Markaziy osiyo etnologiyasining dolzarb muammolari

5-Mavzu: Qozoq xalqi etnologiyasi
REJA:

1. Qozoq xalqining etnogenezi va etnik tarixi.

2. Qozoq xalqining an’anaviy xo’jaligi.

3. Qozoq xalqining moddiy va ma’naviy madaniyati.

Qozoqlar Qozog’iston Respublikasining asosiy aholisi (6,54 ming kishidan ziyod). Shuningdek, O’zbekiston (808 ming kishi), Turkmaniston (87 ming kishi), Qirg’iziston (37 ming kishi), Tojikiston va RF (635,9 ming kishi), XXR (1 mln. 115 ming kishi (1990 yillar o’rtalari)), Mongoliya (125 ming kishi) va boshqa mamlakatlarda yashaydi. Umumiy soni 9,42 mln. kishi. Qozok tilida so’zlashadi. Dindorlari - sunniy musulmon.

Qadim zamonlardan buyon Markaziy Osiyoda o’zbeklar, qirgizlar, turkmanlar, tojiklar va boshqa xalqlarning ajdodlari bilan yonma - yon istiqomat qilib kelayotgan mintaqadagi yirik tub xalqlardan biri qozoqlar hisoblanadi. 1920 yillar o’rtalarigacha, ularni notug’ri qirg’iz - kaysak yoki qirg’iz deb atab kelishgan.

Miloddan avvalgi I ming yilliklarda hozirgi Qozog’iston hududida joylashgan shakllar, usunlar, alanlar, kangyuy qabila ittifoqi va boshqalar qozoqlar etnogenezida dastlabki qatlam bo’lgan. Olimlar fikricha miloddan avvalgi VIII - IV asrlarda bu hududda qadimgi sak qabilalari kuchib yurgan. Ular massaget, sarmat, alan, apasak, augasi, dax, gun qabilalari ta’sirida o’z etnik tarkibini ancha boyitgan.

Qozoqlarning etnogenezi turli ko’chmanchi qabilalarning o’zoq muddat davomida aralashuvi sharoitida kechgan. Qozoqlarning qadimgi ajdodlariga saklar, usunlar va boshqalar kirgan. Milodning boshlarida Orol dengizidan g’arbda qozoqlar etnogeneziga ta’sir kursatgan alanlar yashagan.

Qozoq xalqi etnogenezida Turk xoqonligi muhim rol uynagan. VI - VII asrlarda mazkur hududda bu xoqqonlikka kirgan turgash korluk chigil, yogma, turgash va boshka qabilalar bilan ko’p davrlar davomida yonma - yon yashash natijasida qozoqlarning turkiylashishi hamda maxalliy qabilalarning kelgindilar bilan aralashishi jarayoni sodir bo’lgan.

VI-VII asrlarda Qozog’istonning janubi-sharqida yashagan qabilalar G’arbiy Turk xoqonligi tarkibida bo’lgan. Bu davrda sharqdan turkashlar, telelar, qarluqlar va boshqalar kelib joylashgan¹¹.

X - XII asrlarda qozoq eli Qoraxoniylar davlatiga qo’shilgan maxal hududga kidanlar ham bostirib kirgan. IX - X asrlarda hozirgi Qozog’iston yerlarida o’g’uz, pecheneg, qipchoq, kimak va boshqa qabilalar joylashadi. XI - XII asrlarda bu xududda yashaydigan barcha qabilalarning birikishiga ancha turtki bo’lgan. XII asrda Qozog’iston hududiga qora xitoylar (kidanlar) bostirib kirgan, ular maxalliy turkiy aholi bilan aralashib ketgan.

Turli qabila va elatlarning yana ham aralashib ketishiga mug’ullar istilosi sabab bo’lgan. XIII asr boshida mug;ullar istilosi davrida Mo’g’uliston va Oltoydan naymanlar, kyeraitlar va boshqa qabilalar kirib kelgan. Qozoq xalqi shakllanishidagi oxirgi komponenti XIV asr oxirida Oltin O’rdadagi kichik ko’chmanchi qabilalarga borib taqaladi. Oltin O’rda parchalanishi bilan XV asr o’rtasida, O’zbek xonligidagi o’zaro nizolar natijasida bu qabilalarning katta qismi janubi-sharqiy Mo’g’uliston davlati tarkibiga kirgan.

XV asr oxiri XVI asr boshlarida Qozoq xonligi paydo bo’ladi va qozoq xalqi shakllanishi nixoyasiga etadi. XVI asr boshida g’arbga qaytib kelgan qozoq qabilalari Qozoq xonligiga birlashgan (o’zbek qabilalari Shayboniyxon boshchiligida O’rta Osiyoga ketgan). Shu bilan qozoq elatining shakllanish jarayoni tugallangan. Qozoqlarning qabila-urug’lari tarixan uch guruhga bo’linib, alohida hududlarda yashaganlar. Ular jo’zlar deb atalgan: Katta, Kichik va O’rta Jo’z.

Katta (uli) jo’z kangli, sara uysun, shanshikdi, asti, oshakti, dulat, jaloyir, sirgeli, shaprashti, abdan (alban), suan, bes, tangbaliuruglardan tashkil topgan, bo’lib dulat bilan jaloyir urug’lari o’z navbatida yana bir qancha kichik urug’larga tashkil etadi. Jaloyirlar esa shu manak hamda sir - manak urug’ guruhlariga bo’linadi. Shu manakdar andas, mirza, kora kapan, urakti, ok buyim,kalpe, supatoy, sыr - manakdar, arik tinim, boyshigir, sayrshi, bolgali, kayishli urug’laridan iborat.

O’rta jo’z besh yirik urug’larga bo’linadi: arginlar, naymanlar,qipshaqlar, qo’ngirotlar va kereylar.

Qipchoqdar turi aygir, tuyikshi, kitabok, bulting, kora balik, kulde men, tanabuga, kup murin, o’zun urug’larini birlashtirgan.

Kangratlarga beylar - jandar. Orazgeldi, kuljigash bushman, tokbolat, jamanboy, kora kesek jetimayer, kush sansiz urug’lariga bo’lingan. Kereyetlar uak, kora kyerey, hamda abaы ashamayli kereyet urug’lar birlashmasidan tashkil topgan. Qora kyereylar murun, boyjigit va turt ul urug’laridan to’zilgan. Ashamayli koreylari jas taban, myerkit, jadik, jantekey, iteli, shyerushi, kasakas, malki, sarbas, shubar aygir, kong, sadak, shuning urug’lariga bo’linadi.

Nihoyat kichik (kishi) jo’z alim uli, boy uli hamda jetyeru urug guruhlaridan to’zilgan. Olim uli guruhiga ko’ra sokkol, kora kesen, kete, turt kora, shumekey, shekti, boy uli guruhiga aday, jappas, alasha, boy bakti, maskara byerish tazdar, esentemir syerkesh, tana, qizil, kurd, shaykilar kyereyt urug’lariga kiradi. Bu jo’zlarga kiruvchi qabilalar va urug’larining har qaysisi Qozog’istonning muayyan hududida juda qadimdan o’rnashib kelgan.

