. Ularning kўpchiligi қattiқ sovuқ va toғlardagi қor kўchkilaridan yўlda ҳalok bўladi. Ўn yildan sўng Қўқon yerlariga yana 15 ming uyғur қochib ўtadi. Markaziy Osiyoda ancha davrdan buyon yashayotgan ҳozirgi uyғurlar XVIII – XIX asrlarda va XX asr boshida Xitoyning Sintszyan viloyati, қadimgi Jungoriston ҳamda Qoshғariston davlatlari yerlaridan Xitoy, Manjur қuvғinidan қochib kelgan yillar davomida қisman maҳalliy aҳoli, ya‘ni ўzbeklar, қozoқlar, қirғizlar bilan қўshilib, chatishib ketgan yangi uyғur avlodlarining bola – chaқalaridir. XX asr 50 – 60-yillarida va undan keyin davrda Markaziy Osiyoga kўchib kelgan uyғurlar bu ҳisobga kirmaydi, albatta. Uyғur etnonimi Markaziy Osiyoda faқat Shўrolar ҳokmiyati davrida paydo bўlgan. Uyғurlarning xўjaligi, turmush – tarzi, urf – odatlari kўp jiҳatdan ўzbeklar bilan tojiklarnikiga ўxshaydi. Shuningdek uyғurlar ўz milliy an‘analari bilan boshқa қўshni xalқlardan yaққol ajralib turadi.
Dehqonchiligi. Qadimda uyғurlarning aksariyati dehqonchilik bilan shug’ullanib, o’troқ hayot kechirgan. Shu sababli ularda qabila-uruғdoshlik munosabatlari yўқolib, yashagan joylari nomi bilan atalib kelgan. Uyғurlarning toғlik ўlkalardagi va chorvachilik bilan shuғullangan qismi ko’chmanchi hayotga moslashgan. Yettisuv va Farғona vodiysi yerlarga kўchib ўtgan uyғurlarning aҳvoli unchalik yaxshi bўlmagan: yer yetishmas, yer bўlsa ҳam oғir, unumsiz yerlar mavjud edi. Yaxshi yerlar boylar қўlida edi. Uyg’urlar yangi yerlarga kўchib kelganlaridan keyin yangidan suv chiқarish, ariқ kanallar қazishga majbur bo’lishgan. Kўp joylar suv yetishmas edi. Uyғur deҳқonlari buғdoy, arpa, tariқ, қunaқ, makkajўxori, jўxori, sholi ekishgan. Kanop, kunjut yetishtirishgan. Deҳқonchilikdan uch paykallik tizimi қўllanilgan. Yerlarni go’ng va kunjut bilan oziқlantirishgan. Yoғoch sapan (bugusa) bilan ҳaydalgan va қўlda ekilgan. Ҳosil ўroқ (oғaқ) bilan ўrilgan. Ot yoki ҳўkizlar tuluқ (tosh) bilan yanchilgan. Dehqonchilikda ishlatiladigan asboblari ўzbeklarnikidan farқ қilmagan. Ketmon, omoch, mola va ҳ.k. yerni yumshatish uchun chanchaba (kichkina krak) ishlatilgan. Uyғurlarda boғdorchilik yaxshi rivojlangan. Umuman ularning kўpi yaxshi boғbon va polizchi bўlgan. Қuvғinlikda (poliz yerlarida) қovun, tarvuz, ҳar xil qovoq, sabzovotlardan piyoz, sabzi, rediska, garimdori, ukrob va boshqa xil ko’kat yetishtirilgan. Farғona vodiysi va Yettisuvdagi ҳar bir xonadonda albbatda boғ bўlgan. Unda uzum, shaftoli, ўrik, anor, olma, nok, jiyda daraxtlari ekilgan. Farғona uyғurlari pillachilik bilan shuғullangan. Ҳar bir uyғur қishloғida suv tegirmoni, juvoz bўlgan. Ҳunarmandchiligi. Uyғurlar juda қadimgi turli tuman ҳunarlar bilan shuғullanib kelishgan. Ular orasida tikuvchi, tuқuvchi, etikdўz, telpakchi, ғisht teruvchi, suvoқchi, temirchi, kўnchi, zargar, duradgorlarni uchratish mumkin. Kamroқ bўlsa ҳam nonvoy, sartarosh, savatchi, sovungar kabi kasb egalari topiladi. Jarkent, Andijon, O’sh va boshқa yirik shaҳarlarida ustalar nafaқat o’z ehtiyojlari, qo’ni – qo’shnilari uchun, shuning bilan birga bozorlarga olib chiқib sotish uchun ҳam ҳar xil bўyimlar yasashgan. Shu sababdan ҳam ko’plari yirik bozorlarga yaqin joylarda yashar edi. Uyғurlar orasita paxta va pilla tolasida charxda ip yigirish ҳunarlari ҳam keng tarқalgan edi. Bu ishlar bilan asosan xotin – қizlar ўz uylarida shuғullanar edi. Yana қamishdan bўyra tўқish bilan қiziқadiganlar ҳam kўp edi. Yettisuv va Farғona vodiysida kўchib kelgan. Uyғurlar maҳalliy aҳoli, ayniқsa ўzbeklar, tojiklar, қozoқlardan bir қancha ҳunarlardan ўrganadi. Masalan, қozoқlardan namat, kigiz tayyorlashni bilib olishgan.
Qishloқlarda uylar yonma – yon bir – biriga taқab қurilgan ҳar bir ҳovlida mevali boғ, uy orқasida o’ziga yarasha tomorқasi mavjud bўlgan. Hovli joylarni yўl chekkalari, suv bўylari, toғ etaklarida қurishgan. Kўchalarga daraxtlar (tok, terak, chinor) ўtқazilgan. Ҳovlilariga kўplab xilma – xil gul ekilgan, chunki uyғurlar gullarni niҳoyatda yaxshi ko’rishadi.Yirik qishloqlarning o’z bozori bўlgan. Қishloқning eng yaxshi, tepa joyida masjid қurilgan. Do’kondorlarning turli dўkonlari joylashgan. Uylarni paxsa va xom ғishtlardan қurishgan. Devorlarining yuqori qismida ochiq joy tuynuk qoldirib, deraza, panjaralar ўrnatilgan. Uyning burchaki yoki devorlarning o’rtasiga ўchoқ – morochoқ қurishgan. Ilgari o’ziga to’q, badavlat uyg’urlarning uylarda qongli o’choқ bo’lgan. Xonalarning biridan kattami – kichik supa – kong qilib, o’choқ quvuri ana shu supa ichida ўtkazilgan. Ўchoқ tutuni xona burchagiga devor bo’ylab ўrnatilgan қuvurdan tashқariga chiқib ketadi. Qadim uyғur ҳovlisida usti berk, keng ichki ҳovli – dolan (daxliz) bўlgan. Darvozadan tўғri shu dolanga kirilgan. Dolanning biryoғi meҳmonxona (saroy), ўchoқxona, oshxona keyin ҳar xil katta – kichik xonalar (ombor, sang, қaznoқ) keladi. Dolanning boshқa tarafiga molxona (egil), somonxona (somonlik) kabi turli yordamchi xўjalik xonalari қurilgan. Bu xonalarga ҳam daxliz – dolandan kirilgan. Dolanning orқa tarafida ҳovli, tomorқa, boғiga chiқadigan ayvon – lampa bўladi. Bu yerga ўchoқ қurilgan bўlib, yozda ovқat shu yerda pshiriladi. Boғda baranglik bir yoғiga paxsa devor urulib, usti shox – shabbalar bilan yopilgan ayvonda o’tirish mumkin.Uyғurlar orasida keng tarқalgan ҳovlilardan yana birini aytib ўtish kerak bўladi. Yuқorida kўrsatilgan ҳovli tўrida xonalarning ҳammasi yonma – yon қurilib, ҳammasi bir tom ostida bўlsa, keyingi xil ҳovlida xonalar aloҳida – aloҳida joylashtiriladi. Darvoza orқali daxlizga emas, ҳovliga kiriladi. Ҳovlining ўng va chap taraflariga aloҳida ikki – uch xonali uylar қurilgan uylarning eng kattasida ota – onalari turadi. Kichikroқ uylar – uylangan ўғillariniki. Xўjalik xonalari aloҳida joylashtirilgan. Ularning oldiga boshidan oxirigacha chўzilgan ayvon қurilgan. Kiyim – kechaklari. Uyg’urlarning usti – boshi ko’p jihatdan qo’ni – qo’shnilari mahalliy aholisidan keskin farq qiladi. Erkaklar tor tik yoqali ko’ylak bilan keng bog’ichli ishton – tanbal keyib yurishgan. Ishtoning pochasi etik ichiga tiқib yurilgan. Ko’ylak ustidan yengi tor, tik yoқali beshmet, keyin uzun chopon kiyilgan. Chopon ustidan uzun chit belboғ boғlangan. Qishdan qo’y terisidan tikilgan. Pustin juga kiyilgan. Oyoққa masi (maxsi), charim kalish etik kiyilgan. Ayollari – uzun keng қilib tikilgan kichkina tik yoқali kўylak pastga torayib boradigan ishton kiyib yurishgan. Turmushga chiққan ayollarning kўylagi oldida, kўkragidan, қiz bolalarniki esa yelkasidan tugmalanadigan қilib tikiladi. Kўylak ustidan uyda ҳam, kўchada ҳam kўpincha tugmalanmaydigan, etagi tizzaga tushub turadigan, yengsiz komzil kiyib oladi. Xitoyda kўylak ҳam kiyishgan. Boshlarida dўppi yoki rўmol ўrashgan. Qishda chiti mўynali yapaloқ telpak kiyishgan. Boyroқ ayollar bayram kunlari chitlari mayda burma rangdor toshlar bilan bizatilgan uchli yumaloқ telpak – kimxob bўrk bilan kўchaga chiқishgan. Kambaғal ayollar telpaklarini munchoқ, tangachalar bilan bezatishgan.Farg’ona vodiysi uyғurlari bilan Yettisuv uyғurlarining kiyimi bir – biridan ancha farқ қiladi. Farg’onalik uyg’urlar yaktak, o’zbeklarnikiga o’xshash, qovilgan paxtali chopon kiyishadi, belboғlariga қiniga solingan pichoқ bilan nostўrva yoki nosқovoқ osib oladi. Qishda chopon ustidan chakmak kiyadi. Taomlari. Uyg’urlar ovqatga makkajo’xori, uy, guruch, sabzavot va gўshtni kўp ishlatadi. Undan xilma – xil taomlar tayyorlanadi. Qatlama, yoғli yoki yoғsiz poshқal, sangza – ўrama pishiradilar.Xamir ovқatlarning xili kўp. Hamma yaxshi biladigan chўzma laғmon, chushura, manta, mamparlardan tashқari xavilvash (uzma osh), manjura osh, umoch, (xamirni ғalvirdan ўtkazib, yoғli gўsht, dumba tўғrab, kўkat aralashtirib tayyorlanadi). Bulardan tashқari xuluk non (xonim singari), gўsht non, somsa, palau, shavla, shovla, suyuқ osh ҳam tayyorlashadi.Uyg’urlar ar china yoki pakura china (kichik va katta piyola) larda, atkan chay (sut choyi) ichishni yaxshi kўradi. Meҳmondorchilikda meҳmon kelgan zaҳoti va kechқurun ketishidan oldin albatta ana shu atkan choy berishadi.Uyғurlar xamirdan yuzga yaқin turli – tuman taomlar pishirishni biladi. Birigina mantining ўzi bir necha xil bўladi. Puntucha (puntuza) taomlari, ayniқsa mosh unidan tayyorlangan juda mazali bўladi.Uyғurlar mamlakati қadimgi madaniyat ўchoқlaridan ҳisoblanadi; b ҳududda kўplab қadimgi davlatlar, shaҳarlar mavjud bўlgan. Uyғurlar қadimdan turli yozuvlardan (26 ta) foydalangan. Ular V-VI asrlardan boshlab maxsus uyғur yozuvini ishlata boshlashgan.Қadimgi uyғur musiқa san‘ati xitoy musiқasiga katta ta‘sir kўrsatgan. Uyғur xalқi musiқasining gavҳari bўlgan 12 maқom XVI asrda Omonnisoxon tomonidan tartibga solingan. Uyғurlar ҳayotida tosh, suyak, kumush, mis va temirdan turli zeb-ziynat buyumlari yasash rivojlangan. Ular қadimdan jun, ipak, paxtadan maxsus dastgoҳlarda mato tўқishgan. Milod boshlarida (III asr) ular tomonidan ishlab chiқarilgan қoғoz, arxeologik қaazishmalar natijasida topilgan қoғoz nusxalarining eng қadimgisi ҳisoblanadi. 2. DUNGANLAR etnogenezi va etnik tarixi. Dunganlar o’zlarini laoxueyxuey yoki chjunyuanjin deb atashib, asosan Markaziy Osiyoda yashaydilar. Umumiy soni 70 ming kishi. Qozog’iston, Qirg’iziston, qisman O’zbekistonda ham yashaydi. Dungan tilida gaplashadi. Dunganlar Xitoydagi xuey xalqi bilan etnogenetik jihatdan birdir. Dunganlar rus grafikasiga asoslangan o’z yozuviga ega. Islomning sunna va shia maҳzablariga e‘tiқod қilishadi. Dungan ajdodolarining kelib chiqishi fanda hali uzil-kesilhal qiligan emas. B‘zi olimlar dunganlar arablar bilan aralashgan xitoylar, ba‘zilar esa Xitoyga kelib o’rnashib қolgan fors, turk qabilalari deb hisoblaydi. “Dungan” nomi Sintszyan viloyatidaa XVIII asrda paydo bўlib, Xitoyning ichki viloyatlaridan ko’chib kelib, ўtroқlashib қolgan ҳarbiy xizmatchilar, savdogarlar, ҳunarmandlar va boshқalarni ifodalagan (ba‘zan “Dungan” ning etimologiyasini tun gan – ҳammmasi Gansudan yoki dvn yanjin – “Xitoyda yashovchilar” deb talқin etadilar). Xitoyning gansu, Shensi, Lanjou va boshқa viloyatlarida yashaganlar. 1861-1878 yillarda Xitoyning shimoli-ғarbida Tsin sulolasi zulmiga қarshi deҳқonlar қўzғoloni bўlib ўtdi. Қўzғolonda dunganlar va boshқa xalқlarning kambaғal tabaқasi asosiy kuch edi. Қўzғolon yengildi, natijada 1877-1878, 1881-1884 yillarda dunganlar tўda-tўda bўlib Қozoғiston va Qirg’iziston yerlariga қochib ўta boshladi va shu yerlarga ўrnashib қoldi. XX asr boshlarida dunganlra xalқ bўlib shakllandi, tili, madaniyati, adabiyoti va ўz matbuotiga eg bўldi. Dunganlar asosan, deҳқonchilik (buғdoy, sholi, jўxori, қand lavlagi, tamaki v b.), boғdorchilik ҳamda ҳunarmandchilik bilan shuғullanadi.Xitoy shevasida gaplashuvchi dunganlar ҳaқida olimlar ўrtasida turli fikrlar bor. Ba‘zi tadқiқotchilar dunganlar turkiy қabilalar – gunnlar, turk - tukyu, uyғurlarning avlodlari deb ҳisoblasalar, boshқalari esa ularni mўғul istilosi davrida Markaziy Osiyodan Xitoyga olib ketilgan maҳalliy xalқlarning bola – chaқalari deb uқtiradilar. Uchinchi guruҳ olimlar fikricha, dunganlar musulmon dinini қabul қilgan Xitoylik tub xalқ. Kўpchilik ҳozir keyingi fikrga қўshilmoқda. Xitoy olimlari bu xususda ўzgacha fikrda. Ularning dalil – isbotiga қaraganda dunganlar bir vaқtlar Xitoyga Markaziy Osiyo taraflaridan kelib қolgan va maҳalliy Xitoy aҳolisining tili, madaniyati, turmush tarzini singdirib olgan turkiy, arab yoki eroniy aҳoli. Ammo Қozoғiston bilan Қirғiziston yerlarida yashayotgan dўngonlar ўzlarini laoxueyxuey yoki chjunyuanshim (duvinuanjin) deb ҳisoblaydilar. Dўngonlarning Xitoy қўshinlari ularga syao – tszya – kichik oila deb nom berishgan. Ҳar ҳolda dunganlarning aloҳida etnik guruҳ bўlib shakllanish jarayoni kўp asrlar mobaynida davom etib kelgan ancha murakkab jarayon. Bu jarayon, aftidan, xitoyning shimoliy va shimoli – ғarbiy viloyatlarida rўy bergan. Dunganlar Қozoғiston va Қirғiziston yerlariga XIX asrning sўnggi yillaridan e‘tiboran kўchib kela boshlagan. Xitoyda Tsin sulolasi ҳukmronlik қilayotgan yillarida (1644 – 1912) boshlangan va vaқti – vaқti bilan yangidan қўzғolib turgan xalқ ғalayonlari, ayniқsa, 1860 – yillardagi xalқ қўzғolonlari dunganlarning ўz yerlarini tashlab, ўzga yurtlarga kўchib ketishlariga sababchi bўladi.Ular asosan uch guruҳ bўlib kelishgan. Ҳar қaysi guruҳ Xitoyning ma‘lum bir viloyatidan, Ўsh, Қorakўl va Soқuluқ atrofidagi yerlarda ўrnashgan. Dunganlarning kўpchiligi Xitoyning Gansu viloyatida kўchib kelgan uyғurlar tashkil etadi. Jambul viloyatining Қorakunuz va Shўr – Tebe қishloқlarida yashayotgan dunganlar asosan Shansi viloyatidan kelgan. Қolganlari Shansi, Lanchjou, Inchuan va Xitoyning bu shaҳar қishloқlariga қўshni yerlardan chiққan dunganlardir. AN‘ANAVIY XO’JALIGI Dehqonchiligi. Dunganlarning ajdodi dehqon bo’lgan. Ular bug’doy, arpa, makkajo’xori, kunjut, kungaboqar, ko’knori, beda, jo’xori ekishgan. Qirg’iziston, Qozog’iston va Markaziy Osiyoning boshқa yerlariga kelganlaridan sўng atrof – tevaragi yerlariga қarab turli xil ekin ekish bўyicha ixtisoslasha boshladi. Jumladan, Beshkent shaҳri atrofidagi yerlarga ўrnashgan dunganlar sholikorlik bilan, O’sh dunganlari paxta yetishtirish bilan, Alma–Ata, Jarkent atrofidagi yerlarga ўrnashgan dunganlar ғalla – don ekish, tarmoқchilik bilan shuғullana boshladi. Dunganlar orasida boғdorchilik, sabzavotchilik, polizchilik, soҳalari ҳam rivojlangan.Deҳқonchilikdagi ish tartibi, қўllanadigan қurollari jiҳatidan dunganlar bu yerlarning tub aҳolisiga yaқin turadi.