Ulkan hududda yoyilgan kichik jo’zga kiruvchi qabilalar va urug’larning yerlari Qozog’istonning g’arbiy qismida bo’lgan. Qozog’iston jo’zlari chor Rossiyasi hukumronligi vaqtida ham ana shunday bo’lingan holda o’z avlod - ajdodlari yerlarida yashab kelishgan.

Qozoqlarning qabila - qabila, urug’ - aymoq bo’lib yashash urf - odati o’zoq asr mobaynida davom etdi. Qozoqlar orasida turalar alohida urin tutgan. Ularning ajdodlari chingizxon shajarasiga borib taqaladi deb hisoblanadi. Shuning uchun ular o’zlarini oq suyek (ok suyak)lar deb ataydilar.

Botirlar avlod - ajdodlari harbiy sarkarda,lashkarboshi askarlarining boshligidan tashkil topadi.

Urug’ oqsoqqol boshliqlaridan biylar (yoki beklar) usib chiqadi. Ba’zi biylar o’z urug’i (uruO chegarasida mutlaqo mustaqil bo’lgan, xatto xon, sultonlarga ham bo’ysunmagan.

Oq suyaklar qatoriga xoji, xujalar ham kirgan.

Xar bir ko’chmanchi qozoq ma’lum urug’ yoki urug’ toifasiga bo’ysunishidan tashqari ma’lum bir jamoa a’zosi ham hisoblangan. Ana shu jamoadan ajralgan holda mustaqil kuchib yura olmagan.

Ko’chmanchi dehqonlar o’rta holda - dauletti sharua, kam quvvat o’rta xo’jaliklar kungyerishti sharua hamda kambag’al kedey sharua guruhlariga bo’lingan. Shuningdek qozoqlar orasida qullar ham yashagan.

Asosiy mashg’uloti ko’chmanchi chorvachilik, faqat janubdagi (Sirdaryo bo’yidagi) ba’zi vohalarda sug’orma dehqonchilik bo’lgan.

Asrlar mobaynida qozoqlar ko’chmanchi chorvador qabilalar qatori yashab kelgan. Choravachilikka asosan qoramol,yilqi, qo’y va tuya boqilgan. Qo’ychiligi qo’y - qo’zilarni ko’paytirish bilan shug’ullangan. Qo’yning juni, teri katta ahamiyatga ega edi.

Xo’jalikning ikkinchi muhim tarmog’i yilqichilik edi. Ot bir vaqtni o’zida ham tengi yuq dastyor, transport vositasi, ham kimiz manbai, go’shti, kazi - kartasi esa sevimli taomdir.

Qozog’istonning janubiy, markaziy va g’arbiy cho’l va chala cho’l yerlarida ayniqsa, tuyachilik keng rivojlangan. Asosan bir urkachli (nor tuyalar bilan qo’sh urkachli (ayir urkesh) tuyalar boqilgan. Nor tuyalar nisbatan baquvvat va chidamli bo’lganligi sababli ularni boqishga nisbatan ko’proq e’tibor berib kelingan edi. Tuya yaxshi yuk tashish vositasi bo’lishi bilan birga uning juni juda qimmat turgan, tuya sutidan shubat deb ataladigan tuyimli ichimlik tayyorlangan.

Qozoqlar xjo’aligida qoramol ilgari juda kam bo’lgan. Faqat keyingi asrlardagina qoramol saqlash va boqishga katta e’tibor beradigan bo’lib qolishdi.

Dehqonchilik qozoqlar uchun ikkinchi darajali bir ish deb hisoblanib kelingan. Lekin qozog’istonning ayrim yerlari, chunonchi Yetti suvida, Qora tog’ yon bag’irlarida, Chuv, Talas, Sirdaryo sohillari bo’ylab, Irtish daryosining yuqori oqimi atrofida Markaziy Qozog’istoning ayrim yerlari jumladan Karkarali tumanidan yashayotgan aholi juda qadim zamonlardan buyon dehqonchlik qilib kelgan.

Dehqonchilik bilan mol - holidan ayrilgan, kambag‘allashib qolgan qozoqlargina shug‘illangan.

Qozoq aholisi sug‘orib ekin yetishtirish ishlarini Qozog‘istonni Rossiya bosib olgandan keyigina, sekin asta o’zlashtira boshladi.

Hosilni pichoq va qozoq uroqlari bilan o’rib olishgan. Ba’zan boshoqlarni qo’lda supurib yig‘ishtirilgan. Kirman (xirmon)ni ot yoki xo’kizlar yordamida haydashgan yoki yanchishgan. Donni kuraklar bilan sovurib qoplarga yuklashgan.

Qozoq ahli ovchilik va baliqchilik bilan ham qisman shug’ullangan. Ko’proq tulki ovlashgan. Tulki terisidan bosh kiyim tikishgan. Savdo- sotiq olib borilgan. Juda qadimdan sayg‘a ovlashgan. Suv ichishga kelgan podani bir — biridan 50 - 70 sm oraliqda o’rnatilgan. 7-12 qator qilib kpg‘an ichiga qamab tutishgan. Ba’zan ot bilan quvib yurib charchagan hayvonni suyil bilan urib ovlashgan.

Baliqchilik bilan daryo va ko’llar atrofida yashayotgan kishilargina shug‘ullangan.

Qozoqlar juda ko’p narsalarni o’z xonadonlarida tayyorlashgan. Chorvador xonadonlarda asosan qo’y va tuya junidan, har xil materiallar yasashgan. Xususan namat, kigiz tayyorlash hunari bilan deyarli har bir oila shug‘illangan.

Uy xayvonlari terisidan kun tayyorlash ishlari juda qadimdan keng tarqalgan. Qora mol, echki, ot, tuya terisidan poyafzal, har xil charim idishlar tikilgan. Teridan kiyim - kechak ham ishlangan.

Yog‘ochsozlik kasb - hunarini deyarli har bir xonadon yaxshi bilgan. Bu hunar ko’proq urmonzorlarga boy shimoliy va sharqiy - shimoliy tumanlarga keng tarqalgan. Maxsus uyshi, ya’ni uy - o’tovlari, egarchilar ham ko’p bo’lgan. Yana temirchilik hunarmandchiligi keng rivojlangan.

Qozoq aholisida ikki g‘ildirakli arava, turt g‘ildirakli qo’yma XVI - XVII asrlarda buyon ishlatilib kelinadi. Lekin bunday aravalar juda kam bo’lgan. Yuk tashish uchun ko’pchilik asosan ot, tuya va xo’kiz ishlatishgan¹².

Qozoq oilalari asosan o’tov (kig‘iz uy) larda yashashgan. Ularning o’tovi Markaziy Osiyodagi boshqa chorvador oilalar, ya’ni qirg‘iz, turkman, qoraqalpoq o’tovlaridan deyarli farq qilmaydi. O’tovlar Qozog‘istonning turli yerlarida bir - biridan usti bezagi ancha farq qiladi. Qozog‘istoning janubiy yerlarida ilgari Uli Jo’z urug‘lari yashab kelgan qismida o’tov balan va kichikroq qilib qurilgan. Shimoliy cho’l yerlarida esa o’tov pastdan va keng bo’ladi.Boylarning o’tovi keng va balandligi, ustiga qimmat baho nama - g‘ig‘iz yopilgani, bezagi bilan ajralib turadi. O’tovlardan tashqari omonat uylar ham bulan: kurki (chayla), jappa, kus. qamishdan o’tov simon qilib qurilgan yerto’la (kazba) uylarda ham yashagan. Chim uy ko’p bo’lgan.XVIII asr oxiri XIX asr boshiga kelib Qozoqlarning bir qismi utroq hayot kechirishga uta boshlaydi. Natijada doimiy, muqim turiladi uylar paydo bo’la boshlaydi. Qozoq oilalari o’zlari uchun zarur ust - bosh kiyimlarini xonadonning o’zida qo’lda tikishgan. Yupqa namat - kigiz, teri, charim kiyim tikish uchun zarur asosiy materiallardan hisoblangan. Lekin Markaziy Osiyoning qo’shni bozorlaridan olib kelinadigan chit va shoyi gazlamalardan ham foydalanishadi.Kiyim - kechak ko’chmanchi hayot sharoitida moslab tikilgan. Erkaklarning kiyimi ko’ylak, ishton, beshmet, chopon, temak (jun qalpoq), do’ppi, kumis, beldik, kamar, etik, paypoqdan iborat bo’lgan.Ayollarning kiyimini burik qizlar kiyadigan bosh kiyim, saukel (yosh juvon bosh kiyimi) kemshek ayollar bosh kiyimi), ko’ylak, shapan, eng‘siz kamzul, beshmet tashkil etadi.Qish kunlari qo’y terisidan, ba’zan tulki va buri muynasidan tikilgan o’zun pustin kiyishgan. Chakmon (shekpen) ham ishlatilgan.Qizlar sochlari mayda (30 tag‘acha) kokil kilib urib kokil uchlarini ikkita qilib birlashtirishgan. Ayrim yerlarda ayollar shosh ko’p kiyib, ya’ni sochlarini maxsus xaltag‘a solib yurishgan.Asosan boshlariga xilma - xil bezak, taqinchoqlar taqishni yaxshi kurishgan. Qizlar kokillariga tanga va kumish bezaklar tikilgan lentalar urashgan. Ayrim joylarda, ko’proq G‘arbiy Qozog‘iston yerlarida bosh kiyimda biron - bir bezak qadash odat bo’lgan. Quloqlariga turli xil zirak taqishgan. Buyni takinchoklari, bilak o’zuk, o’zuk takish keng tarqalgan. Asosiy taomi sut va sut mahsulotlari. Ko’chmanchi Qozoq oilalari sutni sog’gan zaxoti ichishni yoqtirishgan. Darxol undan qattiq uyushgan, ayron tayyorlashgan. Eng sevimli ichimligi qimiz. Qozog‘iston tuyachilik shug‘ullanadi. Undan non bug‘irsok, kiyiksha non, tandir non, juka non pishiriladi.Qozoqlar juda qadimdan pishirilgan go’sht (et)ni ko’p iste’mol qilishadi. Kulshetay, beshbarmok taomlarini sevib tanovul qilishadi. XIX asr o’rtalarida choy ichadigan bo’lishgan. Bo’za ichish qozoqlar ichida azaldan ma’lum. Uni bug‘doy, suli, g‘uruchdan tayyorlashadi. Taomlardan baliq, parranda go’shti kamdan-kam ishlatiladi. Shuningdek sabzavot, mevalar ham tanovul qilingan.

6-mavzu: Qirg’iz xalqi etnologiyasi.
Reja:
1. Qirg’iz xalqining etnogenezi va etnik tarixi.

2. Qirg’iz xalqining an’anaviy xo’jaligi.

3. Qirg’iz xalqining ma’naviy madaniyati.

Qirg‘izlar Qirg‘iziston Respublikasining‘ asosiy aholisi (2,23 ming kishi). Markaziy Osiyo eng qadimgi xalqlaridan biri bo’lgan qirg‘izlar Tyan — Shan, Pomir - Oltoy, qisman Xindiqush tog‘ tizmalari oralig‘idagi Qirg‘iston respublikasida yashaydi. Shuningdek O’zbekistan (175 ming kishi), Tojikiston (64 ming kishi), RF (42 ming kishi 1990 yillar o’rtalari), shuningdek, Xitoyda (150 ming kishi) yashaydi. Qirg’iz tilida so’zlashadi. Dindorlari – su’niy musulmonlar. 1920 yillargacha qirg‘izlarni qora qirg’iz deb kelishgan¹³.

Qirg’iz nomi ilk bor g‘eeg‘un shaklida xitoycha "Xanshu", "Xan sulolasi tarixi" (milodiy I asr) yilnomasida mil. avv. 203 yilgi voqealar bayonida tilga olinadi. Qirg‘izlarning eng qadimgi ajdodlari gun, shak, usun va dinlin qabilalari ittifoqiga borib taqaladi. Miloddan avvalgi birinchi ming yillikning o’rtalarida yuqori Enisey vohalarida Qirg’iz davlati tuzilgan. Qirg‘izlarning kelib chiqishi haqida turli qarashlar mavjud, xususan ularning Enisey qirg’izlari deb atalmish xalqdan tarqalgani masalasi munozarali. Qirg‘izlarning ilk etnik tarixi qadimgi qabila ittifoqdari (xunnlar, denlenlar, saklar va usunlar) bilan bog‘lik. U1-X asrlarda Sayan-Oltoyda, Tyan-Shan etaklarida yashovchi turkiy qabilalar qirg‘izlar yerlariga ko’chibo’tib ko’shilib, Qirg’iz davlatini tuzadi. Turk xoqonligi va ko’chmanchi davlat uyushmalari davrida (U1-X asrlar), keyinchalik qirg‘izlar tarkibiga kirgan qabilalar Sayan-Oltoy, Irtish bo’yi, Sharqiy Tyan-Shanning turkiy axolisi orasida shakllanganlar. Xozirgi hududga 1X-X asrlarda ko’chib kelgan Eroniy tilli, kichik turklashgan mahalliy elatlar - qarluqlar va ug‘uzlar bilan aralashib ketgan. XIII asrgacha Tyan-Shan aholisi irqiy jihatdan yevropoid hisoblangan. Qirg‘izlarning bir qismi 1X-XN asrlarda, katta qismi esa o’rta asrlar davomida g‘arbga ko’chib, Issiqkul atroflari,

Ettisuv havzasi, Tyan-Shan (Tang‘ritog‘) yon bag‘irlari, Farg‘ona vodiysining tog‘oldi hududlari va Dashti Qipchoq ulkalariga borib joylashgan.