Taomlari. Dungan ovқatlari Xitoy taomiga ўxshaydi. Dunganlar ҳam xamir va sabzovotlarni kўp yeyishadi. Ўsimlik yoғidan tashқari mol yoғi ҳam қўllanadi.Dungaanlar mol va қўy gўshtini iste‘mol қiladi. Suyuқ oshni yaxshi kўradi. Un oshi, nўxat, loviya shўrva ichadi. Dunganlarni eng sevimli poliz ekinlari қovun bilan tarvuzdir. Obi non, ayniқsa dimlama non yeyishadi. Қuriқ meva bilan choy ichishni yoқtirishadi. Ovaқtni yoғoch, suyak yoki bambukdan yasalgan tayoқchalar (kuezi) bilan iste‘mol қilishadi. Dunganlar қishda yoғli, yozda esa yoғsiz ovқatlar tayyorlaydilar. Ilk baҳorda vitaminlarga boy yovvoyi ўtlarni kўp ishlatadi. Yozning dastlabki kunlaridanoқ kўk loviya, yangi kartoshka, sabzi ishlatiladi. Iyul oyidan shirin kўk bulғori garimdorisi, baқlajon, sinchuan karami – sunzi, pomidor va boshқa sabzavotlardan foydalana boshlaydi.Dunganlar kishi organizmining talab eҳtiyojlarini nazarda tutib, kun davomida muayyan ovқatlaniladi. Nonushtaga odatda sovuқ osh, mastava, atala (banton), tushdagi ovқatlanish paytida laғmon, sirguruch, turli boshқa xamirli ovқatlar tayyorlanadi. Sabzovat bilan қўshib pishirilgan gўsht sabzovotlardan tayyorlangan salat ҳam қўyiladi. 3. O’rta Osiyo arablari – O’rta Osiyo davlatlarida yashovchi, o’zlarini arab deb yurituvchi kichik xalq hisoblanadi. Ajdodlari VII-XIV asrlar davomida kelishgan. Ular asosan o’zbek, turkman va tojik millati tarkibiga kirgan. O’rta Osiyo arablarining aksariyati Zarafshon bo’ylari, Samarqand shahri atrflaridan tortib Qorako’l sohiligacha bo’lgan oraliqda uchraydigan shahar, qishloqlari, Sherobod, Surxon, Kofirnixon, Vaxsh, Qizilsuv, Jilg’a, daryolarigacha bo’lgan yerlarda ҳam arablarni uchratish mumkin. Farg’ona vodiysining shimoli-sharqiy tomonida ham bir guruhi yashaydi, arablar Buxoro, Qarshi, Xo’jand, Kattaqurg’on kabi yirik shaharlarda. Koson, Nurota, Sherobod va boshqa tumanlarda ҳam istiqomat qiladi. Arablar butun O’zbekiston, Turkmaniston o’lkalari bo’ylab yoyilib ketgan. Ular shunga qarab bir qancha guruhlarga bo’linishgan. Ular asosan ikki guruhga bo’linadi: shayboniy va sanoniy. Umuman hammasini qo’shib turib O’rta Osiyo arablari deyish mumkin. O’rta Osiyo arablari urug’ – aymoқ, qarindoshlik belgilari jihatidan ham bir necha qavm – қarindoshlariga bo’linadilar. Zanbon, baxshiboi, iskandari, rashadi, xo’jagi. O’rta Osiyo arablari o’z ona tillarni allaqachon unutishgan. Hozirda ular o’zbek yoki tojik tilida gaplashadi. Ular orasida ikki sheva asosan Buxoro va Qashqadaryo shevasi keng tarqalgan. Arab tili ikkinchi til sifatida ayrim qishloqlarda hozirgacha qo’llanilib kelmoqda. Ularning shevalarida mahalliy aholi tilining ta‘siri juda kuchli.Arablarning o’zlari ҳozirgi yerlarda ota-bobolari arab mamlakatda emas, balki Afғoniston shimolidan kelib joylashgan deb hisoblaydi. Qisman Balxdan (Sanoniy қabilasining odamlari), qisman Axchi, Andxo’ydan (SHayboniylar). Qashqadaryo, Samarqand, Kattaqo’rg’on arablarinig aytishicha avlod – ajdodlarini Amir Temur olib kelgan, boshqalar esa Movarounnahr yerlarni istilo qilgan davrdan ancha burun kelishgan arablar deb hisoblashadi. O’zbekistonda arablar nomi bilan bog’liq ko’plab joy nomlari mavjuddir. Orta Osiyo arablari xo’jaligida chorvachilik yetakchi o’rinda turadi. Sug’oriladigan hududlarda dehqonchilik bilan shug’ullanishadi. Arablar xo’jaligida qorako’l qo’ylari va tuya boqilgan. Ro’zg’or hunarmandchiligida ko’proq gilam to’qishgan. Sherobod va Denov arablari gilamdo’zlik bilan shug’ullangan. Turar joylari asosan o’tov va kapa hisoblangan. Uy ichini tuzilishi, buyumlarning joylash va kiyim-kechaklari o’zbeklarnikiga o’hshash bo’lgan.
Bu vazifa talabalarning matn ustida ishlari orqali bajariladi. V. Guruhlarda ishlash: Talabalar 5 guruhga bo’linadi. Ularni qo’llanma, adabiyotlar, matnlar bo’yicha mustaqil ishlari quyidagicha topshiriqlarni bajarish bilan mustaxkamlanadi. 1 –guruhga topshir:. Uyg’urlar etnogenezi va etnik tarixi xalqining kelib chiqishi haqida so’zlab bering? 2 –guruhga topshiriq: Uyg’urlarning shakllanishida ishtirok etgan asosiy qabila va elatlar haqida ma’lumot bering. 3 –guruhga topshiriq: Uyg’urlar etnogenezining qadimgi ajdodlari yashagan hudulari to’g’risida gapirib bering. 4 –guruhga topshiriq: Dungonlarning atamasi haqida ma’lumot bering. 5 –guruhga topshiriq: Antik davrdaga etnik jarayonlar qanday bo’lgan? VI. Aqliy xujum: Yangi mavzuni mustahkamlash masadida o’tkaziladi. 1 Uyg’urlar qaysi hududlarni o’z ichiga olgan. Ularning aholi soni?(Uyg’urlar Xitoy Xalқ Respublikasidagi Syantszyan – Uyg’ur muxtor tumanining tub joy aholisi bo’lib, 8 mln. kishinidan ortiq. Markaziy Osiyo davlatlari, shuningdek, Ҳindiston, Afғoniston va Pokistonda yashaydi.) 2. Uyg’ur nomi nechanchi yilda va qaysi qurultoyda topilgan?(1921yilda Toshkentda) 3. Dungonlar asosan nima bilan shug’ullangan. (Dunganlar asosan, dehqonchilik (bug’doy, sholi, jo’xori, qand lavlagi, tamaki v b.), bog’dorchilik hamda hunarmandchilik bilan shug’ullanadi.)
Talabalar javoblariga qo’yilgan ballar e’lon qilinadi. Mavzu yuzasidan berilgan savollarga javob olinadi.
Mavzu yakunidagi savollarga javoblar tayyorlash. Kelgusi mashg’ulot ma’ruzada o’rganiladigan mavzu mazmuni bilan tanishib kelish. Markaziy Osiyo lo’lilari, ballujiylar, yahudiylar tarixi va etnologiyasiga oid ma’lumotlar to’plash. Adabiyotlar ro’yxati Amitin –SHapirov Z.A, Yuabov I.M. Natsionalne menshinstvo Uzbekistana (1925-1935) T., 1935. Material po istorii i kultur uygurskogo naroda. Alma-Ata, 1978. Pozdneev L.M. Istoricheskiy ocherk uygurov. SPb., 1899. Radlov V.V. K voprosu ob uygurax. SPb., 1893. Ruziev M. Vozrojdyonny uygurskiy narod. Alma-Ata, 1976. Tixonov D.I. Xozyaystvo i obshestvenny stroy Uygurskogo gosudarstva X-X1U vv. M-L., 1966. Xamraev M.K. Rastsvet kultur uygurskogo naroda. Alma-Ata, 1967. CHvir L.A. Obryad i verovaniya uygurov v X1X- XX vv. Ocherki narodnogo islama v Turkestane. M., 2006. Djon A. Materialnaya kultura dungan: poseleniya, usadba, jilishie (konets X1X-XX v). Frunze, 1986. Ocherki istorii sovetskix dungan. Frunze, 1967. Savurov M.D. Dungan taomlari. T., 1989. Burkina N.I., Izmaylova M. M. Nekotore danne po yazku arabov Djugar Buxarskogo okruga i kishlaka Djeynav Kashkadarinskogo okruga Uzbekskoy SSR: Zap. Kollegii vostokovedov pri Aziatskoy muzee AN. L., 1930. Tuzuvchi: o’q.F.No’xtamisheva Kafedra mudiri: dots.O.Bo’riyev Qarshi Davlat universiteti “Jahon tarixi” kafedrasi “Markaziy Osiyo etnologiyasi” fanidan 2 –soatlik amaliy mashg’uloti bo’yicha
Ilgarigi o’tilgan mavzuni qisqa takrorlash, frontal so’rab – bilish, mavzu bo’yicha savol va topshiriqlarni talabalarning og’zaki javoblarini tinglash shaklida o’tkaziladi. III. Yangi mavzu rejasi: 1. Ballujiylar, yahudiylarning etnogenezi va etnik tarixi.. 2. Markaziy Osiyo lo’lilarilari etnogenezi va etnik tarixi 3. Ballujiylar, yahudiylarning an’anaviy xo’jaligi, moddiy va ma’naviy madaniyati-. 4. Markaziy Osiyo lo’lilarilari an’anaviy xo’jaligi. moddiy va ma’naviy madaniyati
Lo’lilar jo’gilar – ko’chmanchi xalq bo’lib, jahondagi barcha mamlakatlarida tarqoq holda yashaydi. Lo’lilarning ikki asosiy guruhi Yevropa lo’lilari va Orta Osiyo lo’lilari. Lo’lilar katta yevropoid irqining ind o’rta dengiz guruҳiga kiradi, kuplab laҳjalari mavjud. O’zbekistonda lўlilar, Tojikistonda jўgilar, Armanistonda bosha, Angliyada misrlik, Eronda қoracha, Frantsiyada firavn қabilasi, Fillyandiyada қora, Rossiyada tsigan va yana boshқa mamlakatlar turli nomlar bilan atashgan. Ularning kelib chiқishi noma‘lum. Lo’lilarning asl vatani, qachon va qanday qilib jahonga tarqalganligi hamda uzoq vaqt jumboқ bўlib қoldi. XIX asrda nemis tilshunosi A.A. Pott va F.Mikloshich, Eronda lўlilarning karachi, O’zbekistonning ayrim tumanlarida mўltoni deb atashadi. Karochi va Mўlton shaҳarlari nomi bilag boғliқ. O’rta Osiyo lўlilarning ayrim guruҳlari jўgi (ҳindcha kambaғal, қashshoқ), ҳindistoniy, bўlijiy deb atalishi ҳam lolilarning asl vatani Ҳindiston ўlganligi tasdiқlandi.Ba‘zi ma‘lumotlarga kўra lўlilarning dastlabki guruҳlari milodning boshlarida V-VII asrlarda va keyingi davrlarda Shimoliy Hindistonda tarqala boshlangan. Ularning ayrim guruҳlari Ҳindistondan-Belujiston-Afғoniston-Eron-Kavkaz-Turkiya-Yunoniston orқali, ikkinchi yўl Ҳindiston-Eron-Ўrta Osiyo orқali bўlgan. Uzoq ўtmishda okean ўrnida mavjud bўlgan Atlantida oroli aҳolisidan shu lўlilar kelib қolgan emish. Tarixiy ma‘lumotlarga kўra XIX asrda vatani aniқlana boshlangan va guruҳlari milodiy 1 ming yillikning oxirlaridan Ҳindistonidan chiқib Belujiston, Afғoniston, Eron, Markaziy Osiyo, Mesopotaniya, Kavkaz, Suriya, Misr, Kichik Osiyo va Bolқon yarim oroliga ўtib 1417 yili Vengriyada, 1418 yil Germaniyada, 1422 yil Ispaniyada, 1500 yil Polshada, 1422 Italiyada, 1430 yil Angliyada va Boltiқbўyi mamlakatlarida paydo bўlgan. Ўrta asr Yevropasida ҳukmron sinf vakillari ўrmonlarida lўlilarni ov қilishgan, bozorlarda lўli bolalari va ayniқsa gўzal lўli қizlarni yalanғochlab kўz – kўz қilib katta pullarga sotishgan. Katolik cherkovi guyo lўlilar Turkiya tomonidan Yevropaga yuborilgan josuslar yovuz ruҳlar bilan aloқada bўladi, kimda kim lўlilarga yaқinlashsa u bir umr baxtsiz bўladi deb lўlilarga қarshi iғvo tarқatishadi. XVIII asrga kelib Yevropada insonparvarlik ғoyalari yoyila boshlagan, lўlilarni қuvғin қilish choralari bir muncha yumshatilgan. Faқat 1856 yildagina Ғarbiy Yevropada lўlilar rasmiy ravishda қullikdan ozod etilgan. Keyinchalik fashistlar Germaniyasi tomonidan bosib olingan joylarda ҳam қuvғin қilindi va ўldirildi. Rossiyada ҳam lўlilarni қismati oғir bўlgan. Imperator Yelizaveta Petrovnaning 1759 – yildagi farmonida: “Bundan sўng lўlilarni Sankt – Peterburgning yaқiniga ҳam yўlatmaslik va ularning yashash joyi cheklab қўyilsin”-deyilishi Rossiya ularning ҳukmron feodal sinfining ularga munosabatini yaққol aks ettiradi. Lўlilar asta – sekin Moskva va Sankt – Peterburg atroflarida o’troqlashib qolishgan. O’rta Osiyo lўlilari etnografiyasi A.D. Grebenkin, A.L. Troitskaya, B.X. Karmisheva, G.P. Snesarev, I.M. Oranskiy, Ҳ.Bekmuҳammedov, X. Nazarov, O. Bo’rievlar tomonidan o’rganilgan. Bu mintaқada ҳam lўlilar kўp. Ular bu yerga bir yilda emas, balki turli davrlarda kichik – kichik guruҳlar tarzida kelib joylashgan. Lўlilarning dastlabki қismi Amir Temurning Ҳindistonga қilgan yurishi vaқtida asirga olingan aҳoli bilan birga kelib қolgan bўlishi ҳam eҳtimoldan uzoқ emas. Lўlilarni Buxoro, Қashқadaryo va Surxondaryoda mўltoni deyishadi (ҳozirgi Pokistonning Mўlton viloyatidan kelgan bўlishi kerak). Lўlilarning yana bir guruҳini Afғon yoki Mugat қovuli deyishgan. Afғonlar uch guruҳga bўlinadi: қaval, chistoniy, parya. 1924 yilda Surxondaryodagi Sariosiyo va Yurchida Қoratoғ lўlilari yashagan. Surxon va Ҳisor vodiysida ҳam ularni uchratish mumkin. Ҳisorda ularning katta mozori (xilxonasi ҳam bўlgan). Olimlar “maҳalliy lўlilar” ning Markaziy Osiyoga Ҳindistondan kelganligini va bunga kўp vaқt bўlganligini e‘tirof etishadi. Jumladan, tadқiқotchi A.P. Barannikov bu fikrni asoslash maқsadida Abulқosim Firdavsiyning “SHoҳnoma” dostoniga murojaat қiladi. Dostonda Eron shoҳi Baҳrom Gўrga (V asr) Ҳindistondan tortiқ sifatida 12 ming lўlilar yuborilgani ҳaқida ma‘lumot keltiradi. Lўlilar ҳaқida Zaҳiriddin Muҳammad Boburning “Boburnoma” (XVI asr), Abulғozi Baҳodirxonning “SHajarai turk” (XVII asr), Mir Muҳammad Amin Buxoriyning “Ubaydullanoma” (XVIII asr) kabi asarlarida ma‘lumotlar mavjud. Buyuk Soҳibқiron Amir Temurning Ҳindistonga қilgan yurishi davrida ҳam lўlilarning ўz vatanini tark etishi kuchaygan, Amir Temur Ҳindistonda қaytayotganida kўplab ustalarni ўz poytaxt shaҳri – Samarқandga olib kelgan. Bular ichida lўlilar ҳam bўlgan. Samarқandda Amir Temur davrida lўlilar maҳallasi mavjudligi ҳaқida ma‘lumotlar bor. Samarқand, Buxoro, Toshkent, Farғona, Қўқon va Қarshi kabi yirik shaҳarlar va ba‘zi қishloқlarning chekkasida lўlilarning maҳalla, tўp (tўpor) lari bўlgan. Ўrta Osiyo lўlilari ўzlarini mўғat, tub aҳoli, ularni lўli, jўgi, mazang deb atashadi. Azaldan Samarқand, Buxoro, Toshkent, Farғona, Қўқon, Қarshi kabi shaҳarlar atroflari va ularga tutash қishloқlarda yashaydi. Ular ўzbek va tojik tillarida sўzlashadilar, ammo tojik tili ularning turmushida asosiy ҳisoblanadi. Ўrta Osiyo lўlilari lavzi mўғat yoki arabcha deb ataladigan ўzlarining maxsus sўzlashuv tiliga ҳam ega. Ўrta Osiyo lўlilari asosan ўziga xos sheva bilan tojik tilida sўzlashadilar. Ya‘ni ular argo (ўziga xos jargon) ҳam bor. Ammo Tojikistonning Dushanbe, Ҳisor, Kўlob, Қўrғontepa kabi tumanlarida, shuningdek, Ўzbekistonning Buxoro viloyatida istiқomat қilayotgan lўlilarning ba‘zilari ўzbek tilini bilishmaydi. Olimlar lўlilarning ўlkamizga kirib kelishini uch guruҳga bўladi: birinchi guruҳi – maҳalliy lўlilar (mўғati tub joyi) ancha oldin kelishgan; ikkinchi guruҳi – afғon lўlilari (jўgi, afғoni); uchinchi guruҳ esa ҳind lўlilari (mўғati ҳindu) bular ancha oldin keyin kelishgan. Olimlar lўlilarni yana ўz navbatida uchta etnografik guruxga bўladi: 1) asosan kўchmanchilik қilib, xayr-sadaқa yiғib kun kўrishadigan, folbinlik, tabiblik, zargarlik қiluvchi lўlilar; tovoқtarosh, ular yarmi ўtroқ ҳayot kechirishadi, asosan, yoғochga ishlov berish bilan shuғullanishadi, xususan yoғochdan beshik, tovoқ, қoshiқ, chўmich yasashadi. Қadimda ular asosan yoғoch tovoқlarga eҳtiyoji katta bўlgan, shu sababli ularni tovoқtaroshlar deb atashgan. 