Qirg‘izlarning asosiy qismi Tyan-Shan va Issiqkul oralig‘ini makon tutib, bu yerdagi bir necha turkiy qabilalar bilan birgalikda hozirgi Qirg’iz xalqini tashkil qilgan. Qirg’iz xalqi tarkibiga shuningdek Yettisuv va Movarounnaxrning turkiy qabilalari, jumladan qarluqlar va uyg‘urlar, keyinchalik mo’g‘ul qabilalari qo’shilgan. Mug‘ullar istilosidan sung qirg‘izlarning uzi turklashgan. Bu davrda qirg‘izlar mongoloid irqiga utishadi va turklashish jarayoni nihoyasiga yetgan. XV-XVI asrlarda esa kelib chiqishi qozoq nug‘aylar bilan bog‘lik qabilalar kirib kelgan. Qozoqlarning bir qismi boshqa turkiy xalqlarning etnogeneziga kirgan. XVI-XVII asrlarda qirg‘izlarga qozoq-nug‘ay qabilalari kushipg‘ach, Tyan- Shan qirg‘izlarni asosan shakllandi.

Keyingi ikki asr davomida Jung‘or xalqlari qirg‘izlarni talab keldi. Ular XIX asr birinchi yarmigacha Qo’qon xonligiga tobe bo’lishgan. 60 - 70 yillarga kelib Qirg’izlarning aksariyat qismini Rossiya bosib oladi. Qirg‘izlarning urug‘ - aymog‘i asosan uch yirik guruhga bo’linadi: utiz ug‘ul (uttiz ug‘il) ning o’ng va so’l qanotlari, ichkilik.

O’ng qanot uch avloddan iborat: tog‘ay, adig‘ine va mung‘ush. Eng yirigi tog‘ay avlodi bo’lib, uning tarkibiga sari, bag‘ish, bug‘u, solta, tinimseyit, sayok, chekir, chyerik, jedig‘ir, azik, bag‘ish, mung‘uldor,suu, murun, baarin urug‘lari kiradi.

So’l kanot kushchi (kutchu), saruu, munduz, jetig‘em, kitay, basiz, tubey, chung‘ bag‘ish urug‘laridan tashkil topgan.

Ichkilik guruhiga qipchoq, qayman, teyit, keseko, jos kesek, kanrdi, bo’ston, moyg‘ut, avag‘at (avat), tuylus (duylus) urug’lari birlashgan. Tog‘ay guruhi Tyan - Shanning asosiy qismida adig‘ine bilan mung‘ush guruhlari janubiy Qirg‘iziston yerlarida joylashgan.

Tog‘ay guruhining eng yirik qabilasi - bug‘u Issiqko’lning shimoliy sohilida, sharqiy, qirg‘oqlari, butun janubiy chegaralaridagi yerlarda yashagan. Chu daryosining janubiy qirg‘oqlari bo’ylab, Qirg’iztog‘ tizmasi daralarida solto qabilasining yerlari bo’lgan.

Norin daryosining o’rta oqimi, Dung‘al va Susamir vodiylari chekir, sayok qabilasi odamlariga qarashli yerlar hisoblangan. Farg‘ona pastlig‘ining sharqiy qismi, Oltoy vodiysi va sharqiy Pomir, shuningdek Farg‘ona hamda Oltoy tog‘ tizmalari etaklarida adig‘ine bilan mung‘ush hamda ichkilik qabilalari yashagan.

Qirg‘izlarning asosiy qismini bukara, charbalar tashkil kilgan (Nisbatan ozgina mol - xolg‘a eg‘a bo’lgan kishilarni ana shunday deb atashgan). Aholiga biylar bilan manaplar boshchilik qilgan.

Manaplik juda qadimdan mavjud bo’lgan. Sari bag‘ish qabilasidan bo’lgan hamma kishilarni ilgari manap deyishgan (Manap ismli qabila boshlig‘i nomidan kelib chiqqan). Manaplar uch xil bo’lgan og‘a yoki chung‘ manap, o’rta manap hamda chala manapg‘a bo’linadi.

Mol - xolidan ayrilgan kambag‘allar biylar, manaplar xo’jaligida malay, chupon - kuychi, jilkichi, jalchi (kunbay ishlovchi mardikor) sifatida ishlab, kun kechirishga majbur edi. Masalan 92 o’zbek ururg‘iga oid shajaralarning barchasida Qirg’iz nomi qayd qilingan. Shuningdek, O’zbekistonning bir necha viloyatlarida Qirg’iz nomi etnotoponim sifatida saqlanib qolgan.

Qirg‘izlar ko’chmanchi chorvachilik, ayrim tumanlarda dehqonchilik bilan shug‘ullanishgan.

Ko’p asrlar davomida Qirg‘izlarning asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo’lgan. Qirg’iz chorvadorlari ham ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi hayot kechirishgan.

Qirg‘izlar juda qadimdan ardoqlab, e’zozlab kelayotgan chorvachilik janubda uchraydi. Kush urkachli tuya urchitishadilar hamda Ush viloyatining tog‘li yerlarida rivojlangan.

Qirg‘izlar mug‘ul zotli otlarni boqishgan. Eshak, xachir Qirg‘izistonning janubida uchraydi. Kush urkachli tuya urchitishadi. Har bir urug‘ - aymoq, qabila chorvadorlari mol - xolini uz yerlarida boqqanlar. Qo’y – qo’zi, yilqilar olis yaylovlardagi otarlarda parvarish qilingan.

Qirg‘izlarda dehqonchilik Farg‘ona pastligi va uning atroflaridagi yerlarda azaldan rivojlanib kelgan. Issiqko’l atrofi, Chu hamda Talas daryolari shuningdek, Farg‘ona pastligi va boshqa yerlarda ham dehqonchilik bilan qadimdan shug‘ullanib kelishgan. K°lg‘an yerlarda dehqonchilik yaxshi rivojlanmagan. Asosan sug‘orib dehqonchilik qilishgan. Ariqdan, novlar, tug‘onlar ko’rib suv keltirishgan. Lalmikor yerlardan ham foydalanishgan.

Yerni bursun, isfar (omoch) bilan haydashgan. Urug‘ni qo’lda sepishgan. Urug‘ni qalpoq (telpakka, tunning etagiga, chelak turvaga solishgan. Otda yurib urug‘ sepish usulidan ham foydalanilgan. Yyerni shoxmola bilan tekislashgan. Xosilni uroq va mang‘al bilan urishgan. G‘alla don mol yordami bilan yanchilgan. Avvalo panshaxa - besh ilik, sung‘ri kuraklar bilan sovurilgan.

Dehqonchilikda paxta, bug‘doy, arpa, tarik, makkajuxori, juxori, sholi, beda, poliz ekinlari yetishtirilgan. Qig‘izistonning shimoliy tumanlarida asosan bug‘doy, arpa, tariq ekilgan. Ayrim joylarda qisman sholi ekilgan. Qirg‘izlarning XIX asrning oxiridan boshlab baliqchilik ravnaq topgan. Dengiz sohillariga yaqin yerlarda yashayotgan Qirg’iz oilalari baliq ovlash bilan mashg‘ul bo’ladilar. Keyinchalik baliq ovlovchilar uyushmalari tuziladi.Asalarichilik va pillakashlik vujudga keldi.

Qirg‘izlarda ko’pdan buyon rivojlanib keladi. Ov qushlari yordamida miltikdan otib, qopqon qo’yib ovlashgan. Tog‘ echkilari, bug‘u, ayiq, buri, tulki ovlashgan.

Tog‘ — toshlarda bemalol yurish uchun cho’ponlar singari har xil moslamalar toy tuyok, japkak, temir chukalar ishlatishgan.

Qirg’iz ovchilarining ko’pi ovga olib chiqish uchun it, burgut, lochin, qirg‘iy boqishgan.

Boshqa chorvador qabilalarda bo’lgani singari qirg‘izlarda ham ko’proq chorvadorlik bilan bog‘liq kasb - hurarlar yaxshi taraqqiy etgan. Masalan, bahorda va kuzda qirqilgan kuy junidan urchuq - iyik yordamida ayollar uyida ip yigirishgan. Oddiygina ko’p xalta, tasma tikish uchun zarur mato tuqishgan.

Yog‘ochsozlik, duradgorlik ham keng yoyilgan hunarlardan hisoblangan. O’tov, eg‘ar, idish - tovok yasashgan. Ularni jig‘ach usta deyishgan. Bunday ustalar kirma, dukun deb ataladigan dastgohda ishlashgan.

Qadimiy kasb- hunarlardan anchasi hozirda ham butun o’lka bo’ylab keng qo’llanilib kelinmoqda.

Qirg‘izlar qadimdan alohida, bir - biridan ancha olis, ko’pi bilan 2-3 oila bo’lib yashashga urganib qolgan xalq. Chorva mollarini yaylovlarga olib chiqib ketadigan vaqtlarda har bir xo’jalik boshqalardan ajralgan holda yashashgan. Sovuq tushib, yog‘ingarchilik boshlanadigan vaqtlarga kelib, oldingi qishloq joylariga qaytishgan. Qarindosh urug‘lar bir ovul bo’lib yashashgan. Ovullar orasi bir chaqirimga boradi.

Qirg‘izlarning hammasi deyarli o’tovlarda yashashni ma’qul ko’rgan. O’tovni qirg‘izlar buz uy, ko’ra uy yoki Qirg’iz uy¹⁴ deyishadi.

Biylar, manaplarning o’tovlari bilan kambag‘al aholining o’tovlari orasida juda katta farq bor edi. Biylar, manaplar, uziga to’q badavlat qirg‘izlar xonadonlarining o’tovlari ancha katta, baland, chiroyli bo’lib, usti, atrof tevaragi qalin, sifatli namat qirg‘izlar bilan yopilgan. Bezaklari ko’p bo’lgan.

Qirg‘iziston yerlaridagi o’tovlar hamma yerda bir xil emas. Aftidan tabiiy, iqlim sharoitlari, urf - odat, an’analarga qarab xilma - xil ko’rinishda qo’rilgan. O’tovlar asosan usti, gumbazi bilan farq qiladi. Qirg‘izistonning shimolida o’tovning gumbazi konussimon kurinishda bo’lsa. Talas hamda Chotqol vodiylarida sal yalpoqroq bir muncha tekis qilib quriladi.

O’tovlar qanday va qancha qavat kigiz bilan yopilgan bilan ham bir - biridan ancha ajralib turadi. Ko’p hollarda ikki qavat kigiz yopiladi. Bir qavat o’tovlarning atrofini yopsa, ikkinchi qavat o’tovlarning ustiga yopiladi.

Nihoyat o’tovlar nafaqat tashqi, ayni bir vaqtda ichki bezaklari bilan farqlanadi.

O’tov ichi bir necha bo’laklarga bo’lingan. O’tovga uchoq joylashgan qismi (kolomta) markazi hisoblanadi. O’choq orti, eshikdan kiravyerishda ruparaga yog‘och tosh yo egalarga ustiga sandiqlar, ko’rpa - yostiqlar, gilam, namat, kigiz, buyumlar, xaltalar, usti - bosh joylanadi. Bu yerda idish - tovoq, ruzg‘or - anjomlari, oziq - ovqat mahsulotlari solingan ko’p, xaltalar turadi. Yer jakda egar - jabduq, arqon, miltiq va boshqalar saqlanadi.

O’tovlardan tashqari chayla, alachik uylarda ham yashashgan. Chaylada yog‘ochlarning uchlari yuqoridan bitta qilib bog‘lab qo’yilgan. Xoda - yog‘ochlarning ustiga kigiz yopilgan. Sharqiy Pomir qirg‘izlarda chayla xodalarni hayvon tyerilari bilan yopishgan. O’tovlarda qishlash uchun atrofida baland qor uyumi hosil qilib o’tov usti poxol, ba’zan qamish bilan yopiladi.

Keyingi yillarda qirg‘izlar uz ko’shinlari - o’zbek va tojiklar singari sinch, paxsa devorli uylar qo’ra boshladilar. Ko’pgina Qirg’iz oilalari devorlari xom g‘ishtdan ko’tarilgan, tomi tekis, bir necha xonali uylarda yashaydilar. Bunday uylarning hovlisida yonma - yon yordamchi xo’jalik binolari (molxona, otxona, kuyxona, somonxona va boshqalar) qo’rilgan.

Qirg‘izlarning ust - boshi nihoyatda xilma - xil bo’lib, uziga xos milliy jixatlari bilan keskin ajralib turadi.

Yerkaklarning kiyimi asosan ishton, ko’ylak, tun, chopon, bosh kiyimi, poyafzaldan iborat. Kuylagi ochik kuynuk xilda bo’lib, bichilishi va tikilishi jihatdan tun‘a uxshaydi. Keyinchalik oldi faqat kukragigacha ochiq tik yoqali ko’ylak kiyadigan bo’lib qoldilar. Bu qozoq tatarlari kuylagini eslatadi.

Ko’pgina Qirg’iz yerkaklari boshida oppok namat telpagini kurish mumkin.

Yerkaklar ishtoni charmdan tikilgan. Ishtonni turli joyda har xil nom bilan atashgan: chalbar, kanday, jarg‘ak shim.

Qirg’iz xalqi kiyim - kechagidagi milliy an’analar asosan ayollar ust - boshida yaxshi saqlanib kelmoqda. Xozirgi ayollar kuylagi (kuynuk) bichimi bo’yicha avvalgilardan keskin fark qiladi: ancha kalta, ochik yoqali, ba’zan tik yoqali, burma, ko’prok, qizil, pushti rangli gazlamalardan tiqiladi Ko’ylak ustidan har xil g‘ul, bezak solib tikilgan ung‘ur kiyib olishadi.

Xotin - qizlar albatta nimcha, kamzul kiyadilar (poyjen, kamzur, ba’zi yerlarda kiyamzur deb xam ataladi). Bu yoqasiz, umizi keng yoki tik yoqali qilib tiqiladi Ayrim xollarda kumush tugmachalar qadashadi.

Qirg‘iziston tog‘li ulka bo’lgani sababli ko’p yerlarda iqlimi, tabiati ancha salqin. Shuning uchun qishin - yozin issiq kiyib yurishlariga to’g‘ri keladi. Ko’pincha duxoba paltoda yuradilar.