3) mazang, ўtroқ lўlilar (jўgilar), asosan mayda savdogarchilik bilan, shuningdek, deҳқonchilik bilan shuғullanishadi. Lўlilarning erkaklari ot urchitish, ovchilik, temirchilik, metall eritish, savat tўқish, ғalvir, elak kabi buyumlar yasash ҳamda ayiқ, maymun, ilon ўrgatish bilan shuғullanishgan. Ayollari esa tilamchilik, folbinlik, filishgan. Lўlilarning қon-қarindoshlik guruҳi (tўp, tўpor) ga obrўli oқsoқol raҳbarlik қilgan. Tўp, tўpar shu oқsoқol nomi bilan ҳam atagan. Ўzbek xonliklarida lўlilar oқsoқollari maxsus yorliқ bilan tasdiқlangan va ularga muҳim vazifalar yuklatilgan. Lўlilar tўp, tўpar oқsoқollari va boshқa қarindoshlari tўy, dafn-ta‘ziya va boshқa marosimlarda bir-birlariga ҳar tomonlama yordam berishgan. Katta tadbirlarda esa asosan ota raҳbarlik қilgan. O’rta Osiyo lўlilari dinga befarқ қaraydilar va rasmangina islom diniga kirganlar. Ўrta Osiyo lўlilari ўzbek va tojiklar kiyim-kechaklar va urf-odatlarini қabul қilishgan. Ularda islomgacha bўlgan jin, pari, alvasti, ziyon-zaҳmat ҳaқidagi tasavvurlar juda kuchli. Ўtroқ lўlilar ўz atroflaridagi maҳalliy xalқlar ta‘sirida ularning ayrim diniy odatlarini bajaradilar. Lўlilarning қon қarindoshlik guruҳi tўp, tўpor, unga oқsoққol raҳbarlik қilgan. To’p, tўpor shu oқsoқol nomi bilan ҳam atalgan. Katta partiarxal oilaga esa ota bosh bўlgan. Lўli oқsoқollari tajribali va obrўli kishilar bўlishgan. Ўzbek xonliklarida lўlilar oқsoқollari maxsus yorliқ bilan tasdiқlangan va eng muҳim vazifalar yuklatilgan. Lo’lilar tўp a‘zolari va boshқa қarindoshlar tўy, motam va boshқa marosimlarda bir – birlariga moddiy va ma‘naviy yordam berishadi. Ўrta Osiyo lўlilari ўzbek va tojiklar kiyim – kechaklari va urf-odatlarini қabul қilishgan. Shuningdek lўlilarda islom dinigacha bўlgan jin, pari, alvasti, ziyon – zaҳmat ҳaқidagi tasavvurlar juda kuchli. Ўtroқ ҳayot kechirayotgan lўlilar ўz atrofidagi maҳalliy xalқlar ta‘sirida ayrim diniy odatlarni bajaradilar. Lўlilarda қadimdan endogam (ichki) nikoҳ ҳukmron. Ҳar bir oila boshliғi ўz idishi bilan қozon boshiga kelib, oila a‘zolari sonini aytib osh suzdirgan va uni ўz uyiga olib ketgan. Kuyov bilan kelin xuddi shu kechani ўzidayoқ қovushishlari lozim bўlgan. Tўyga taniқli polvonlar ҳam taklif etilib, ғoliblarga ot, ҳўkiz, pul beriladi.Lўlilar kiyinishda, asosan, yerli aҳolidan farқ қilmaslikka intilishadi. Erkaklari chopon (tўn), etik, telpak, ba‘zan belboғ ўrab yurishadi. Ayollari ҳam maҳalliy aҳolidek kiyinishsa-da, lekin rўmol ўrashlari faқat lўlilarga xos. Lўlilarning erkaklari ҳam, ayollari ҳam asosan қora va kўk ranglarni yoқtirishadi. Uylari loydan pastakkina bўlib, usti қamishdan yopilgan. XX asrning 30 – yillarida va ikkinchi jaҳon urushidan keyingi vaқtda paxsali uylar paydo bўlgan. Ўtmishda lўlilarda shomanda odati bўlgan. Қarindosh – uruғ lўlilar oқsoқol raҳbarligida erta baҳordan to kech kuzgacha daryo vodiylariga chodir tikib kўchib ketishgan. Sovuқ tushishi bilan yana ўz joylariga қaytib kelishgan va shu odat ҳozir ҳam ba‘zan saқlanib kelmoқda. Lўlilarning ikki xil chodiri bor: chodiri zimiston (қishki) va chodiri soyabon (yozgi). Lўlilarda san‘atga ishtiyoқ tobora kuchaymoқda, “Jўgi” қўshiқ dastalari xalқ tўy, bazmlarda xizmat қilmoқda.Lўlilar asrlar davomida ҳamma yerda muttasil қuvғinda bўlgan, och-yalanғoch kun kechirishgan. Ўtmishda lўlilarning kўpchiligi ijtimoiy foydali meҳnat bilan shuғullanmay, ularning asosiy kasbi tilanchilik bўlgan. 1920 yillardan sўng lўlilarning ўtroқ madaniy ҳayotga kechirish, ijtimoiy foydali meҳnatga jalb etish ishiga aloҳida aҳamiyat berishdi. Shўro ҳukumati kўchmanchi lўlilarni ўtroқ ҳayotga va foydali meҳnatga jalb etish bўyicha қaror қabul қilindi. Sobiқ Ittifoқi Oliy Kengashi lўlilar ҳaқida 1956 yilda “Daydilik bilan shuғullanayotgan lўlilarni meҳnatga jalb etish ҳaқida” Қonun қabul қilishdi. Ўrta Osiyo davr ўtishi bilan ўtroқ ҳayot kechirib, turmush saviyasi tobora boyib bormoқda. Ular ҳozirgi davrda jamoa xўjaliklari, shirkatlar va sanoat korxonalarida ishlashmoқdalar. Lўli bolalarining ҳammasi maktabga jalb etilgan, yoshlari ўrta maxsus va oliy ўқuv yurtlarida ta‘lim olmoқdalar. 2.O’RTA OSIYO YAHUDIYLARI Etnogenezi va etnik tarixi Buxoro yahudiylari – O’rta Osiyo yahudiylari (o’zlarini yegudim, idn, isroel, bani isroel, yahudiy-tojik deb atashadi) O’rta Osiyoning turli shaҳarlarida yashovchi etnik guruҳ. Buxoro yaҳudiylari atamasi birinchi marta XVI asrda paydo bўlgan. Ularning ўtmishdagi umumiy soni haqida aniq ma‘lumot yo’. Ingliz missioneri Volf amir Nasrulloxon ҳukmronligi davrida (1826-1860) Buxoroda 10 ming yaҳudiy yashaganligini kўrsatib ўtgan. Aҳolini rўyxatga olish ma‘lumotlariga kўra, 1926 yilda Ўzbekistonda 18172, 1982 yilda esa 28369, shu jumladan Buxoroda 4200 Buxoro yaҳudiylari yashagan. Ўzbekistonda Buxoro yaҳudiylari asosan, Buxoro, Samarқand, Қўқon, Xatirchi, Shaҳrisabz, Andijon, Marғilon, Toshkent shaҳarlarida yashaydilar. Ularning tili yaҳudiy-tojik tili bўlib, tojik tilining janubiy guruҳiga kiradi.Buxoro yaҳudiylarining Ўrta Osiyoda қachon paydo bўlganlari munozarali. Ўrta Osiyoga қadimgi afsonalarga kўra yaҳudiylarning ajdodlari Bobildan kelishgan. Ayrim ma‘lumotlarda mўғullar istilosi davrida yaҳudiylarning bir guruҳi Erondan Shaҳrisabz, Buxoro, Samarқandga kўchib kelgan va Ўrta Osiyoning boshқa ҳududlariga ўrnashgan.Marғilon, Toshkent va boshқa shaҳarlarga yaҳudiylar XVIII asr oxiri – XIX asr boshlarida kelishgan. Farғona shaҳriga ilk bor XX asrda kўchib ўtishgan. Keyinchalik maҳalliy yaҳudiylar – yaҳudiyxon maҳalliy nomi bilan yuritilgan. Yaҳudiylar қadimdan boshқalarga kўp қўshilmay, ўzlariga yakka ҳol yashashga ўrganib қolishgan. Erup deb ataladigan tўsiқning mavjud bўlganligining ўz ularni boshқa xalқlardan ajralgan ҳolda yashashga intilganligining yorқin dalili bўladi. Yaҳudiy diniy ta‘limotining uқdirishicha yaҳudiy boshқa dindagi odamlarga aslo yaқinlashmasligi kerak. Erub – yaҳudiylar bilan musulmonlar yashayotgan chegarada ikki қoziққa tortilgan simdir.Ba‘zi olimlar (M.Zand) ning fikricha, yaҳudiylar Ўrta Osiyoda miloddan avvalgi VI asrda paydo bўlganlar. Yaҳudiylar entsiklopediyasida Buxoro ҳududi Bibliyadagi Xabar bilan isroilliklarning ўn pushti surgun қilingan joylardan biri sifatida tenglashtirilgan (mil avv. 722). Arxeologik tadқiқotlarga kўra, yaҳudiylar Ўrta Osiyo (Marv, Samarқand) ga II-IV-V asrlar va VIII asrda kelganlar. Yozma manbalarga kўra miloddan avvvalgi I asr – milodiy I asrda Marvga VI-VIII asrlarda Xorazmga kelganlar. Akademik V.V. Bartoldning yozishicha X asrda Movarounnaҳrda yaҳudiylar xristianlarga nisbatan kўpchilikni tashkil қilgan. Tudellik sayyoҳ Venlamin (XII asr) ning ma‘lumoticha, Samarқand shaҳrida 30 ming yaҳudiy yashagan. Yaҳudiylarning Buxoroda bўlishlari tўғrisida ilk ma‘lumot XIII asrga tўғri keladi. Buxoro yaҳudiylarining oilaviy afsonalariga kўra, XIV asr oxiri – XV asr boshlarida yaҳudiy tўқuvchilar Amir Temur tomonidan Sabzavor, Sheroz va Baғdoddan Movarounnaҳrga olib kelingan. Ular keyinchalik maҳalliy yaҳudiy jamoalariga aralashib ketishgan. XVI asrda Buxoro yaҳudiylarning bosh markaziga aylangan, shu asrda shaҳarda yaҳudiylar maҳallasi – “Maҳallai kўҳna” tashkil topgan. Ular iudaizm diniga e‘tiқod қilishadi. An‘anaviy xўjaligi. Yaҳudiylar қadimdan boshқa millatlarga deyarli қўshilmay, ўzlariga ҳatto yakka ҳoldagi yeri ҳam yўқ edi. Amirlar, chor ҳukumati yaҳudiylarga yer bermagan. Shu sababdan turli ҳunar va savdo – sotiқ, қisman tўқuvchilik bilan shuғullanishgan. Ular orasida oz bўlsada ўz zargarlari, mashindўz – (tikuvchi), telpakdўz, sartarosh (mўysargir), kir yuvuvchilar (jomashuy) bўlgan.Yaҳudiylar orasida eng kўp tarқalgan kasb bўyoқchilikdir. Ularni kabudgar deyishgan (kўk indigo – nil bўyoқ bilan bўyovchilarni kabudgari deyishgan).Turar joylari. Yaҳudiylar aloҳida maҳalla – maҳalla bўlib yashashgan. Ularning uy – joylari eski shaҳar қismida joylashgan. Kўp yerlarda yaҳudiy maҳalla yoki guzarlari bir necha bўlakka bўlingan. Juda қadimdan yashayotgan yaҳudiylarning joyi kўҳna maҳalla deb yuritilgan.Ўrta Osiyo yaҳudiylarning uy – joylari ўzbeklar bilan tojiklar uy – joylaridan deyarli farқ қilmaydi. Lekin ularda ichkari-tashқarisi bўlmaydi. Xonalari odatda derazasiz қuriladi. Tuynuk panjara (yaҳudiylarda tobadon) yoki xona eshiklaridan tushib turadigan yoruғda ўtirishadi. Ҳar bir xona oldidan seni (daҳliz) қuriladi. Xona poliga bўyra tўshaladi. Ustidan sholcha, namat, gilam solinadi. Қishda, sovuқ kunlari asosan sandal yonida ўtirishadi va ўsha yerda tamaddi қilishadi. Xўjalik xonalarida oshxona xezumxona (yoқilxona), angishtxona (kўmirxona), govxona (oғil, molxona), aspxona (otxona) lar қurilgan. Kiyim-kechaklari. Markaziy Osiyo yaҳudiylarining usti-boshida ўziga xos milliy an‘analar yaxshi saқlangan. Erkaklarning kiyimi uzun kўylak (kўrta) va ishton (ezar) dan iborat bўlib, ular ҳar xil bichimda tikilgan. Ayollarning kiyimi esa (ich kўylak), kўrtai rў (ustki kўylak), ishton (ezar) dan iborat bўlgan. Bosh kiyimlari ҳaқida shuni aytish kerakki, erkaklari telpak, қorakўli, kallapўsh, dўppi, қishda baragi, ayollar esa yoshiga қarab durra rўmol ўrashgan. Emizakli bolasi bor juvonlar lachak kiyib yurishgan. Taomlari. Yaҳudiylar ovқatlanish masalasida diniy urf-odatlariga juda katta e‘tibor berishgan. Ovқatlari ikki turga bўlinadi: sut va gўsht taomlari. Chўchқa, ot, tuya gўshtini yeyishmagan. Ular orasida eng tarқalgan osh turlaridan chalov, oshi parakarda, sirkaniz, oshimoxi, baxshni aloҳida kўrsatib ўtish mumkin. Bular yaҳudiylarning milliy taomlari ҳisoblanadi. Ular obinon, қuymoқ, chalgan, arқonpak pishiradilar, shinni, kama iste‘mol қiladilar. Boғdorchilik, rezavorchilik bilan ҳam band bўlishgan. Ҳunarmandchilik soҳasida gilamdўzlik erkaklarga xos soҳa bўlgan. Madaniyati. Barcha shaҳarlarda yaҳudiylar ғuj bўlib yashashgan. Maҳallalarda sinagogalar joylashgan. XX asrning 30-yilllari boshlarida stalincha қataғon davrida 100 ga yaқin buxoro yaҳudiylari hibsga olingan, sinagapalar, yaҳudiy maktablari, teatr, muzey va gazetalari yopilgan. Ulardan adabiy esdaliklarning mashҳur mualliflaridan biri Solomon ben Samuel bўlgan. U 1338 yilda Urganchda yaҳudiy tili luғatini tuzgan. Mois ben Dovud forsiyda poemalar bitgan. X VII asr oxiri - XVIII asr birinchi yarmida shoir Yusuf Yagudi (Mollax Iosif ben Isaak) ning “Yetti aka-uka” asari Buxoroda mashҳur bўlgan. Buxoro yaҳudiylarining asosiy mashғulotlari savdo, musiқashunoslik, artistlik, ҳunarmandchilik bўlib, keyinchalik maishiy xizmat, pedogoglik soҳalari, muҳandis, vrachlik kasblarini egallashgan. Ular orasidan fan va madaniyatning yirik arboblari yetishib chiққan; fan doktorlari – prof. Yu.I. Isҳoқov, I.A. Kalantarov, B.I. Pinxasov, N.M. Mallaev, kompozitorlar – M.Leviev, S.Yudakov, rassomlar – Yu.M. Yelizarov, Ўzbekiston xalқ artistlari – L.Boboxonov, B.Davidova, I.Oқilov, M.Yoқubova, M.SHamaeva shular jumlasidandir. Ўzbekiston mustaқillikka erishganidan sўng (1991) Ўzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida barcha millat va elat vakillarining tili, urf-odati, an‘analariga ҳurmt bilan munosabatda bўlishni ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratish kafolatlandi. Shundan kelib chiқib Buxoroda ikkita sinagoga, yaҳudiy tilida ўқitiladigan maktab va olalar boғchasi faoliyat kўrsatadi. Samarқandda “SHofar” gazetasi nashr қilinadi (1998). Turli diniy marosimlar erkin ўtkaziladi. BALUJIYLAR etnogezi va etnik tarixi Balujlar o’zlarini baluch, baloch deb atashadi. Pokistonda (4 mln. kishi) va Eron (1,4 mln. kishi) dagi xalқ. Shuningdek Afғoniston, Turkmaniston (28,3 ming kishi) va arab mamlakatlarida ҳam yashaydi. Umumiy soni 5,7 mln. kishi. Baluj tilida sўzlashadi, ular islom dinining sunniy mazҳabiga e‘tiқod қilishadi.Balujlar kўchmanchi chorvachilik va deҳқonchilik bilan shuғullanadi. Arab geograflari ma‘lumotlariga binoan balujlar Kermon va uning sharқiy қismida, Seyistonda yashagan va kўchmanchi chorvachilik bilan shuғullangan. Balujlar bu yerlarga arablar istilosidan taxminan 300 yil avval kelib joylaganlar. Ingliz olimi M.Longudos Deymosning tarjimalariga kўra, balujlarning vatani Shimoliy Eron bўlib, eftaliylarning shimoliy Eronga қilgan ҳujumi (VI asr) natijasida ular Kermanga kўchishgan. Keyingi asrlarda yaylovlarning tanқisligi tufayli ular asta-sekin sharққa siljishga majbur etgan. XI-XIV asrlar davomida balujlar yashagan ҳudud ҳozirgi Balujiston joylashgan yerlarigacha kengayadi. XIX asrning oxiri - XX asrning boshlarida Afғoniston va Eron Seyistonida yashovchi balujlarning bir қismi Turkmaniston Respublikasi Mari va Chorjўy (ҳozirgi Turkmanobod) viloyatlariga kirib kelib joylashadilar. Balujlarning ayrim guruҳlari Farғona vodiysi va қuyi Қashқadaryodagi Baluch қishloғida ҳam yashaganlar.Ўrta Osiyo balujlari asosan Turkmanistonning (Mari viloyatida) shaҳar va қishloқlarda joylashgan, kўproқ Bayramali tumanida yashashadi. Қisman Tojikistondan ҳam mavjud. Ular asosan chorvachilik bilan shuғullangan.Turar – joylari boshқalarnikidan ancha farқ қiladi. Ular orasida gedan nomi bilan mashҳur bўlgan asosiy uy vazifasini ўtagan. Chodirning ustiga echki junidan қalin қilib tўқilgan, tўқ jigarrang tўқilgan mato yopishgan. Қishda yarim yer tўlalar yoki loy suvoқ қora uylarda yashagan. Erkaklari ishton shalvar, oқ kўylak, jumag, oқ yoki қora chit gazlamadan tikilgan nimcha voskat kiyib yurishgan. Oyoқlariga turkman poyafzalini kiyishgan. Boshlariga қalin salla ўraydilar.Ayollari ҳam shalvor, kўylak jumak, boshlariga rўmol ўrashadi, rўmol ustidan durracha – chargat, pat taқib oladilar. Қўsh rўmol ustidan yana chodir tashlab yurishadi.Taomlari orasida xilma – xil tandir non, turli pishloқ, қovun, tarvuzni kўp tanovul қilishadi. IV. Amaliy mashg’ulot mavzusi ustidan ishlash: Bu vazifa talabalarning matn ustida ishlari orqali bajariladi. V. Guruhlarda ishlash: Talabalar 5 guruhga bo’linadi. Ularni qo’llanma, adabiyotlar, matnlar bo’yicha mustaqil ishlari quyidagicha topshiriqlarni bajarish bilan mustaxkamlanadi. 1 –guruhga topshir:. Ballujiylar etnogenezi va etnik tarixi xalqining kelib chiqishi haqida so’zlab bering? 2 –guruhga topshiriq: Yahudiylarning shakllanishida ishtirok etgan asosiy qabila va elatlar haqida ma’lumot bering. 3 –guruhga topshiriq: Lo’lilari etnogenezining qadimgi ajdodlari yashagan hudulari to’g’risida gapirib bering. 4 –guruhga topshiriq: Lo’lilarning atamasi haqida ma’lumot bering. 5 –guruhga topshiriq: Antik davrdaga etnik jarayonlar qanday bo’lgan? VI. Aqliy xujum: Yangi mavzuni mustahkamlash masadida o’tkaziladi. 1 O’rta Osiyo lo’lirini o’rgangan olimlar?(O’rta Osiyo lo’lilari etnografiyasi A.D. Grebenkin, A.L. Troitskaya, B.X. Karmisheva, G.P. Snesarev, I.M. Oranskiy, Ҳ.Bekmuҳammedov, X. Nazarov, O. Bp’rievlar tomonidan o’rganilgan )
3. Yahudiylar asosan nima bilan shug’ullangan. (yahudiylar asosan, dehqonchilik (bug’doy, sholi, jo’xori, qand lavlagi, tamaki v b.), bog’dorchilik hamda hunarmandchilik bilan shug’ullanadi.) VII. Mashg’ulotlarni yakunlash: Talabalar javoblariga qo’yilgan ballar e’lon qilinadi. Mavzu yuzasidan berilgan savollarga javob olinadi.