Xotin - qizlari albatta rumol uraydilar. Odatda yorqin, rang‘dor chit rumol, bayram kunlari esa shoxi rumol tutadilar. Ko’pchilik yosh juvonlar, ayniqsa qizlari do’ppi kiyadilar. Qirq kokil qilib sochlarini yurish hozir ancha kamaygan. Odatda qush kokil kilib urishadida ustida do’ppi kiyib oladilar. Qizlarning eng sevimli bosh kiyimi tebeti - cheti muynali telpakdir. Bunday telpakning uchiga chiroyli kush patlarini bog‘ich bilan tikib qo’yiladi.

Ko’pincha Qirg’iz ayollari quloqchin kiyadilar. Quloqchin tashqi ko’rinishi, bezagi bilan bir - biridan farq qiladi. Nomi ham turli joyda xar xil. Qirg‘izistonning shimoliy tumanlarida ayollar quloqchinini takiya kop deyishsa, g‘arbiy - janubiy tumanlarda, jumladan Ush viloyati atroflarida chachkop nomi bilan atashadi. Takiya kopning orqasi yelkaga osilib turadi, kop ustidan yupqa oq matodan yo dokadan salla - elechik uraladi. Quloqchining quloqlarni yopib turgan ikki tomonga sochpopuk osiladi.

Issiq kul, Chu, Tyan - Shan atroflarida yashaydigan Qirg’iz qizlari sallani urama ko’rinishda urashadi. Sallaning uchi chap tomondan urama ichi‘a qistirib qo’yiladi. Talas vodiysi, Ush viloyatning shimoliy tumanlarida sallaning ilok turi keng tarqalgan (yumaloq yoki yalpoq ko’rinishda bo’ladi).

Ayrim xollarda salla ustidan duriya - chiroyli rumol tashlab olishadi. Ba’zi joylarda naqshdor xoshiya, kumush taqinchoqlar (tamg‘a, marjon, dur) bilan bezaladi. Ko’proq ichkilik toifasiga qarashli Qirg’iz qizlarida buni uchratish mumkin.

Qirg’iz ayollari, xususan janubiy tumanlaridan yashayotgan xotin - qizlar ko’ylak ustidan belga tahlangan guldon rumol yoki keng tasma (beldik) yoki bezkur bog‘lab olishadi.

Qig‘izlarning oyoq kiyimlari orasida echki tyerisidan ishlangan namat aniqsa diqqatiga sazovordir. Undan boshqa chokoy deb ataladigan pastak etigi ham bor. Keksalar poshnasiz - mazey (maxei) ni kalish bilan kiyib yuradilar. Etik, maxey ichidan namat paypoq, guldor jorob kiyadilar.

Qirg‘izlar mavsumga qarab xilma - xil rejimda ovqatlanishga odatlanishgan. Lekin taomlarining xili unchalik ko’p emas ilgarilari un va don kpo’pincha yetishmasligi (dehqonchilik bilan kam shug‘ullanganliklari) sababli asosan suv va g‘o’sht mahsulotlari bilan tirikchilik qilishgan. Kun issiq kezlari sut va sut mahsulotlarini ko’p iste’mol qilishgan. Qishda esa un, don, shuningdek pishloq, sariyog‘, shurtak suzma ishlatishgan.

Ko’pchilikning kundalik taomi har xil suyuq oshdan iborat bo’lgan. Qirg’iz tipida aytganda maksim bilan jarma ichishgan. Maksim - suli talkoni yoki tuyilgan arpa unidir. Jarma tayyorlash uchun arpa yoki bug‘doyni yog‘och kelida qaynab turib turgan suvg‘a solingan. Atala sovuganidan keyin ozgina solod - ut, un qushilgan. Arpa, bug‘doy, makkajuxori ayrim hollarida choy ichilgan. Oshqovoqdan shurva, chuchvara pishirilgan yoki uzini qaynatib dimlab yoyilgan. Tandirda non yopilib, bug’irsoq pishirilgan, kurd (suzma), pishloq tayyorlangan. Kul kurida kumuch, choymo tokoch, jupka, non, kattama (katlama), toytokoch, kuymok, kesma osh, sirg‘uruch va boshka taomlar pishirgan. Shurva, beshmarmoq, kurok, kurma, kuygan upka, olobo, kulchatoy taomlari ham bor. So’ngi vaqtlarda jarkop, manti, lag‘mon ko’plab pishirilmoqda.
7-mavzu: O’zbek xalqi etnologiyasiga oid muhim manbalar va adabiyotlar.

Reja:

1. O’zbek xalqi etnologiyasining tadqiqot uslublari.

2.O’zbeklar etnologiyasini o’rganishdagi eng asosiy manbalar (tarixiy, arxeologik, etnografik, antropologik, numizmatik, lingvistik va boshqalar).
Etnologiyasi va etnik tarixi. O‘zbek xalq ko‘p asrlik boy tarixiga egadir. Xalqimiz juda ko‘p asrlar mobaynida bir qancha bosqichlarni o‘tab, murakkab etnomadaniy jarayonlar davomida elat ham va millat shakllangan. Shu boisdan o‘zbek xalqining etnologiyasi va etnik tarixi, an’anaviy xo‘jaligi va madaniyatini etnologiya yo‘nalishida o‘rganish eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.

Sirdaryo bilan Amudaryo oralig‘ida Markaziy Osiyoning aholisi jihatidan eng yirik davlati O‘zbekiston Respublikasi yastanib yotadi. Bu hududda juda qadimiy madaniyatga ega bo‘lgan xalq – o‘zbeklar yashaydi. Respublika tarkibiga bir respublika, 12 viloyat kiradi. Viloyatlar ichida maydoni jihatidan eng yiriklari Buxoro, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryodir. Aholining 60 foizidan ziyodi qishloqlarda yashaydi. O‘zbekistonda 27 milliondan ziyod aholi yashaydi, shundan 20 mln. dan ziyod (80 foiz) o‘zbeklardir.

Respublikada o‘zbeklarni barcha viloyat, tumanlar va qishloqlarda uchratish mumkin. Surxondaryo va Xorazm viloyatlari aholisining deyarli hammasi o‘zbek. Boshqa joylarda o‘zbeklar turli millat vakillari bilan birga yashaydi. Lekin hamma yerda ular ko‘pchilikni tashkil etadi. Qoraqalpog‘istonda o‘zbeklar janubiy tumanlari To‘rtko‘l, Beruniy, Amudaryo atroflarida yashaydi.

O‘zbeklar Rossiya Federatsiyasida shahar va qishloqlarida 123 ming, Qozog‘istonda 320 - 350 mln., Qirg‘izistonda 550 - 600 ming, Tojikistonda 1,2 mlndan ziyod, Turkmanistonda 320 – 330 ming istiqomat qiladi.

Qirg‘izistonda o‘zbeklar O‘sh viloyatida, Tojikistonda Hisor vodiysida, shuningdek respublikaning janubiy hududlarida, Qozog‘istonning janubida hamda Jambul, Shimkent viloyatlarida yashashadi. Turkmanistonda esa Turkmanobod va Toshhovuz viloyatlarida yashaydi. O‘zbeklarning 2,5 mln. dan

4 mln. gacha, Afg‘onistonda (Qatag‘on – Badaxshon, Mozori Sharif o‘lkalari, Maymana viloyati) hamda Xitoyda 43,7 mln. kishi Sinzyan – Uyg‘ur avtonom viloyatidagi shahar va qishloqlarda ham umrguzaronlik qilishadi. Shuningdek o‘zbeklarni Turkiya, Saudiya Arabistoni (550-600 ming kishi), AQSH, Germaniya kabi xorijiy davlatlarda ham uchratish mumkin. O‘zbeklarning umumiy soni 25 mln. dan ziyod.