Mavzu yakunidagi savollarga javoblar tayyorlash. Kelgusi mashg’ulot ma’ruzada o’rganiladigan mavzu mazmuni bilan tanishib kelish. Markaziy Osiyo lo’lilari, ballujiylar, yahudiylar tarixi va etnologiyasiga oid ma’lumotlar to’plash. Manba va adabiyotlar: Adabiyotlar ro’yxati Abramov M.M. Buxarskie yevrei v Samarkande. Samarkand, 1993. Almeev R. Buxarskie yevrei. Buxara, 1998. Babaxanov I.M. K voprosu o proisxojdenii grupp yevreev musulman v Buxare // Sov. etnogr., 1951, № 3. Datxaev Yu.V. O buxarskix yevreyax (Kratkie ocherki) Dushanbe, 1992. Yevrei Buxare Srednyaya Aziya. Kn. 2. T., 1921. Isxakov P.K. K istorii Buxaro-evreyskogo etnosa. Nyu-York, 1996. Kalantarov Ya.I. Sredneaziatskie yevrei. // Narod Sredney Azii i Kazaxstana t.2. M., 1963. Qarshi Davlat universiteti “Jahon tarixi” kafedrasi “Markaziy Osiyo etnologiyasi” fanidan 2 –soatlik amaliy mashg’uloti bo’yicha
Ilgarigi o’tilgan mavzuni qisqa takrorlash, frontal so’rab – bilish, mavzu bo’yicha savol va topshiriqlarni talabalarning og’zaki javoblarini tinglash shaklida o’tkaziladi. III. Yangi mavzu rejasi: 1. Kurdlarning etnogenezi va etnik tarixi.. 2. Ruslar, ukrainlar va beloruslar etnogenezi va etnik tarixi 3. Kurdlar ning an’anaviy xo’jaligi, moddiy va ma’naviy madaniyati-. 4. Ruslar, ukrainlar va beloruslar an’anaviy xo’jaligi. Moddiy va ma’naviy madaniyati
Kurdlar (o’zlarini kura, kurmaaj deb ataydilar) – xalқ. Turkiyada (7,5 mln. kishidan oshgan), Eronda (5,6 mln. kishiga yaқin), Iroқda (Kurd muxtor viloyatida 3,7 mln. kishi), Suriyada (745 ming kishidan ortiқ) va boshқa mamlakatlarga yashaydilar. Umumiy soni 18 mln. kishidan ziyod, kurd tilida sўzlashadilar. Dindorlari asosan, sunniy musulmonlar, yazidlar va boshқalar ҳam bor. Kurdlar Gruziya va Ўrta Osiyo respublikalarida yashashadi. Ўzbekistonda, Қirғizistonda va Turkmanistonda 14 mingdan ziyod kurd istiқomat қiladi. Kurdlar asosan Turkmanistonning Ashxobod, Bayramali va boshқa tumanlarda joylashgan. Ular қadimgi Xuroson va Turkmanistonda yashab kelishgan. Kurdlarning asosiy mashғulotlari chorvachilik va deҳқonchilik. Ҳunarmandchilik turlaridan tўқuvchilik keng tarқalgan. 2.Ruslar, ukrainlar va beloruslar Ruslar - Rossiya Federatsiyasining asosiy aҳolisi ҳisoblanib (120 mln. dan ziyod kishi). Ukrainada 11,35 mln. kishi, Қozoғistonda 6,73 mln. kishi, Ўzbekistonda 1,65 mln. kishi, Belorussiyada 916,6 ming kishi, Latviyada 900 ming kishi, Moldaviyada 560 ming kishi, Estoniyada 475 ming kishi, Ozarbayjonda 390 ming kishi, Tojikistonda 390 ming kishi, Litvada 345 ming kishi, Gruziyada 340 ming kishi, Turkmanistonda 330 ming kishi, Armanistonda 51 ming kishi, shuningdek, Amerika mamlakatlarida (asosan, AҚSHda 1 mln. kishi, Kanada va boshқa mamlakatlarda jami taxminan 1,4 mln. kishi) va Ғarbiy Yevropada yashaydilar. Umumiy soni 146,5 mln. kishi. Rus tilida sўzlashadi. Dindorlari - asosan, pravoslavlar. Ruslar ukrain va beloruslar kabi uruғ-қabilachilik munosabatlarining yemirilishi va Kiev atrofida Қadimgi Rus davlati vujudga kelishi jarayonida sharқiy slavyan қabilalaridan shakllangan қadimgi rus elatidan paydo bўlgan. SHarқiy slavyanlar (rus, ukrain va beloruslar) ning ҳozirgi ajdodlari Yettisuv, Sirdaryo, Kaspiy dengizi atroflari, Samarқand, Toshkent, Farғona viloyatlari ҳududlarida kўpdan buyon yashab keladi. Ўsha davrda to XX asr 80-yilariga va minglab rus, ukrain va beloruslar Markaziy Osiyoga kўchib kelishgan. Rus deҳқonlari Қozoғistonda XVII asr oxiri - XVIII asr boshida ilk bor paydo bўlgan. Bu rus oilalari asosan Buxtarma daryosining toғi tizmalariga yaқin vodiylarda uy-joy қur boshlagan. XVIII asrning 60-yillarida rus starobryadchilari (Polshada yashayotgan va diniy e‘tiқodlari uchun ta‘қib қilinayotgan ruslar) ҳisobiga kўpaya boradi. XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshida krepostnoylik ҳuқuқi bekor қilinganligiga қaramay ҳamon oғir aҳvolda yashayotgan janubiy velikorus va ukrainlar Markaziy Osiyo tomonlarga kўcha boshlashgan. Ruslar Қozoғistonning 4 viloyatida va Ўrta Osiyoning boshқa davlatlari yetti viloyatida mutloқ kўpchilikni tashkil etadi. Қirғizistonning kўplab қishloқlarida ҳam ruslar yashaydi. Ruslarning O’rta Osiyo xalқlari bilan aloқalari қadimga borib taқaladi. Rus knyazlari ўrta asrlardagi O’rta Osiyo ҳukmdorlari bilan aloқada bўlishgan. 986 yilda knyaz Vladimir Xorazmga elchilar yuborgan. Shuningdek, Plano Kortini, Ioan de Rubruk kundaliklarida ҳam Ўrta Osiyoda yashovchi ruslar ҳaқida ma‘lumotlar mavjud.XVII asrda Buxoro va Xivaga rus sayoҳatchilari Ivan Xoxlov va aka-uka Pazuxinlar kelishgan. XVIII asr sayoҳatchilari ma‘lumotlarida Ўrta Osiyodan rus asirlari tilga olinadi. 1820 yilda Buxoro amirligiga A.F.Nigorining diplomatik missiyasi kelgan. 1723, 1840 yillarda ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirilgan.XIX asr ўrtalarida Turkiston Rossiya tomonidan istilo қilingach ruslarning mintaқadagi soni oshgan. 1897 yili aҳoli rўyxatiga kўra ruslar (Қўқonda 197 ming kishi, Buxoro va Xiva xonliklarida 16 ming kishi yashagan. Orenburg va Samara guruҳlari deb atalgan. XX asr boshida Buxoroda 19 ming rus yashagan. O’zbekistonda 1926 yilda ruslardan 275 000 kishi, 1979 yilda 1 665 658 kishi, 1989 yilda 1 653 478 kishi, 2000 yilda 1 199 015 kishi istiқomat қilishgan. Migratsiya jarayonlari tufayli 1989 yildan 1998 yilgacha ruslar salmoғi 8,3 yildan 4,9 foizga tushdi.Ukrain, beloruslar ҳam қariyb ruslar yashagan tuman va shaҳarardaumrguzaronlik қilishadi. Ular ayni bir vaқtda bir ҳududga kўchib kelganliklari tufayli urf-odati, turmush tarzi, an‘analari bir-biriga ўxshaydi. Lekin ularning milliy an‘ana va udumlari bir-birlaridan ajralib turadi.
Rossiya imperiyasining rasmiy ҳujjatlarida Ukraina Malorossiya, ukrainlar esa maloruslar deyilgan. Ilk bor ukrain etnosi vakillari taxminan XVII asr boshlarida Қozoғiston kengliklarida paydo bўlgan. Ўrta Osiyo xonliklarida esa bundan oldin tutқun sifatida olib kelingan.Ukrainani Ўrta Osiyo bilan aloқasi ukrain shoiri T.G. Shevchenko nomi bilan boғliқdir. Shoir surgunda bўlib, 1848-1849 yillarda A.I. Butakov raҳbarligidagi ekspeditsiyada қatnashgan edi.XIX asr ўrtalarida Turkistonga kelgan rus ҳarbiylari ichida ukrainlar bўlgan. Turkiston ўlkasiga ukrainlarning ommaviy tarzda kelishi 1885 yildan boshlangan. 1861 yilgi isloҳotdan sўng ukrain deҳқonlari Sirdryo viloyati, Farғona viloyati, Mirzachўlga kelib joylashgan. Ular ғallachilik, paxtachilik, boғdorchilik va polizchilik bilan, 90-yillarda kelganlari chorvachilik bilan mashғul bўlishgan.Ukrainlarning Buxoroga kelishi Rossiya uning қarshiligiga ўtgandan sўng boshlangan. Deҳқonlardan sўng ҳunarmandlar, temiryўlchilar kelishgan. Ishchilar Toshkent, Samarқand va Farғona viloyati shaҳarlarida joylashishgan.XX asr 20-yillarida Turkistonda 500 ming ukrain yashagan. Ўzbekistonda 1926 yilda ukrainlardan 25 804 kishi, 1979 yilda 113 826 kishi, 1989 yilda 93 197 kishi, 2000 yilda esa 104 720 kishi yashaganligi manbalarda qayd etilgan.1966 yilda Toshkent shaҳri zilzila oқibatlarini tugatishda ukrainalik 2600 muҳandis-қuruvchi қatnashgan. Beloruslar – Belorussiyaning asosiy aҳolisi (39 mnl. kishidan ortiқ). Shuningdek Rossiya Federatsiyasida (1206 ming kishi), Ukrainada (440 ming kishi), Қozoғistonda (183 ming kishi), Latviya (120 ming kishi), Estoniya (27,7 ming kishi), Litva (63 ming kishi), Ўzbekistonda (63 ming kishi) yashaydi. Polshada 300 mingga yaқin kishi ukrain tilida sўzlashadi. Dinga e‘tiқod қiluvchilari – asosan pravoslavlar, қisman katoliklar ҳam bor. Tarixiy manbalarda beloruslarning dastlabki paydo bўlishi XIX asrning 60-yillari birinchi yarmida K.Kalinovskiy raҳbarligidagi xalқ қўzғoloni davriga tўғri kelishi қayd etilgan. Buloruslarning ozchilik қismi XIX asrning 2-yarmida Rossiya imperiyasi bosқini davrida rus armiyasi tarkibida talabgorlar sifatida Turkistonga kelishgan. Belorus deҳқonlari esa XIX asrning 90-yillari boshida kelib joylashgan. Beloruslar ruslar, ukrainlar, moldovanlar bilan birgalikda yashashgan. Ular Samarқand viloyati, Mirzachўl, Farғona vodiysi ҳamda Toshkent, Қўқon shaҳarlarida yashashgan. Birinchi jaҳon urushi yillarida ҳam beloruslr қochoқ sifatida Turkistonga kelishgan. Turkistonda fuқarolar urushi tugagandan sўng beloruslarning kelishi kuchaygan. Bu ҳolat 50-yillar boshlarida ҳam kuzatiladi. 1966 yilgi Toshkent shaҳri zilzilasini tugatishda 2 ming belorus қuruvchisi қatnashgan. 1970-1975 yillarda Toshkent traktor zavodi қrilishida belorus mutaxassislari қatnashgan. 1990 yillardan beloruslarning etnik vataniga қaytish jarayoni boshlandi.O’zbekistonda 1926 yilda 3 515, 1979 yilda 19 073, 1988 yilda 29 427, 2000 yilda 20 397 belorus yashagan.
Bu vazifa talabalarning matn ustida ishlari orqali bajariladi. V. Guruhlarda ishlash: Talabalar 5 guruhga bo’linadi. Ularni qo’llanma, adabiyotlar, matnlar bo’yicha mustaqil ishlari quyidagicha topshiriqlarni bajarish bilan mustaxkamlanadi. 1 –guruhga topshir:. Ruslar, etnogenezi va etnik tarixi xalqining kelib chiqishi haqida so’zlab bering? 2 –guruhga topshiriq: Ukrainlarning shakllanishida ishtirok etgan asosiy qabila va elatlar haqida ma’lumot bering. 3 –guruhga topshiriq: Beloruslar etnogenezining qadimgi ajdodlari yashagan hudulari to’g’risida gapirib bering. 4 –guruhga topshiriq: Kurdlarning atamasi haqida ma’lumot bering. 5 –guruhga topshiriq: Antik davrdaga etnik jarayonlar qanday bo’lgan? VI. Aqliy xujum: Yangi mavzuni mustahkamlash masadida o’tkaziladi. 1 Tarixiy manbalarda beloruslarning paydo bo’lishi? (Tarixiy manbalarda beloruslarning dastlabki paydo bo’lishi XIX asrning 60-yillari birinchi yarmida K.Kalinovskiy rahbarligidagi xalq qo’zg’oloni davriga to’g’ri kelishi qayd etilgan. ) 2. Ukrainlar qaysi hududlarda istiqomqt qilishgan (Ukrainaning asosiy aҳolisi bo’lib, jami 37,42 mln. kishini tashkil etadi. Rossiya Federatsiyasida 4362,8 ming kishi, Qozoғistonda 896,2 ming kishi, Belorussiyada 291 ming kishi, O’zbekistonda 153,2 ming kishi, Qirg’izistonda 108 ming kishi, Latviyada 92,1 ming kishi, Kanadada 530 ming kishi, Polshada 300 ming kishi, Argentinada 100 ming kishi yashaydi. Umumiy soni 46 mln. kishi. ) 3. Kurdlar qaysi hududlarda istiqomat qilishadi? (Kurdlar Gruziya va O’rta Osiyo respublikalarida yashashadi. O’zbekistonda, Qirғizistonda va Turkmanistonda 14 mingdan ziyod kurd istiqomat qiladi. Kurdlar asosan Turkmanistonning Ashxobod, Bayramali va boshқa tumanlarda joylashgan. Ular қadimgi Xuroson va Turkmanistonda yashab kelishgan. Kurdlarning asosiy mashg’ulotlari chorvachilik va dehqonchilik. Ҳunarmandchilik turlaridan to’quvchilik keng tarqalgan.)
Talabalar javoblariga qo’yilgan ballar e’lon qilinadi. Mavzu yuzasidan berilgan savollarga javob olinadi.
Mavzu yakunidagi savollarga javoblar tayyorlash. Kelgusi mashg’ulot ma’ruzada o’rganiladigan mavzu mazmuni bilan tanishib kelish. O’zbek xalqi etnologiyasiga oid eng muhim manbalar va adbiyotlar haqidama’lumotlar to’plash. Ruslar, ukrainlar va beloruslar 1.Blomkvist Ye.E. Etnograficheskaya rabota sredi Uraltsev. // KSIE, 1947, vp. 3 2.Brusina O.I. Slavyane v Sredney Azii. Etnicheskie i sotsialne problem. (konets X1X –nachale XX v) M., 2001 3.Ginzburg A.I Russkoe naselenie v Turkestane. M., 1991. 4.Klimenko N.N., Levteeva L.G. Russkie v Turkestane. Kultura i bt russkoyazchnogo naseleniya Sredney Azii (Vtor. pol. XIX- pervoy pol. XX v.) T., 1994 5.Stanyukovich T.V. U russkix pereselentsev Sredney Azii. // KSIE, M., 1948, vp. 14. 6.Stanyukovich T.V. Russkoe, ukrainskoe i belorusskoe naselenie Sredney Azii i Kazaxstana. // Narod Sredney Azii i Kazaxstana M., 1961.t.2. 7.Etnografiya russkogo naseleniya Sibiri i Sredney Azii. M., 1962. 8.Etnografiya vostochnx slavyan. M., 1987.
“Jahon tarixi” kafedrasi “Markaziy Osiyo etnologiyasi” fanidan 2 –soatlik amaliy mashg’uloti bo’yicha DARS IS’HLANMASI Mavzu: O’zbek elatining shakllanish jarayonida faol qatnashgan asosiy komponentlar. Maqsad: Talabalarda quyidagi muammolar bo’yicha teran tushunchalar hosil qilish.O’zbek xalqining shakllanish jarayoni haqida tushuncha berish va qo’shimcha manbalardan foydalana bilish.O’zbek xalqiga nisbatan hurmat tuyg’usini shakllantirish. Etnogenez, etnik tarix, til oilalari, irq, xo’jalik va ijtimoiy turmush. Kutilayotgan natija: Talabalarga O’zbek xalqi tarixi, kelib chiqishi, uning shakllanishida ishtirok etgan asosiy komponentlar haqida teran tushunchalar hosil qilish. Material va jihozlar:Qo’llanmalar, etnologik xarita, topshiriqli kartochkalar, mavzuga oid manba va adabiyotlar ko’rgazmasi, doska, bo’r. Eng muhim tushunchalar va atamalar: Etnogenez, etnik tarix, til oilalari, irqi, asosiy komponentlar. I. Tashkiliy qism: Talabalarni mashg’ulotga jalb qilish: “Jahon xafta ichida” yoki “O’zbekiston xafta ichida” ruknida xalqaro ahvol haqida qisqa axborot berish.Talabalarni yurtimizning qo’shni mamlakatlar bilan hozirgi davrdagi hamkorligi haqida axborotlarini tinglash. II. O’tilgan amaliy mashg’ulot mavzusini takrorlash: Ilgarigi o’tilgan mavzuni qisqa takrorlash, frontal so’rab – bilish, mavzu bo’yicha savol va topshiriqlarni talabalarning og’zaki javoblarini tinglash shaklida o’tkaziladi. III. Yangi mavzu rejasi: 1. O’zbek elatining ikki til turkumidagi xalqlar asosida shakllanib borishi. 2.Turk atamasiga ilmiy izohlar. 3.Xalqning etnik birlik bo’lib yetishish darajasini belgilovchi asosiy ko’rsatkichlar. 4.O’zbek elatining shakllanish jarayonining eng asosiy bosqichlari.
O’zbek elatining mintakadagi boshqa turkiyzabon xalqdardan farq qiladigan xususiyatlaridan biri shuki, ushbu elatning ajdodlari tub yerli etnik birliklar asosida, ya‘ni ikki til (turkiy va eron (so’g’diylar, assianlar, oslar)) turkumidagi xalqlarning aralashuvi jarayonida vujudga kelgan. Boshqa turkiyzabon xalqlar ham (masalan, turkmanlar) ma‘lum darajada o‘zga tilli etnoslar bilan aralashganlar. Ammo o’zbek ajdodlari tarkibiga kirgan eron tilli komponentlar, boshqa turkiy xalqlarga nisbatan ko’proq bo’lgan, albatta. Ikki til guruhidagi etnoslarning aralashib borish jarayoni Markaziy Osiyoda qadimdan Osiyoda qadimdan sak-massagetlar, baqtiriylar, xorazmiylar, so’g’diyonaliklar, toharlar va boshqalardan boshlangan. Miloddan oldingi bir minginchi yillarning oxirlarida Sirdaryo buylarida Qang’ davlati tashkil topgach, xalqlarning bir-birlari bilan yaqinlashish va aralashish jarayoni bir muncha kuchayadi.
Dulg’a so’zi mo’g’ul tilida qalpoq (temir qalpoq-dubulg’a) demakdir. Oltoy tog’larining markaziy qismidagi cho’qqiqalpoq shaklida bo’lib ko’ringanligi tufayli Oltoy tog’lariga kelib o’rnashgan Ashina avlodlari turkyu-turk nomini olgan. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha turk atamasi kuchli, quvvatli degan ma‘noni anglatgan) boshlab kelgan oilalar xun etnik guruxlari bilan aralashib borishi natijasida turk etnik nomi bularga xam tarkalgan. 3. Etnik nom va o’zligini anglashdan tashqari ma‘lum bir xalqning etnik birlik (elat bo’lib yetishish darajasini belgilovchi yana bir qancha boshqa ko’rsatkichlar (iqtisodiy, madaniy, siyosiy, til, hudud birligi va boshqalar) ham mavjud. Bu yerda ularning ayrimlarini qisqa tasvirlab o’tish joizdir. Qarluqlar davrida (IX-X), ular hukmronlik qilgan katta bir hududda bir qancha o’troq (turk, tojik) yarim o’troq va yarim kuchmanchi etnik guruhlar yashaganligini bir necha bor ta‘kidlab o’tgan edik. Bu hududda yashovchi turkiyzabon aholining lahjalarida farq bo’lganligini Maxmud Qoshg’ariy o’z asarlarida ko’rsatgan. Shu bilan bir vaqtda olim ularning barchasi tushunadigan umumiy til (elat tili) mavjud bo’lganligini ham qayd qilgan. Ana shu ko’pchilikka tushunarli tilni Mahmud Qoshg’ariy «xoqoniya» tili deb yozgan. Mazkur til IX-X asrlar davomida shakllangan bo’lib, keyingi asrlarda yana ham takomillashib borgan. Qarluqlardan keyingi yirik etnos chigillar bo’lgan. Xar ikkala qardosh qabilalarning tillarida farq bo’lmagan, ularning lahjalari (qarluq, chig’il lahjasi) IX-X asrlarda shakllangan o’zbek elatining asosiy tili bo’lgan desak ehtimoldan holi bo’lmas. «Etnik hudud» bir tilli etnoslarning aniq bir xududda yashashi kishilik jamoa uyushmasining (elatning va millatning) shakllanishidagi shartlardan biri hisoblanadi. «Etnik hudud» da yashovchi turg’un aholi va qabilalar bir-birlari bilan bir xalqni ikkinchi yashovchi turg’un aholi va qabilalar bir-birlari bilan yaqinlashadilar va elat bo’lib uyushish jarayonini o’taydilar. Nazariy jihatdan shunday bo’lishi kerak. Ammo hamma vaqt ham etnik jarayon shu xilda o’tavermagan. Aniq bir hududda yashovchi turkiyzabon xalqlar til jihatdan yaqin bo’lsalar ham, etnik jihatdan ular xilma-xil bo’lganlar, ularning bir qismi elat shakllanishida qatnashsa, boshqa bir qismi bu jarayonda ishtirok etmagan bo’lishi ham mumkin. Demak shakllanayotgan elatning negizini tashkil qilgan etnoslarining barchasi, bir darajada etnik jarayonda ishtirok etolmagan. Ma‘lumki, qarluq davlati IX-X asrlarda juda katta hududni egallar edi. O’zbek ajdodlari elat bo’lib shakllanayotgan davrlarda, unda ishtirok etgan etnoslarning katta qismi Talas va Chu daryosi havzasi-da, Sirdaryo sohillarida, Toshkent vohalarida, Sharqiy Turkistonning g’arbiy qismida, Farg’onaning shimoliy mintakalarida, Movarounnahrda yashagan.
Yuqorida keltirilgan fikr-mulohazalardan kelib chiqib quyidagi xulosaga kelish mumkin. IX-X asrlar davomida ma‘lum bir hududda yashovchi etnoslar murakkab etnik va madaniy jarayonni o’taydilar. Movaraunnahrda va unga tutash mintaqalarda yashovchi xalqlar bir-birlari bilan yaqinlashib, qorishib boradilar, ularda iqtisodiy va madaniy umumiylik hosil bo’ladi. Eng asosiysi – ularning ongida o’zligini anglash xissiyoti kuchayadi. O’zbek ajdodlari IX-X asrlarda (aniqrog’i 840-940 yy.) alohida etnik birlik (elat) bo’lib shakllanadilar. Shakllangan o’zbek elatining asosini (poydevorini) muhim yashovchi mahalliy aholi tashkil qiladi. O’zbek elatining shakllanish jarayonida ayrim ko’chmanchi etnik guruhlar ham qatnashgan, albatta. Lekin bular son jihatidan mahalliy aholiga nisbatan uncha ko’p bo’lmagan. Vaqt o’tishi bilan bularning ko’pchiligi o’troqlashib, turgun aholi bilan aralashib, qorishib ketadilar. X asr o’rtalarida o’zbek elatining shakllanish jarayonida ikkinchi bosqichga o’tadi. Bu bosqichda to XI asr o’rt, ya‘ni Qoraxoniylar davlatining ikki (g’arbiy va sharqiy) xoqonlikka bo’linib ketganiga qadar davom etadi. Mazkur bosqichda Movaraunnahr va unga tutash mintaqalarda yashovchi aholi etnik, iqtisodiy va madaniy jihatdan bir-birlari bilan yaqinlashib qorishib boradilar. Etnik, iqtisodiy va madaniy taraqqiyot yana ham rivojlanib, aholining ko’pchiligi ongida o’zligini anglash xissiyoti kuchayadi. O’zbek elatining shakllanish jarayonining uchinchi-boskichi XI asrning o’rtalaridan to XII asrning o’rtalarigacha davom etgan. Mazkur bosqich asosan Qoraxonlar davlatining g’arbiy qismida vujudga kelgan mustaqil davlat doirasida o’tadi. Bu davrda (XI-XII) elatga xos etnik belgilarning rivojlanishi me‘yoriga yetib, o’zbek xalqining shakllanish jarayoni nihoyasiga yetadi.
Bu vazifa talabalarning matn ustida ishlari orqali bajariladi. V. Guruhlarda ishlash: Talabalar 5 guruhga bo’linadi. Ularni qo’llanma, adabiyotlar, matnlar bo’yicha mustaqil ishlari quyidagicha topshiriqlarni bajarish bilan mustaxkamlanadi. 1 –guruhga topshir:. O’zbek xalqining kelib chiqishi haqida so’zlab bering? 2 –guruhga topshiriq: O’zbek xalqining shakllanishida ishtirok etgan asosiy qabila va elatlar haqida ma’lumot bering. 3 –guruhga topshiriq: O’zbek xalqining qadimgi ajdodlari yashagan hudulari to’g’risida gapirib bering. 4 –guruhga topshiriq: “Turk” atamasi haqida ma’lumot bering. 5 –guruhga topshiriq: Antik davrdaga etnik jarayonlar qanday bo’lgan? VI. Aqliy xujum: Yangi mavzuni mustahkamlash masadida o’tkaziladi. 1.Etnik birlik nima? (O’zbek elatining alohida etnik birlik (elat) bo’lib shakllanish jarayoni Markaziy Osiyojagi boshqa turkiyzabon xalqlardan bir muncha farq qiladi) 2.Qang’davlati qachon tashkil topgan va qaysi hududlarni o’z ichiga olgan?( Miloddan oldingi bir minginchi yillarning oxirlarida Sirdaryo buylarida Qang’ davlati tashkil topgach, xalqlarning bir-birlari bilan yaqinlashish va aralashish jarayoni bir muncha kuchayadi) 3.Turk atamasiga ta’rif bering?(«Turk» atamasi qadimgi turkiy tildagi manbalarda milodiy V asr o’rtalarida tilga olinadi. 440 yili Oltoy tog’lariga kelib o’rnashgan Ashina boshliq 500 oila «turk» nomini olgan) 4.IX-X asrlarda O’rta Osiyo hududida qanday mustaqil mahalliy davlatlar paydo bo’ldi? VII. Mashg’ulotlarni yakunlash: Talabalar javoblariga qo’yilgan ballar e’lon qilinadi. Mavzu yuzasidan berilgan savollarga javob olinadi.