Markaziy Osiyoning, xususan ikki azim daryo – Jayhun bilan Sayhun oralig‘ida miloddan avvalgi II – I asrlar - milodning V asrlarida yashagan odamlarining hayoti va madaniyati haqida ma’lumotlarni respublikamiz arxeologlari qimmatli ma’lumotlar to‘pladilar. Antropologlarning bu hududda olib borgan tadqiqotlari hozirgi o‘zbek va voha tojiklariga xos antropologik tip miloddan avvalgi birinchi ming yillikning oxirlari va milodning boshqalarida Sayhunning o‘rta va quyi oqimlari zonasida shakllanib, keyinchalik milodning II – III asrlarida Farg‘ona bilan Xorazm vohalariga, Zarafshon vodiysiga ko‘chib o‘tganliklarini to‘la tasdiqladi. Bu tipni antropologlar o‘zbek xalqi va voha tojiklariga xos “ikki daryo oralig‘i tipi” deb atagan edi.

Qadimgi Eron, Hindiston, Yunon, Rim va Xitoy mualliflarning guvohlik berishicha, o‘zbeklarning kelib chiqishi tarixda shaklar, massagetlar, toharlar (yuechjilar) nomlari bilan mashhur bo‘lgan va qadimgi zamonlarda O‘rta Osiyo hamda chegaradosh hududlarda ko‘chib yurgan xalqlarga, So‘g‘d, Xorazm, Parkana (Farg‘ona) va Shosh (Toshkent) ning qadimiy xalqlari bilan uzviy bog‘liqdir.

O‘zbeklar alohida etnik birlik (elat) bo‘lib, O‘rta Osiyoning markaziy viloyatlari – Movarounnahrda, Xorazmda, Yettisuvda, qisman Sharqiy Turkistonning g‘arbiy minqalarda shakllangan. O‘zbek xalqining asosini hozirgi O‘zbekiston hududida qadimdan o‘troq yashab, sug‘orma dehqonchilik, hunarmandchilik bilan shug‘ullanib kelgan mahalliy so‘g‘diylar, baqtriyaliklar, xorazmiylar, farg‘onaliklar, yarim chorvador qang‘liklar, ko‘chmanchi sak – massaget kabi etnik birlik tashkil etgan. Shuningdek, Janubiy Sibir, Oltoy, Yettisuv, Sharqiy Turkiston hamda Volga va Ural daryosi bo‘ylaridan turli davrlarda Movarounnahrga kirib kelgan etnik komponentlar ham o‘zbeklar etnogenezida ishtirok etgan.

So‘ngi yillarda O‘zbekiston hududida olib borilgan arxeologik va antropologik tadqiqotlar natijasida Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida so‘nggi jez davridayoq yuqorida nomlari ko‘rsatilgan qabila va elatlarning etnik jihatdan dastlabki aralashuvi sodir bo‘lganligi va assimelyatsiya jarayoni natijasida antik davrga kelib o‘troq hayotga moslashagan turkiy hududiy maydon tarkib topganligi hamda o‘zbek xalqiga xos antropologik tip mavmuasi va zamoni aniqlangan.

Miloddan avvalgi III asrda Sirdaryoning o‘rta oqimida turkiy va so‘g‘diylar ittifoqi asosida Qang‘ davlati tashkil topgan edi. Qang‘ davlati davrida Movarounnahr va unga tutash mintaqalardagi xalqlarning siyosiy, iqtisodiy va etnomadaniy aloqalarning tobora rivojlanib borishi natijasida turkiyzabon etnoslar ustunlik qilib, o‘ziga xos uyg‘unlashgan madaniyat shakllandi. Arxeologik asarlarda bu madaniyat Qovunchi madaniyati nomini olgan. Antropologik olimlarning ta’kidlashlaricha aynan shu davrlarga kelib O‘rta Osiyo Ikki daryo oralig‘i antropologik tipi (qiyofasi) shakllangan.

O‘zbeklar etnogenezida qatnashgan navbatdagi etnik komponentlar kushonlar hamda milodiy IV – V asrlarda O‘rta Osiyoning markaziy viloyatlarga Janubiy Sibirdan, Jung‘oriyadan, Sharqiy Turkistondan siljigan xiyoniy, kidariy va eftalilardir. Shuningdek, o‘zbek etnogenezida faol ta’sir ko‘rsatgan turkiy etnik komponentlar Turk hoqonligi (VI – VIII asrlar) davrida O‘rta Osiyoning markaziy mintaqalari (Toshkent, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo vohalari, Farg‘ona vodiysi) va Xorazmga kelib joylashib ma’lum bir tarixiy davr mobaynida bu etnik komponentlarning aksariyat qismi o‘troqlashdi.

O‘zbeklar va tojiklarning xalq bo‘lib shakllanishida miloddan avvalgi ming yillikning oxiri va milodning birinchi asri arafasida Jayxun va Sayhun oralig‘iga shimoldan ko‘chib o‘tgan turkiyzabon xalqlar Jayxunning janub tarafidan ko‘chib o‘tgan va fors tilida so‘zlashuvchi qabilalar, shuningdek IV – V asrlarda bu yerga shimol tomondan ko‘chib kelgan xiyoniy, kidariy, eftaliy (Sharq manbalarida hayoti) deb ataluvchi xalqlar va nihoyat, VI – VII asrlarda O‘rta Osiyoda, shuningdek hozirgi Afg‘onistonning shimoliy qismida o‘z hukumronligini o‘rnatgan G‘arbiy Turk hoqonligi xalqi - turklarning roli katta bo‘ldi. Turk hoqonligi davrida kirib kelgan turkiy komponentlar va mahalliy aholi o‘rtasidagi etnomadaniy munosabatlarning rivoji hududdagi etnik jarayonlar taraqqiyotiga katta ta’sir o‘tkazdi. Ushbu turkiy qatlam madaniy yutuqlarning mahalliy madaniy – xo‘jalik an’analari bilan jadal uyg‘unlashuvi yuz berdi. Bu davr turkiy – so‘g‘diy simbiozni hal qiluvchi bosqichlardan biri bo‘lgan.

VIII asrdan arab va ajam (arab bo‘lmagan Yaqin va O‘rta Sharq) xalqlarining O‘rta Osiyoga kirib kelishi mintaqadagi etnik jarayonlarga katta ta’sir etmagan. Bu davrda aholi etnik tarkibida ma’lum bir o‘zgarishlar bo‘lgan bo‘lsada, Movarounnahrdagi o‘troq va yarim o‘troq turkiy zabon aholi, so‘g‘diylar va Xorazmning tub yerli aholisi o‘z hududlarida kelib arablar (VII – VIII asrlar) hukmronligi ostida yashaganlar. IX asrdan boshlab Movarounnahrda yaxlit turkiy etnik qatlam jamoasida turkiy til muhiti vujudga kela boshladi va o‘z navbatida so‘g‘diylar va boshqa mahalliy etnoslarda ham turkiylashish jarayoni jadallashgan.