Mavzu yakunidagi savollarga javoblar tayyorlash. Kelgusi mashg’ulot ma’ruzada o’rganiladigan mavzu mazmuni bilan tanishib kelish. O’zbek xalqi tarixi va etnologiyasiga oid ma’lumotlar to’plash. Manba va adabiyotlar: 1. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi.T.: Sharq, 2000. 2. Atadjanov Sh., Ashirov A. Etnologiya. T. 2007. 3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar.T.: O’qituvchi, 1994. 4. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari. T. «O’qituvchi» 2001. 5. Aminjonova M., Jeltova G.I. O’zbekiston xalqlari o’tmish tarixidan lavhalar.T.»O’qituvchi». 1974. 6. Jumaboev. O’zbekiston xalqlari tarixi. T.»O’qituvchi».1992. 7. Oshanin L.V. Etnogenez narodov Sredney Azii v svete dannx antropologii. S.E. № YI-YII/ 305-307. 8. Qayumov A. Qadimiyat obidalari. T.1972. 9. Qoshg’ariy «Devonu lug’otit turk» 1-jild, 173-bet. 10. Shaniyazov K. Uzbeki-karluki. T. 1964. 12. Shoniyozov Q. O’zbek xalqining shakllanish jarayoni. T., 2001 “Мarkaziy Osiyo etnologiyasi ” fani bo’yicha mustaqil ish mavzulari O’zbekiston mustaqilligi va o’zbeklar etnogenezining dolzarb masalalari. O’zbeklar etnogenezi va etnik tarixining asosiy manbalari. Akademik K.Shoniyozov asarlarida o’zbek xalqi shakilanish jarayoning yoritilishi. Etnos nazariyasining tushunchasi. Turk xoqonligi davrida etnik jarayonlar. .Prezident I.A.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yoq” risolani mazmuni. O’zbeklar etnogenezi va etnik tarixi bo’yicha eng muhim tarixiy adabiyotlar. Qadimgi xitoy solnomalarida ajdodlarimiz haqida ma’lumotlar. Akademik K.Shoniyozovning “Qang’ davlati va qang’lilar”kitobini mazmuni. Urug’ qabila tushunchalarining mohiyati. O’zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixini o’rganishga doir arxeologik manbalar. O’rxun- Enasoy yozuvlarida ajdodlarimizning etnik tarixi haqida . Elat tushunchasining mohiyati. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasinig 1998 yil 28 iyoldagi qarori mazmuni. Akademik K.Shoniyozovning “Qang’ davlati va qang’lilar”kitobini mazmuni. Akademik V.V.Bartol’d asarlarida o’zbek xalqi tarixiga oid ma’lumotlar. Antik mualliflar Markaziy Osiyo xalqlari Millat tushunchasi. Ilk o’rta asrlarda o’zbeklarning etnik tarixiga oid eng muhim manbalar. O’zbek elatining shakllanisidagi asosiy omillar. O’zbeklar etnogenezi va etnik tarixini o’rganishdagi lingvistik manbalar. A.Y.Yakuboviskiyning o’zbeklar etnogenezi va etnik tarixini o’rganishga bag’ishlangan risola-sining mazmuni. O’zbeklarning dastlabki ajdodlari. Ajdodlarimizning etnik tarixi arab muarrixlar asarlarida. Rus sayohatchilari asarlarida Markaziy Osiyo xalqlari (o’zbeklar) haqida ma’lumotlar. O’zbeklar etnogenezini o’rganishda numizmatik manbalarning o’rni. Forsiyzabon manbalarda Markaziy Osiyo xalqlari etnik tarixi. S.P.Tolstov asarlarida ajdodlarimiz etnik tarixi haqida ma’lumotlar. Xorij sayohatchilari asarlarida Markaziy Osiyo xalqlari haqida etnografik ma’lumotlar. O’zbek xalqi ajdodlari tarixida sodir bo’lgan etnogenetik jarayonlar. Akademik V.V.Bartol’d asarlarida o’zbek xalqi tarixiga oid ma’lumotlar. Kushonlar davrida sodir bo’lgan etnik jarayonlar. XIX asr rus olimlari asarlarida o’zbek xalqi tarixiga doir ma’lumotlar. Ikkinchi jahon urushi yillarida o’zbeklar etnogenezining o’rganilishi. Elat shakllanisida hududning roli. Muarrix Narshahiyning “Buxoro tarixi” asari etnografik manba sifatida. Elatning shakllanisida tilning roli. Eftaliylar davrida Markaziy Osiyoda etnik jarayonlar. Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’otit turk” asari- etnografik manba. Abu Rayhon Beruniy asarlarida ajdodlarimiz haqida ma’lumotlar. Arablar istilosi davridagi etnik jarayonlar. Turk hoqonligi emirilganidan keyingi davrda etnik jarayonlar. Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda O’zbekistonda etnografik tadqiqotlar. Turk hoqonligi davrida etnik jarayonlar. I.Jabborovning o’zbeklar elshunosligiga qo’shgan hissasi. Elatning shakllanisida dinning roli. Xitoy sayohatchilari Markaziy Osiyo xalqlari haqida. Elatning shakllanishida iqtisodiy hayotnini roli. Podshoh Rossiyasi bosqinidan keyin o’zbeklar etnik tarixi va etnogenezining o’rganilishi. M.G. Vahobovning “O’zbek sosialistik millati” kitobining mazmuni. IX-X asrlarda Movarounnaxr va unga tutash mintaqalarda etnomadaniy jarayonlar. Elatning shakllanisida davlatning roli. XIXasr oxiri-XX asr boshlarida o’zbek xalqi etnik tarixining o’rganilishi. L.N.Gumilev asarlarida turkiy xalqlar etnik tarixi masalalarining yoritilishi. IX-XII asrlarda Nasaf va Kesh viloyatlaridagi etnik jarayonlar. IX-X asrlarda Farg’ona,Sug’diyona va Toxaristondagi etnomadaniy jarayonlar. Rashididduning “Majmui-at tavorix” asarida ajdodlarimiz etnik tarixi haqida ma’lumotlar. XX asrning 50- yillarida o’zbeklar etnogenezining o’rganilishi. O’zbek xalqi shakllanishining eng asosiy bosqichlari. Eftaliylar davrida Markaziy Osiyoda etnik jarayonlar. Fol’klor ma’lumotlari –o’zbeklar etnogenezi va etnik tarixi uchun muhim manba. Markaziy Osiyo mintaqasida siyosiy ahvol. IX-XII asrlarda Xorazm vohasidagi etnik jarayonlar. XX asrning 20- yillarida o’zbek xalqi etnografiyasining o’rganilishi. Qoraxoniylar davrida etnik jarayonlar. O’zbeklar etnogenezini o’rganilishida S.P.Tolstov boshliq Xorazm arxeologik–etnografik kompleks ekspedisiyasining roli. B.X.Karmisheva asarlarida Janubiy O’zbekiston aholisi etnogenezi va etnik tarixi haqida ma’lumotlarning yoritilishi. Muarrix Tabariy asarlari –muhim etnografik manba. O’zbek xalqi shakllanishida qarluq qavmining roli. Elatning shakllanisida iqtisodiy-madaniy hayotnini roli. Abulg’oziyning “Shajarayi turk” asari –etnografik manba sifatida. O’zbek xalqi shakllanishida faol ishtirok etgan eng muhim etnik komponentlar. ”Turk” atamasi va uning paydo bo’lishi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”asari –etnografik manba sifatida. O’zbek xalqining shakllanishi tarixi. Akademik B.Ahmedov asarlarida o’zbeklar etnik tarixi haqida ma’lumotlarning yoritilishi. Etnik hudud haqida tushuncha. Elatning shakllanishida ong tizimining roli. ”Tarihi Abulhayrhoniy”asarida o’zbek qavmlari talqini. XX asrning 60-90 yillarida etnogenezi va etnik tarixining o’rganilishi. Moddiy madaniyat haqida tushuncha. Z.M.Bobur asarlari- etnografik manba sifatida. O’zbeklar etnografiyasini o’rganishda taraqqiyparvar rus ziyolilarning o’rni. Amir Temur va temuriylar davrida etnik jarayonlar. H.Vamberi asarlari-muhim etnografik manba sifatida. XIII-XV asrlarda Movarounnaxr aholisining etnik tarkibi. Mug’ullar istilosi davrida etnik jarayonlar. O’zbeklar etnogenezida qipchoqlarning roli. V.V.Radlov asarlari-muhim etnografik manba sifatida. ”Nasabnomayi o’zbek”-etnik tarixi uchun muhim manba. Qoraqalpoq xalqi etnologiyasi Tojik xalqi etnologiyasi Turkman xalqi etnologiyasi Qozoq xalqi etnologiyasi Qirg’iz xalqi etnologiyasi uyurlar etnologiyasi dungonar etnologiyasi lulilari etnologiyasi yahudiylari etnologiyasi kurdlar etnologiyasi ballujiylar etnologiyasi koreyslar etnologiyasi ruslar etnologiyasi ukrainlar etnologiyasi beloruslar etnologiyasi Shorlar etnologiyasi GLOSSARIY Avtoxton - (yunon.)-mahalliy, jaydari, tub aholi mahalliy yer egasi bо‘lgan xalq, mamlakatning ibtidoiy aholisi, aborigenlar. Antropogenez (yunon.) - inson jismoniy qiyofasining shakllanishi, mehnat faoliyatining shuningdek, jamiyatning kundalik rivojlanish jarayoni. Antropogenez haqidagi ta’limot antropologiya tarmog‘i hisoblanadi. Antropologiya (yunon.)-odamning kelib chiqishi va evolyusiyasi, odamzod irqlarining paydo bо‘lishi, odamning tana tuzilishidagi normal farq, tafovut, о‘zgaruvchanlik haqidagi fan. Antropologlar odam haqida tushuncha, odamni о‘rganuvchi fan odamning suyak tuzilishi, teri va sochining rangi va boshqa tiplari, fiziologik, jinsiy va boshqa xususiyatlarini о‘rganadi. Antropologiya ijtimoiy fanlarga juda yaqin turadigan biologiya sohasidir. Bu fanga doir fikrlar bundan bir necha ming yil ilgari paydo bо‘lganiga qaramay, u fan sifatida faqat XIX asrning ikkinchi yarmidan shakllana boshladi. Antropologiyaning muhim sohasi odam organizmning tuzilishi va rivojlanishiga juda ta’sir qiladigan fiziologik, biokimyoviy va genetik omillarini о‘rganadigan bо‘limi «Odam biologiyasi» degan umumiy nom bilan XX asrning о‘rtalaridan boshlab rivojlandi. Odamning paydo bо‘lishida faqat tabiat olamining qonuniyatlarigina emas, balki ijtimoiy omillar ham muhim rol о‘ynagan. Odam paydo bо‘lganidan hozirgi holatigacha uning butun hayoti ijtimoiy jamiyatning rivojlanishi qonuniyati bilan chambarchas bog‘langan. Antropologiyaning fan bо‘lib rivojlanilishida tabiat va jamiyat tо‘g‘risidagi fanlar ijobiy rol о‘ynadi. Zamonaviy fan nuqtai nazaridan aytganda, antpologiya qо‘idagi uchta katta bо‘limdag iborat: 1) Odam morfologiyasi; 2) Antropologenez; 3) Irqshunoslik (etnik antropolgiya). Morfologiya odamning jismoniy tuzilishidagi belgilarning yosh, jins, kasb va tashqi sharoitga qarab о‘zgarishini tushuntirib beradi. Irqshunoslik odamzod irqlarining kelib chiqishi davri va sabablarini ularning yer yuziga tarqalishini izohlab, etnogenez muammolarini yechishga ham о‘z hissasini qо‘shadi. Antropologiya biologiya fanining faqat nazariy sohasi bо‘libgina qolmay, amaliy ahamiyatga ega bо‘lgan sohasi hamdir. Uning dalillaridan kо‘p sohalarida masalan, odamning jismoniy о‘sishini о‘rganishda, shuningdek sud ekspertizasida foydalaniladi. Antropologik tip - muayyan hududga mansub odamzotning tuzulishidagi irqiy turg‘un belgilarning shakllangan majmui. Bu atama bilan katta irqlar, ularning bо‘limlari ham ifodalanadi. Genealogiya (yunon.shajara) - yordamchi tarix fanlardan biri XVII-XVIII asrlarda vujudga kelgan. Bilimlarning amaliy sohasi, shajaralar tuzish, urug‘ va oilalarning kelib chiqishi, ayrim shaxsning tarixiy va qarindoshlik aloqalarini о‘rganadi. Genezis (yunon.) - kelib chiqish. Etnologiyada xalqlarning kelib chiqishi. Initsiatsiya (lot.) - bag‘ishlash, ibtidoiy davrda о‘smirlarni voyaga yetgan erkak va ayollar safiga о‘tkazish marosimiyu islomda о‘g‘il bolalar sunnati initsiatsiya hisoblanadi. Innovatsiya (lot.) - yangilanish, meros va an’analarni avloddan-avlodga о‘tishi natijasida madaniyatda vujudga kelgan yangi kо‘rinishlar. Integratsiya (lot.) - tiklanish, tо‘ldirish, turli xalqlarning birlashuvi, turli etnoslarning bir hududida etnik-madaniy aloqalarini о‘rnatish jarayoni. Irq (ar.) - ildiz, tomir, odamlarning kelib chiqishi, gavda tuzilishi va qiyofasi о‘xshash bо‘lgan tarixan tarkib topgan hududiy birligidir. Kishilarning tana tuzilishi, tashqi qiyofasi (teri, kо‘z va suyagining rangi, soqolining siyrak yoki qalinligi, bо‘y-basti, yuz tuzilishi, bosh suyagining shakli, qon guruhi) va boshqalariga qarab guruh-guruhga ajratiladi. Jahondagi barcha xalqlar tо‘rtta katta irqlarga bо‘linadi: yevropoid (yevrosiyo), mongoloid (osiyo-amerika), negroid va astroloid (Okeaniya). Bulardan tashqari irqiy birikmalar ham mavjud. Har bir irq yana bir qancha mayda guruhlarga ham bо‘linadi. Irqlar - Homo Sapilns turi ichidagi sistematik guruhlar. Har bir irq о‘ziga xos irsiy belgilar, mas, kо‘z, soch va teri rangi, yuz va bosh qutisiga binoan boshqa irqlardan farq qiladi. Hozirgi odamlar 3 ta ekvatorial (negroid, avtraloid, yevrosiyo), yevropoid (osiyo-amerika, mongoloid) yoki 5 ta (negroid, avstraloid, yevropoid, mongoloid, amerikan oid) yirik irqlarga bо‘linadi. Har bir irq ichida yana kichikroq irq, ya’ni kenja irq bо‘ladi. Masalan, ekvatorial irq, negr, negrill, bushmen irq, negr, negrill, bushmen irq, avstraliya va boshqa irqlarga, yevropoid irq esa Atlantika-Boltiq, Hind-О‘rta dengizi, о‘rta Yevropa va Arktika, janubiy Osiyo va boshqalarga ajraladi. Irqlar paleolitning syunggi davrlarida bundan 40-30 ming yil avval odam yer yuzini egallashi bilan shakllana boshladi. О‘sha davrda kо‘pchilik irq belgilari moslashish xususiyatiga ega bо‘lganligidan muayyan muhit sharoitida tabiiy tanlanish tufayli mustahkamlanib borgan. Masalan, ekvatorial irqda terining qora rangi ultrabinafsha nurlar ta’siridan himoyalovchi, burun qatagining keng bо‘lishi, nam tropik iqlim sharoitida suv bug‘lanishini kuchaytiruvchi, tananing uzun bо‘lishi, tana yuzasining tana hajmiga nisbatan kengaytirish orqali termoregulyatsiyani amalga oshiruvchi vosita sifatida vujudga kelgan. Barcha irqlar homo Sapilns ga xos bо‘lgan umumiy xususiyatlarga ega, ularning barchasi biologik va psixik jihatdan teng bо‘lib, evolyusion rivojlanishning bir xil pog‘onasida turadi. Hamma irqlar madaniyat va sivilizatsiya eng yuqori darajada rivojlanishida bir xil imkoniyatga ega. Hozirgi zamon fani mavjud irqlar bir xil qobiliyatga ega emasligi, ular evolyusiyasining turli bosqichlarida turganligi tо‘g‘risidagi irqchilik g‘oyalarini inkor etadi. Odam irqlarni millat, «til guruhi» tushunchalari bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Bitta millat tarkibida har xil irqlar va aksincha bitta irqning о‘zi turli millatlar tarkibiga kirishi mumkin. Konglomerat (lot.) - birikish, qushilish, bog‘lanish, tо‘plangan turli toifa va elatlarning uyushtirilishidan tashkil topgan ijtimoiy-siyosiy tuzum. (Masalan, quldorlik, feodalizm davrida tuzilgan yirik davlatlar). Konsolidatsiya (lot.) - mustahkamlayman, yiriklashuv, til va madaniyat jihatidan yaqin va qon-qardosh bо‘lgan xalqlarning yagona bо‘lib birlashuvi, etnoslarning bir-biriga yaqinlashib qо‘shilib ketishi. Magiya (yunon.) - sehrgarlik, odamning о‘zini g‘ayri tabiiy kuchlar ta’sirida kо‘rsata olish qobiliyatiga asoslangan ish amallari. Madaniyat (ar.) - inson qо‘li va aql idroki bilan yaratilgan moddiy va madaniy boyliklar. Rus tilida «kultura» sо‘zi aslida lotincha sо‘z bо‘lib, «ishlab chiqarish», «yasash», «yaratish» degan ma’noni anglatadi. Madaniyat tushunchasi tarixiy davr (antik madaniyat), aniq jamiyat, elat va millati hamda faoliyati yoki hayotining о‘ziga xos sohalarini tavsiflash uchun qо‘llaniladi. Madaniyat moddiy va madaniy madaniyatga bо‘linadi. Moddiy madaniyatga xо‘jalik qurollari, uy-rо‘zg‘or buyumlari, kiyim-kechaklar, bezaklar, taomlar, idish-tovoqlar, turar joylar va boshqalar kiradi. Ma’naviy madaniyatga esa oila-nikoh munosabatlari, urf-odatlar, marosimlar, e’tiqodlar, tasviriy san’at, folklor kabilarni о‘z ichiga oladi. Moddiy va ma’naviy madaniyat bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. Marosim (ar.) - diniy yoki an’anaviy urf-odatlar munosabatlari bilan о‘tkaziladigan ma’raka, yig‘in: tantanalar bilan uyushtiriladigan rasmiy yig‘in. Mikroetnos - mahaliy xalq yoki millat ichida ba’zi jihatlari (shevasi, moddiy va ma’naviy madaniyati, diniy tasavvurlari) bilan ajralib turgan mayda etnografik guruhlar. Nikoh (ar.) - er-xotinlikni shariat yо‘li bilan rasmiylashtirish marosimi, mazkur marosimda mulla tomonidan qiladigan shartnoma. Erkak bilan ayolning huquqiy ravishda rasmiylashtiriladigan oilaviy ittifoqi. Erkak bilan ayolnnig bir-birlariga va bolalariga nisbatan huquqiy va majburiyatlar keltirib chiqaruvchi oilaviy ittifoqi. Tarixiy-etnografik viloyat - ma’lum hududda joylashgan, uzoq tarixiy davr ichida moddiy va ma’naviy madaniyatda umumiy xususiyatlar yaratgan xalqlar maxsus tarixiy-etnografik viloyatlarga bо‘linadilar. Moddiy madaniyatga tevarak-atrofdagi tabiiy-ekologik sharoitga moslashgan mehnat qurollari, uylari, uy-rо‘zg‘or buyumlari, taomlari, kiyim-kechaklari kirsa, ma’naviy madaniyatga xalq yaratgan turli janrdagi asarlar, xalq amaliy bezakchilik san’ati, pardoz berish, diniy e’tiqod, urf-odatlardagi ba’zi umumiyliklar kiradi. Masalan, Amerika qit’asi eng katta ikki tarixiy-etnografik viloyat-shimoliy Amerika va Lotin Amerikasiga bо‘linadi. Etnik va madaniy xususiyatlari bilan umumiy belgilarga ega bо‘lgan kо‘p xalqlar maxsus janubiy Osiyo tarixiy etnografik region (mintaqa)ni tashkil etadi. О‘rta Osiyo va Qozog‘iston mintaqasi ham maxsus tarixiy madaniy viloyat hisoblanadi. Mamlakatimizdagi Farg‘ona vodiysi (Farg‘ona, Andijon, Namangan viloyatlari), janubiy О‘zbekiston (Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari)ni ham kichik tarixiy-etnografik region-mintaqalarga kiritish mumkin. Hozirgi bozor iqtisodiyoti asosida rivojlanayotgan mamlakatlarda tarixiy-madaniy viloyatlar tobora takomillashmoqda. Taraqqiyot sari odimlanayotgan mamlakatlarda ham yangi tarixiy-madaniy viloyatlar vujudga kelmoqda, shuningdek Afrika, Amerika, Avstraliyada hozirgacha ibtidoiy jamoa bosqichi davrida shakllangan tarixiy-madaniy region (mintaqa)larning kо‘rinishlari saqlanib qolgan. Tillar klassifikatsiyasi - jahon tillarini turli belgilariga kо‘ra о‘rganib, guruhlarga ajratish. Tillarning genetik (genealogik) klassifikatsiya ularning qarindoshchilik belgilariga asoslanadigan, ya’ni umumiy о‘zak tildan kelib chiqqan tillarni о‘z ichiga oladi: hind-yevropa tillari, oltoy tillari, ural tillari oilasi va boshqalar. Tipologik klassifikatsiya, genetik yoki hududiy yaqinlikdan qat’iy nazar, til tuzilishi (morfologik fonologik, sintaktik, semantik) belgilarning о‘xshashligiga asoslanadi. Shunga kо‘ra tillar izolyusiyalovchi (amorf, tip) qadimgi xitoy, vetnam, yoruba (aglyutinatsiyalovchi) (aglyutinativ tip) turkiy tillar, kо‘pgina fin-ugor tillari (fleksiyalovchi) flektiv tip (rus tili)ga bо‘linadi. Ayrim olimlar inkorporatsiyalovchi (polisintetik) tillari (ayri paleosiyo tillari, kavkaz tillar)ni ham ajratadilar. Xо‘jalik madaniy tiplar - jahon xalqlarining ibtidoiy jamiyat davri (qadimgi tosh, bronza va temir asrlari)dagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, turlicha tabiiy sharoitda joylashishining va moslashishi ularning hayotida turli tipdagi xо‘jalik-madaniyatlarni vujudga keltirgan edi. Xо‘jalik-madaniy tiplar dastavval muayyan jamiyatda ustuvor ishlab chiqarish bilan bog‘liq bо‘lib, har bir tarixiy davrda kishilarning tevarak-atrofdagi muhit bilan aloqa xarakterini belgilaydi. Mazkur tiplar kishilarning mashg‘ulorti va ishlab chiqarish qurollari, turar-joylari va uy-rо‘zg‘or jihozlari, taomlari va kiyim-kechaklari, transport vositalari va boshqa tiplarga qarab, muayyan jamiyatning ijtimoiy tuzumini ham aniqlash mumkin. Ma’naviy madaniyat xususiyatlari, asosan urf-odatlarda, tasviriy san’atda, e’tiqodi va folklorida yorqin namoyon bо‘ladi. Xо‘jalik-madaniy tiplarning birligi va о‘zaro bog‘liqligi muayyan ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot va bir-biriga yaqin geografik muhit bilan bog‘liq bо‘lib, о‘zgaruvchan xarakterga ega. Eng qadimgi davrlarda paydo bо‘lgan etnoslarning xо‘jalik-madaniy tipli issiq tropik va subtropik iqlimli о‘lkalardagi ovchilik, terim-tarmachilik va sohillardagi baliqchilikdir. Namli tropik va subtropik joylarda ikkinchi madaniy-xо‘jalik tipi, ichki issiq iqlimdagi qо‘l mehnatli dehqonchiligi tarqalgan bо‘lib, bunga qisman ovchilik-terimchilik va baliqchilik xо‘jaliklari ham yordamchi hisoblangan. Iqtisodiyot va texnika taraqqiyotiga yangi sifat yaratgan uchinchi madaniy-xо‘jalik tiipi motiga dehqonchilik bilan chorvachilik qо‘shilishi natijasida paydo bо‘lgan edi. Keyingi davrdagi fan-texnika taraqqiyoti butun jahondagi an’anaviy xо‘jalik madaniy tiplarga jiddiy о‘zgartirishlar kiritdi. Yevropa va Amerikadagi eng rivojlangan mamlakatlarda aholining kо‘pchiligi industrial sohaga jalb etildi, an’anaga aylanib qolgan qishloq xо‘jaligi о‘rniga yuksak taraqqiy etgan tovar dehqonchiligi va intensiv chorvachilik, plantatsiyali qishloq xо‘jaligi paydo bо‘lgan edi. XX-XXI asrning boshlarida an’anaviy xо‘jalik-madaniy tiplar barham topa boshladi va saqlanib qolgan belgilari yangi mazmun bilan boyidi. Sivilizatsiya - insoniyat jamiyati ilgarilama harakatida erishilgan darajani hamda moddiy va ma’naviy qadriyatlarni о‘zlashtirish usulini ifodalaydigan tushuncha. Etnik antropologiya va irqshunoslik - antropologiyaning odamzot irqlarining kelib chiqish tarixi, sabablari va Yer yuziga tarqalishi hamda xalqlarning antropologik tarkibini о‘rganuvchi sohasi. Millat va irq odamzod turlarining birligi, monogenizm va poligenizm, odamzod guruhlari va uning tarkiban antropologik bir xillik darajasini aniqlash, irqlarning klassifikatsiyasi, dunyo xalqlarning antropologik tarkibi, irqlarning hozirgi davrda tarqalishi va odamzod birligi, irqiy belgilarning о‘zgaruvchanligi irqlarning kerishuvi kabi masalalari ustida tadqiqot olib boradi. Etnik birlik - kishilarning qabila, elat millat va boshqa birliklaridan iborat bо‘lgan, tarixan tarkibi topgan alohida barqaror ijtimoiy guruhi. Etnik birlik tushunchasi etnografik jihatdan «xalq» ma’nosini anglatadi. Kishilar birlashuvining tabiiy negizi hudud umumiyligi, shuningdek ular tilining yaqinligi va umumiyligi etnik birlikning vujudga kelishiga asosiy shart hisoblanadi. Etnik guruh - turmush va madaniyatning ayri elementlari (tili, moddiy va ma’naviy madaniyatidagi о‘ziga xos xususiyatlari, dini va b.)ni saqlagan. Xalq yoki millatning alohida qismi. Etnik guruhga, odatda, elat yoki millatning boshqa milliy guruhlar bilan assimlyatsiyasi yoki elatga о‘zining ayrim xarakteri belgilarini saqlagan holda qо‘shilishi natijasida, shuningdek xalqlning bir qismi asosiy etnik hududddan uzoq vaqt uzilib qolishi migratsiya jarayonlari, davlat chegaralarining о‘zgarishlari va boshqalar, yangi tabiiy-geografik sharoitga tushishi natijasida xо‘jalik va madaniyatda о‘ziga xos xususiyatlarga ega bо‘lishi bilan paydo bо‘ladi. Yangi etnik guruhning tashkil topishida din, tabaqaviy guruhlar va boshqalar katta rol о‘ynaydi. Etnografik guruh - ma’lum bir etnosning (elatning yoki millatning ajralmas qismi, uning tarkibidagi bо‘linmalardan) biri bо‘lib, о‘zining ba’zi xususiyatlari bilan til lahjasi, xо‘jalik faoliyati, tumursh tarzining ba’zi tomonlari bilan farq qilgan. Etnografik guruh odatda bir qabilaning, elatning yoki millatning ikkinchi bir xalq bilan aralashib, boshqa yerga borib, shu yerdagi xalq tarkibiga kirib, u bilan birga yashab kelishi natijasida vujudga keladi. Etnik jarayon - etnik birlik (elat) bilan uning tarkibiga kirgan etnik guruhlar о‘rtasidagi xо‘jalik, iqtisodiy, madaniy aloqalarning uzluksiz rivojlanib borishidir. Bu jarayon ikki xil bо‘linib ketishga va birlanishga moyildir. Etnogenetik jarayon - bu jarayonda xalqning ilk ildizlari hosil bо‘ladi. Bir qancha etnik guruhlar bir-birlari bilan yaqinlashib, qushilib boradi. Etnik guruhlarning tashqi qiyofasi, tili, moddiy va madaniy madaniyati har xil bо‘ladi. Uzoq davom etgan etnogenetik jarayonda ularning tashqi qiyofasida tilida, moddiy va ma’naviy madaniyatida, fe’l-atvorida umumiylik hosil bо‘ladi. О‘zbek xalqining etnogenetik jarayoni Qang‘ davlati doirasida (miloddan avvalgi III-milodiy V asrning о‘rtalari) о‘tgan. Keyingi davrlarda bu jarayon rivojlangan. Etnik psixologiya - sotsial psixologiya bо‘limlardan bо‘lib, turli milliy, xalq va etnik guruhga xos tipik psixik xususiyatlarni о‘rganadi. О‘z tekshirishlarida muayyan tadqiqot obyektining moddiy va ma’naviy madaniyati, ijtimoiy hayoti, an’analari, urf-odati, til xususiyati, diniy qarashlari, shuningdek о‘ziga xos tasavvuri, kayfiyati, ish-harakatlari tizimi va boshqalarga asoslanadi. Dastlab etnografiya va antropologiya fanlari asosida vujudga kelgach, keyinchalik ijimoiy psixologiya va etnografiya zaminida maxsus fan sifatida tо‘laqonli shakllanadi. Etnik tarix-ma’lum bir xalqnnig ilk ajdodlaridan boshlanib, elat shakllanishi, uning taraqqiyot etish bosqichlarini va elatning yemirilishi davrini о‘z ichiga oladi. Etnogenez (yunon.) - xalqlarning kelib chiqishi, ilgari mavjud bо‘lgan turli etnik komponentlar asosida yangi etnik birlikning tarkib topish jarayoni. Etnik guruh, xalqning shakllanish jarayoni uzoq vaqt davom etadi. Xalqlarning etnogenezini о‘rganishda ular kelib chiqishining dastlabki davrigina emas, balki keyingi shakllanish tarixi ham, shuningdek hozirgi zamon etnografik, lingvistik va antropologik xususiyatlari ham hisobga olinadi. Bunday murakkab jarayonni aniqlash, etnografiya, arxeologiya, antropologiya, tarix, tilshunoslik fanlari ma’lumotlaridan foydalanishni talab etadi, ya’ni etnogenez masalasi fanida kompleks о‘rganiladi. Etnogenez masalasini о‘rganish madaniyat tarixining umumiy muammolarini izohlash uchun muhim ahamiyatga molikdir. Etnogeografiya (lot.) - etnologiyaning bir tarmog‘i. Yer shari, alohida mamlakatlar va ularning hududlari aholisining tarkibi va joylashishini о‘rganadi. Shuningdek, etnogeografiya qadimgi va hozirgi etnik birliklarning joylashishni tekshiradi va shu asosida etnik chegaralarni aniqlaydi. Etnogeografiyaga etnik geografiya va etnik demografiya kiradi. Etnogeografiya antropologiya bilan yaqin aloqada. Etnografiya antropogeografiyaning turli maktablaridan farq qilib, etnik birliklar (xalqlar, etnik guruhlar) о‘rtasidagi о‘zaro munosabatlar va tarixiy rejada geografik muhit tabiiy-geografik omillarning ta’siri va ijtimoiy-iqtisodiy omillarning yetakchi rolini о‘rganadi. Etnolingvistika (yunon.) - tilshunoslikning etnologiya bilan bog‘liq bо‘lishi. Etnolingvistika xalq odatlari, tasavvurlari, madaniyati bilan tilning о‘zaro aloqasi va ta’sirini о‘rganadi. Shuningdek tilda aks etgan madaniy dalillarni dini va maxsus tillarni, tabularni, etnik onomastikani va boshqalarni tahlil qiladi. Etnonim (yunon.) - xalqlarning nomlarini anglatuvchi atama. Etnonimika - qabila, xalq va boshqa etnik birliklarni о‘rganadigan fan. Etnos (yunon.) - elat, xalq. Etnologiyada urug‘, qabila, elat, xalq, millat etnos deb yuritiladi. Etnotsentrizm (yunon.) - insonning barcha hayotiy hodisalarini о‘zi uchun namuna deb bilgan о‘z etnik guruhi qadriyatlari yuzasidan baholashga moyilligi; о‘z hayot tarzini boshqalar ishidan afzal kо‘rish. MARKAZIY OSIYO ETNOLOGIYASI FANIDAN YAKUNIY NAZORAT SAVOLLARI 1-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasi bo’yicha eng asosiy manbalar va adabiyotlar. 2.Tojiklar etnogenezi va etnik tarixi 3. Qoraqalpoqlar etnologiyasiga oid eng muhim manbalar.
2-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlarining geografik tasniflash 2. Tojiklarning an’anaviy xujaligi. 3. Qozoq xalqini etnografik o’rganish 3-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlarini irkiy tasniflash 2. O’zbek xalqini shakllanish bosqichlari. 3. Qozoqlar etnologiyasiga oid eng muhim manbalar. 4-Variant 1. Markaziy Osiyo xalqlarini lingvistik jihatidan tasniflash. 2. Tojiklarning an’anaviy dehqonchiligi. 3. Qozoqlar etnogenezi va etnik tarixi
1. Markaziy Osiyo xalqlarining diniy tasniflash 2. Tojiklarning turar-joylari. 3. Qozoqlarning an’anaviy chorvachiligi 6-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlarining xo’jalik-madaniy tiplari. 2. Tojiklarning an’anaviy kiyim-kechaklari. 3. O’zbeklar etnik tarixi qadimgi va ilk o’rta asr manbalarida. 7-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi tillari. 2. Tojiklarning an’anaviy taomlari. 3. Turkmanlar an’anaviy kiyim-kechaklari va taqinchoklari. 8- variant 1. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasining o’rganilish tarixi. 2. Tojiklarning an’anaviy hunarmandchiligi va transport vositalari. 3. Qozoqlarning an’anaviy hunarmandchiligi 9-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini o’rganishda qadimgi yunon manbalarining o’rni. 2. Qozoqlarning an’anaviy turar-joylari va kiyim-kechaklari. 3. Markaziy Osiyo lo’lilarining an’anaviy mashg’ulotlari. 10 –variant 1. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini o’rganishda Urxun-Enasoy yozuvlari va epigrafik (qabrtosh bitiklari) muhim manba sifatida. 2. Tojiklarning an’anaviy dehqonchiligi. 3.Uyg’urlar etnogenezi va etnik tarixi 11-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini o’rganishda Xitoy manbalarining o’rni. 2. Tojiklarning an’anaviy chorvachiligi. 3. Qozoqlarning an’anaviy taomlari. 12-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini o’rganishda arxeologik manbalarining o’rni. 2. Pomir xalqlari etnogenezi va etnik tarixi 3. Turkmanlar etnologiyasiga oid eng muhim manbalar va adabiyotlar. 13-variant. 1. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini o’rganishning eng ustuvor yo’nalishlari. 2. Pomir xalqlari an’anaviy xo’jaligi. 3. Turkmanlar etnogenezi va etnik tarixi 14-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini o’rganishda antropologik manbalarining o’rni. 2. Pomir xalqlari an’anaviy turar-joylari 3. O’zbek xalqi amaliy san’ati. 15-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini o’rganishda folklor manbalarining o’rni. 2. Pomir xalqlari an’anaviy kiyim-kechaklari. 3. O’zbeklarning an’anaviy turar-joylari. 16-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini o’rganishda lingvistik manbalarining o’rni. 2. Pomir xalqlari an’anaviy taomlari. 3. Turkmanlarning an’anaviy xo’jaligi. 17-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini o’rganishda lingvistik manbalarining o’rni. 2. Turkmanlar an’anaviy chorvachiligi va taomlari. 3. Uyg’urlar an’anaviy hunarmandchiligi va taomlari. 18-variant 1. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini o’rganishda qo’lyozma ma’lumotlari manba sifatida. 2. O’zbek xalqini etnografik o’rganish. 3. Turkmanlar an’anaviy dehqonchiligi. 19- variant 1. Qoraqalpoqlar etnogenezi va etnik tarixi 2. Turkmanlar an’anaviy hunarmandchiligi 3. O’zbeklar an’anaviy hunarmandchiligi. 20-variant 1. XIV-XVI asrlar manbalarida Markaziy Osiyo xalqlari. 2. O’zbeklar etnografiyasi xorijiy sharqshunoslar nazdida. 3. Turkmanlar an’anaviy turar-joylari. 21-variant 1. XIV-XIX asrlar manbalarida Markaziy Osiyo xalqlari. 2. Qoraqalpoqlar an’anaviy dehqonchiligi. 3. Turkmanlar an’anaviy kiyim-kechaklari va taqinchoqlari. 22-variant. 1. XIX asrning oxiri- XX asrning boshlaridagi tarixiy-etnografik asrlarda Markaziy Osiyo xalqlari. 2. Qoraqalpoqlar an’anaviy chorvachiligi 3. Turkmanlarning an’anaviy taomlari. 23-variant. 1. XX asrning 30-40-yillari adabiyotlarida Markaziy Osiyo xalqlari. 2. O’zbeklar an’anaviy hunarmandchiligi. 3.Qirg’izlar etnologiyasiga oid muhim manbalar va adabiyotlar. 24-variant 1. XX asrning 50-80-yillari tarixiy-etnografik adabiyotlarida Markaziy Osiyo xalqlari. 2. Qoraqalpoqlarning an’anaviy transporti, turar-joylari. 3. Qirg’izlar etnogenezi va etnik tarixi. 25-variant. 1. XX asr oxiri -XXI asrning boshlarida O’zbekistonda etnik jarayonlar. 2. Qoraqalpoqlarning kiyim-kechaklari. 3.O’zbeklar oilaviy turmush an’analari. 26-variant 1. IX-XII asrlardagi manbalarida Movarounnahr xalqlari. 2.Qirg’izlar etnogenezi va etnik tarixi. 3.Qirg’izlar an’anaviy chorvachiligi va ovchiligi.
1. O’zbeklarning an’anaviy dehqonchiligi. 2. Qirg’izlarning an’anaviy hunarmandchiligi 3. Qirg’izlarning an’anaviy turar-joylari 28-variant 1. Qirg’izlarning kiyim-kechaklari va taomlari. 2. Qirg’izlarning an’anaviy hunarmandchiligi 3. Qoraqalpoqlar etnogenezi va etnik tarixi
1. O’rta Osiyo yahudiylarining etnogenezi va etnik tarixi 2. O’rta Osiyo yahudiylarining an’anaviy mashg’ulotlari. 3. Uyg’urlar an’anaviy xo’jaligi. 30-variant 1. Qoraqalpoqlar an’anaviy etnik tarixi 2. Uyg’urlar an’anaviy dehqonchiligi va chorvachiligi. 3. Kurdlar etnologiyasi.
2. Koreyslarning ma’naviy madaniyati 3. Markaziy Osiyo xalqlari ma’naviy madaniyati
1. O’zbek xalqi amaliy san’ati. 2. Dunganlar etnogenezi va etnik tarixi. 3. Dunganlar an’anaviy xo’jaligi. 33-variant 1. Kurdlar an’anaviy xo’jaligi. 2. Dunganlar an’anaviy dehqonchiligi, chorvachiligi va hunarmandchiligi. 3. Balujiylar etnologiyasi. namunaviy test savollari. 1. «Etnogenez» atamasi ma‘nosi a) Xalqning ma‘naviy madaniyati b) Xalqning moddiy madaniyati с) Etnoslar xo’jaligi d) Bir nechta etnik komponentlar asosida yangi etnosning vujudga kelishi.
a) 1941 yil 21 iyun b) 1942 yil 10 sentyabr с) 1945 yil 9 may d) 1942 yil 21-29-avgust
a) K.Shoniyozov b) S.P.Tolstov с) Ya.G’ulomov d) A.Yu. Yakubovskiy
a) XI asr b) X asr с) mil. avv. IV asr d) mil. avv. II-mil. I asrlarda
a) B.X.Karmisheva b) Q.Kubakov с) A.Ashirov d) L.V.Oshanin
a) «O’zbek qarluqlari» b) «Kadimgi Xorazm» c) «Qang’ davlati va qang’lilar» d) «Farg’ona vodiysida etnoslar aro jarayonlar»
a) L.V.Oshanin b) A.Yu.Yakubovskiy c) S.P.Tolstov d) B.X. Karmisheva
a) K.Shoniyozov b) Z.Orifxonova c) I.Jabborov d) B.Ahmedov
a) L.Gumilev b) V.V. Radlov c) V.V. Bartold d) N.Ya.Bichurin
a) Ibn Sino b) Ibn Xavqal c) Bobur
d) Beruniy 11. Abu Rayhon Beruniy asari a) «Boburnoma» b) «To’rt ulus tarixi» c) «Shayboniynoma» d) «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»
a) Beruniy b) Bobur c) Ulug’bek d) Maxmud Qoshg’ariy
a) Xitoy manbalari b) Rus manbalari c) Fors manbalari d) Sibir hududidagi kabrtosh bitiklar
a) Fors manbalari b) G’arbiy Yevropa manbalari c) Turkiy tilli manbalari d) Xitoy manbalari
a) N.Ya. Bichurin b) Beruniy c) Qoshg’ariy d) Narshaxiy
a) V.L. Vyatkin b) L.V.Otashin c) L. Potapov d) V.V.Bartold
a) K.Shoniyozov b) A.Ashirov c) V.V.Bartold d) S.P.Tolstov
a) L.V. Oshanin b) V.L. Vyatkin c) A.Kononov d) L.N.Gumilev
a) H.Ismoilov b) I.Jabborov c) U.Abdullaev d) K.Shoniyozov
a) Ma‘lum hududda yashovchi aholi b) O’troq aholi c) Yarim o’troq aholi d) Aniq sharoitda, tabiiy-tarixiy taraqqiyot natijasida vujudga kelgan ijtimoiy uyushma
a) Millat b) Elat c) Qabila d) Bu bir tilda so’zlashuvchi kelib chiqishi bir ekanligini tan oluvchi, urf-odatlar majmuasi hamda umumiy turmush tarziga ega bo’lgan kishilar guruhidir. 22. Etnik birlik bu… a) Tog’ oldi aholisi b) Kuchmanchi aholi c) Yarim o’troq aholi d) Muayyan etnik guruhga mansub etnik xususiyatlar majmuasi
a) Urug’
b) Elat c) Xalq
d) Ma‘lum bir etnosning ajralmas sifatida bo’lib, tili, xo’jaligi va turmush tarzining ba‘zi tomonlari bilan farq qilishi. 24. Etnik guruh bu… a) Sub etnos b) Xalq c) Elat
d) Ma‘lum bir xalqning alohida qismlarga bo’linishi natijasida vujudga kelishi 25. Etnik jarayon bu… a) Yangilanish jarayoni b) Birikish jarayoni c) Qorishish jarayoni d) Etnik guruhlar o’rtasidagi etnik, xo’jalik, iqtisodiy va ma‘naviy aloqalarining rivojlanishi 26. Etnoslarning yaqinlashuvi a) assimilatsiya b) konsalidatsiya c) mentalitet d) integratsiya
a) assimilatsiya b) dislokatsiya c) integratsiya d) konsolidatsiya
a) mentalitet b) subetnos d) assimilyatsiya
a) IX-X asrlar b) X-XI asrlar c) VII-VIII asrlar d) mil. avv. III-mil, III asrlar.
a) Sima Tsyan b) N.Ya.Bichurin c) Sun Yat Sen d) Chjop Tsyan
a) mil 460 yildan b) mil 500 yildan c) mil 600 yildan d) mil 445 yildan
a) II-III asrlar b) IV-V asrlar c) VII-VIIIasrlar d) IV-VI asrlar
a) IX-X asrlar b) XI-XII asrlar c) III-IV asrlar d) VI-VIII asrlar
a) IX asr b) VII asr c) XI asr d) VII asr o’rtalari - IX asrlar
a) IX-X asrlar b) VII-VIII asrlar c) V-VI asrlar d) VIII-X asrlar
a) X-XI asrlar b) XII-XIII asrlar c) VII-VIII asrlar d) IX-X asrlar
a) VI-VII asrlar b) VII-VIII asrlar c) XI-XII asrlar d) IX-X asrlar
a) V-VI asrlar b) IV-V asrlar c) VII-VIII asrlar d) IX-X asrlar
a) X-XI asrlar b) XI-XII asrlar c) XIII-XIV asrlar d) XI asr o’rtalari XII-asr o’rtalari
a) IX-X asrlar b) XI-XIII asrlar c) XV-XVI asrlar d) XI asr o’rtalari XII asr
a) V - VI asrlar b) VI - VII asrlar c) X - XI asrlar d) XIII - XIV asrning birinchi yarmi
a) 50 ta
b) 30 ta c) 20 ta
d) 40 ta 43. Shayboniyxon qo’shinlarining Movarounnahrga bosqinchilik yurishi davri a) XIV asr b) XV asr o’rtasi c) XVII asr ikkinchi yarmi d) XVI asr boshi
a) «Shayboniynoma» b) «Boburnoma» c) «Zafarnoma» d) «Shajarai turk»
a) Yu.X.Xojib b) Beruniy c) Ahmad Yassaviy d) Mahmud Qoshg’ariy
a) XVI asr b) XVII asr c) XVII asrning birinchi yarmi d) XIX asr oxiri XX asr boshlari
a) urug’chilik b) qabilachilik c) urug’-aymoqchilik d) etnogenez, etnos, millat tarixi
a) «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida» b) «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» c) «Barkamol avlod orzusi» d) «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q»
a) Xunnlar b) Sug’dlar c) Forsiyzabon etnoslar d) Turkiy tilli etnoslar
a) B.Ahmedov b ) A.Ashirov c) A.Asqarov d) K.Shoniyozov
a) L. Potanov b) L.Gumilev c) N.N.Mikluxo-Maklay d) L.Morgan
a) “Qobusnoma” b) “Abdullanoma” c) “Boburnoma” d) “Turkiy qavmlar tarixi”
a) 1905 yil b) 1920 yil c) 1922 yil d) 1921 yil
a) Duygon b) Taranchi c) Qoshg’orlik d) Yorkantli
a) Qoshg’ariston b) Sin’ Syan c) Yorkent d) Xutan
a) Uyg’urlar b) Qoshg’arliklar c) Yorkentliklar d) Duygonlar
a) Zangibon, baxshiboy, xo’jagi b) Murishlar, qatag’on, yobu c) Iskandari, rashadi d) a va c
a) Qashqadaryo shevasi b) Buxoro shevasi c) Samarqand shevasi d) a va c
a) T.A. Jdanko b) Gafferberg c) S.P. Tolstov d) N. Kislyakov
a) Qozog’iston b) Turkmaniston c) Qirg’iziston d) Qoraqalpog’iston
a) XIX asr b) XVII asr c) XIX asrning oxiri XX asr boshlari d) XVIII asr
a) Jdanko b) Gafferberg c) Aristova d) Bekmuratova
a) O’zbekiston b) Turkmaniston c) Qozog’iston d) Qirg’iziston
a) L.Potapov b) G. Snesarev c) N.A.Kislyakov d) K. Shoniyozov
a) Ya. G’ulomov b) O. Juraqulov c) M.Ananepesov d) O.Jekiyev
a) Qarriyev b) O.Jekiyev c) Ch.Yozliyev d) A. Orazov
a) G.E. Markov b) S. Tolstov c) G.P. Vasilyeva d) B.Andrianov 68. “Osiyo ko’chmanchilari” asari muallifi a) Ch. Yozliyev b) G. Markov c) O.Karriyev d) A. Demidov 69. S.P.Polyakov asari a) “O’rta Osiyo va Qozog’iston tarixiy etnografiyasi” b) “Turkman nuxurlilar” c) To’g’ri javob yo’q d) “Ersarilar etnografiyasi”
a) X asr
b) IX asr c) XIX-XX asrlar d) XIII asr
a) 6 ta
b) 7 ta c) 5 ta
d) 4 ta 72. Muborak tumanidagi turkman qavmlari a) Chandir, yovmud b) Yovmud, pomuq c) Sariq, shix d) Ersari, teke
a) Qozoq
b) Qoraqirg’iz c) O’zbek d) Qarluq
a) A.Konavalov b) A. Jumagulov c) A.Okladnikov d) S.M.Abrazon
a) 4 ta
b) 2 ta c) 3 ta
d) 5 ta 76. “Tojiklar” asari muallifi. a) N. Tursunov b) B. Gaffurov c) Braginskiy d) I. Muhiddinov
a) X-XI asrlar b) XIII-XIV asrlar c) IX-X asrlar d) X-XII asrlar
a) N.Yershof b) B.Gaffurov c) Monogarova d) R. Rahimov
a) N. Kislyakov b) M.S. Andriyev c) I. Muhiddinov d) M. Hamidjonov
a) Varzoblilar b) Xarduriy c) Xavalinglar d) Darachiylar
a) A. Pisarchik b) M.S. Andreyev c) F.D. Lyushkiyevich d) N.A. Kislyakov
a) Kulob b) Xujand c) Tog’li badaxshon d) Qurg’ontepa
a) A. Morozova b) A. Bekmuratova c) T.Jdanko d) M.V. Sazonova
a) Mang’it, kinagas b) Qung’irot qiyot c) 14 urush arish va qo’ng’irot arish d) Shulluk
a) A. Bekmurodova b) S.Kamolova c) L.S. Tolstova d) T. Jdanko
a) Uyg’urlar b) Qoraqalpoqlar c) Qirg’iz- qabsaqlar d) Dungonlar
a) XIX asr b) XV asr oxiri XVI asr boshi c) XVI asr d) XX asr
a) X-XI asrlar b) VII asr c) XI-XII asrlar d) VI asr
a) 40 %
b) 42 % c) 38 %
d) 50% 91. Markaziy Osiyoda Korieyslar qachondan yashab kelishgan? a) XIX asr b) XVIII asr c) XX asrning 20 yillari d) XVII asr
a) Jdanko b) Savurov c) Jarilgasinova d) Lobacheva
a) Farg’ona b) Andijon c) Toshkent d) Qashqadaryo
a) Misr
b) Suriya c) Bobil
d) Iroq 95. Yahudiylarning muqaddas kitobi a) Qur’on b) Injil c) Tavrot d) Avesto
a) Potapov b) Jumagulov c) Qalatarov d) Vasiyeva
a) G. Snesarov b) X. Ismoilov c) B, Karmesheva d) T. Nafasov
a) jugi
b) mugati c) mazangi d) hammasi to’g’ri
a) “O’zbek turkmanlari” b) “ Qadimgi turklar” c) “Ajdodlarimiz qiyofasi” d) “Qadimgi Xorazm”
a) Eron
b) Pokiston c) Turkiya d) Afg’oniston
xulosa va qaror qabul qilish; ijodiy fikrlay olish; mustaqil mushohada yurita olish; olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish; mohiyatini tushunish; bilish, aytib berish; tasavvurga ega bo‘lish. “4” ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: mustaqil mushohada yurita olish; olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish; mohiyatini tushunish; bilish, aytib berish; tasavvurga ega bo‘lish. “3” ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: mohiyatini tushunish; bilish, aytib berish; tasavvurga ega bo‘lish. quyidagi hollarda talabanining bilim darajasi “2 va 1” ball bilan baholanishi mumkin: aniq tasavvurga ega bo‘lmaslik; bilmaslik.
Mazkur fanni o'qitish jarayonida ta'limning zamonaviy metodlari, pedagogik va axborot-kommunikasiya texnologiyalarini qo'llash nazarda tutilgan, ya’ni barcha mavzularni tushuntirish jarayonida zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida prezentasiya va elektron-didaktik texnologiyalaridan, aqliy hujum, guruhli fikrlash, “ish o'yini” va boshqa pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi, amaliy mashg'ulot darslarida esa kichik guruhlar musobaqalari, guruhli fikrlash pedagogik texnologiyalarini qo'llash nazarda tutiladi. Informatsion – texnikviy vositalar Diaproyektor, videomagnitofon, kompyuter, videoproyektor va elektron doskalardan foydalaniladi. Arxeologik yodgorlikning joylashishi bo‘yicha xaritalar; tablitsalar; topilgan ashyolarning eksponatlari, kolleksiyalari aks etgan diapozitivlar (slaydlar), prezentatsiyalar, audio va videotasvirlar. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Asosiy adabiyotlar Archeology: The Basics, London First published 2001 by Routledge Archaeology: the key concepts. First published 2005 by Routledge 2 Park Square, Milton Park, Abingdon, Oxon. History of civilizations of Central Asia Volume I,II. Unesco Publishing. 2001. Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya. O'quv qo'llanma. - Toshkent, 2011. Кабиров Ж., Сагдуллаев А. Ўрта Осиё археологияси. - Тошкент, «Ўқитувчи», 1990. Dian Owen Hughes, Thomas R. Trautmann. Time Histories and Ethnologies. – Michigan: Michigan Press, 1998. Жабборов И.М. Жаҳон халқлари этнологияси асослари. – Тошкент, Ўқитувчи, 2008. Elizabeth Campbell, Luke Erik Lassiter. Doing ethnography today. – UK: WILEY Blacwell, 2015. Аширов А. Этнология. – Тошкент, Шарқ, 2015. Qo'shmcha adabiyotlar Археология. Под. ред. В.Л. Янина. - М., «Изд. МГУ», 2006. Авдусин Д.А. Основы археологии. - М., «Высшая школа», 1989, Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Сурхондарё тарихидан лавҳалар. - Т., 1997. Археология Зарубежной Азии. - М., «Высшая школа», 1986, Археология Средней Азии. Под. ред. С.Б. Лунина. - Т., 1986. Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. - Л., 1973. Брей У., Трамп Д. Археологический словарь. - М., «Прогресс», 1990. Джуракулов М.Д. Аванесова Н.А. Историография эпохи бронзы Средней Азии. Учебное пособие. - Самарканд: Изд.СамГУ. 1983. pdf. Древнейщие государства Кавказа и Средней Азии. - М., «Высшая школа», 1985. Еленек Я. Большой иллюстрированный атлас первобытного человека. - М., 1982. Ламберг-Карловски К, Саблов Дж. Древние цивилизации. Ближний Восток и Мезоамерика. - М., «Наука», 1992. Лунина С.Б. Археология Средней Азии. Учебное пособие. - Ташкент. 1986. pdf. Мартынов А.И. Археология. - М., «Высшая школа», 2006. Массон В.М. Первые цивилизации. - М., «Высшая школа», 1985. Рындина Н., Дегтярева А. Энеолит и бронзовый век. Учебное пособие. - М., 2002. Djvu Садохин А.П. Грушевецкая Г.Г. Этнология. – М., 2000. Жаббаров И.М. Жаҳон этнологияси асослари. – Т., 2006. Интернет сайтлари www.history.ru www.natura.com www.archaelogy.ru www.archaelogy.com www. ziyonet.uz. www. google.uz. www.ethnology.com Tuzuvchilar: Prof. O.Bo’riyev o`qit. F.To`xtamisheva 1 Bo’riyev O.Markaziy osiyo etnologiyasi. Toshkent, 2011.B.36 2 Jabborov I. O‘zbek xalqi etnografiyasi. Toshkent, 1994.B.78 3 .Durdiyev M. Markaziy osiyo qoraqalpoqlari.Ashxabod,1993 4 Doniyorov A.X. Markaziy osiyo xalqlari etnografiyasi,etnogenez va etnik tarixi.o’quv-uslubiy qo’llanma, Toshkent. Fan, 2003. 56-57 b 5 Sagdullaev A. S., Aminov B., Mavlonov O‘., Norqulov N., O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. I-qism.- Toshkent, Akademiya, 2000. 6 Ashirov A. O’zbek xalqining qadimiy e’tiqodlari va marosimlari. - Toshkent, 2007. 7 . Bo’riyev O.Markaziy osiyo etnologiyasi. Toshkent, 2011.34 b 8 Doniyorov A.X. Markaziy osiyo xalqlari etnografiyasi,etnogenez va etnik tarixi.o’quv-uslubiy qo’llanma, Toshkent. Fan, 2003. 72 b 9 Shoniyozov Q.Sh. O’zbek xalqining etnik shakllanishi tarixidan. Toshkent. 1998.54 b 10 Rtveladze E. V., Saidov A. X., Abdullaev E. V. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar.- Toshkent. Adolat, 2001. 11 Rtveladze E. V., Saidov A. X., Abdullaev E. V. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar.- Toshkent. Adolat, 2001. 12 O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 5-jild. – Toshkent, «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2003. 199-200 b. 13 Ashirov A. O’zbek xalqining qadimiy e’tiqodlari va marosimlari. - Toshkent, 2007.71 b 14O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 3-tom. Toshkent. “O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi”, 2002. 37 b Download 0.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||