Davrlar o‘tishi bilan o‘zbeklarning etnik tarkibi boyib takomillashgan. X asr oxiri - XI asr boshlarida Qoraxoniylar bilan birga Oltoy, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda Movarounnahrga ko‘chib kelgan bir qancha qabilar - turkashlar, tuxsilar, qarluqlar, chig‘illar, o‘g‘uzlar, arg‘inlar va boshqa turkiy zabon qabilalar o‘lkaning Sharqiy Eron va turk tillarida so‘zlashuvchi aholisi tarkibini etnik jihatdan boyitdi. Turkiy etnik qatlamning ustunligini bir qadar ta’minladi.

XI –XII asrlarda, ya’ni Qoraxoniylar davrida Movarounnahr va Xorazmda siyosiy hokimiyat turkiy sulolalar qo‘liga o‘tishi munosabati bilan o‘zbek xalqi etnogenezining yakuniy bosqichi boshlandi. G‘arbiy Qoraxoniylar davlati doirasida hozirgi o‘zbeklarga xos turkiy etnos qadriyati va bu davrda o‘zbek xalqiga xos elatni belgilovchi hudud, til, madaniyat tarixiy qiymatning umumlashganini etnik o‘zlikni anglash, etnosning uyushqoqligi ma’lum bir davlat doirasida bo‘lganidek umumiyligi va bir qancha shu kabi etnik alomatlar shakllangan.

Bu davrda o‘zbeklarning umumelat tili qaror topdi. Movaraunnahr va unga tutash mintaqalarda yashovchi turkiyzabon aholi: qarluq , chig‘il , yag‘mo, tuxsi, xalach, arg‘in, o‘g‘uz, qipchoq , o‘z, nayman singari urug‘lar o‘zlarini bir xalq sifatida anglay boshlaganlar. Demak, XI –XII asrlarning birinchi yarmida o‘zbeklar xalq sifatida shakllanadi.

Akademik K.SH. Shoniyozovning qayd etishicha, IX – X asrlarda tig‘iz etnogenetik jarayon natijasida ko‘plab turkiy qabila va elatlarning o‘troq hayotga o‘tishi jadal davom etgan. Bu davrda Sirdaryoning shimolida, Movarounnahr va Xorazmda turkiy etnik qatlam kuchli etnik asosga ega bo‘lgan. Tabiiyki, bu kuchli etnik qatlam asosining aksariyat ko‘pchiligini o‘troqlashgan turkiy etnoslar tashkil qilgan.

XIII asr boshlarida Chingizxon istilosi davrida mo‘g‘ul qo‘shinlari tarkibiga ko‘p sonli turkiy elatlar ham kirib kelgan. XV asrga ushbu etnoslarning deyarli ko‘p qismida mahalliy aholi bilan aralashuv jarayoni sodir bo‘ldi va ular shakllangan o‘zbek elatining keyingi taraqqiyotida ma’lum darajada iz qoldirdilar.

Chig‘atoy ulusi tilning rivojlanish hamda keyinchalik Amir Temur va temuriylar davrida yuz bergan yuksak ahloqiy va madaniy taraqqiyot natijasida Movarounnahrda adabiy til takomillashib, bu til Sharq adabiyotlarda “turkiy” yoki “chig‘atoy turk” tili deb nomlangan. Ayniqsa taraqqiy etgan o‘zbek adabiy tili Alisher Navoiy davrida eng yuqori nutqaga ko‘tarildi. Ammo xalqning jonli tili ko‘p dialektli bo‘lib, adabiy til shakllanishida uchta asosiy sheva – qarluq , qipchoq va o‘g‘uz dialektlari asos bo‘lgan. Shakllangan o‘zbek elatining Amir Temur va temuriylar davrida etnik tarixi va etnomadaniy taraqqiyotiga barlos, jaloir, qovchin, orlot, qipchoq kabi etnik guruhlar ham faol ta’sir ko‘rsatgan.

X – XI asrlarda o‘zbek xalqi to‘la shakllandi, ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanadi. Eski o‘zbek tiliga asos bo‘lgan qarluq - chig‘il lahjasi rivoj topdi va yozma adabiyot darajasiga ko‘tarildi. Bu lahja o‘zbek xalqining umumiy tili bo‘lib qoldi.

XIII asr boshlarida Movarounnahrga Chingizxon qattiq hujum bilan bostirib kiradi. Bu qo‘shin tarkibida mo‘g‘ullar bilan birga turklar va turklashgan mo‘g‘ullar ham ko‘p edi. Qarluqlar, jaloyirlar, tatarlar, markitlar, qurlovutlar, burqutlar, qo‘ng‘irotlar, barloslar, sulduzlar, boyovutlar, bahrinlar o‘zbek xalqini etnik jihatdan yanada boyitdi. Ammo XV asrgacha bo‘lar o‘zbek nomini olmasdan, o‘zlarini turk yoki o‘z qabilasi nomi bilan atalib kelgan edi.

XIV asr 80 – 90 yillaridan boshlab Sirdaryo bilan Amudaryo oralig‘idagi yerlarga Dashti Qipchoqdan ko‘chmanchi turk – mo‘g‘ul qabilalari bostirib kirgan. XVI asr boshida Muhammad Shayboniyxon (1451 - 1510) boshchiligida Movarounnahrni, 1504 – 1507 yilda Xurosonni zabt etdi. Shu vaqtdan boshlab Movarounnahrning turkiy zabon xalqi o‘zbek nomini oldi. Istilo qilgan joylarda ko‘chmanchi o‘zbeklar ozchillikni tashkil qilsa ham zo‘r siyosiy va harbiy ko‘chga ega bo‘lishgan, ular asta – sekin o‘troq dehqonchilikka o‘tishgan.

XV asr oxiri – XVI asrlarda ham o‘zbeklar tarixida muhim bosqich hisoblanib, bu davrda O‘rta Osiyoga mang‘it, qo‘ng‘irot, nayman, uyg‘ur, saroy , qatag‘on, do‘rmon, kenagas, qirq. yuz, ming, baxrin va boshqalar Dashti Qipchoq o‘zbek etnik guruhlarning navbatdagi to‘lqini kirib keldi. Natijada Movarounnahr aholisining etnik qiyofasida ularning alomatlari faollashgan.

Dashti Qipchoqdan Sirdaryo va Amudaryo oralig‘i va Xorazmga keng urnashgan guruhlar “o‘zbek” nomi ostida mahalliy aholi etnik rang – barangligini bir muncha ko‘paytirgan bo‘lsalar hamki, lekin uning etnik tarkibini tubdan o‘zbartirib yubormagan. Ushbu etnoslar shakllangan o‘zbek xalqining tarkibiga kelib qo‘shilgan navbatdagi etnik komponent edi, xolos. Ular Movarounnahr va Xorazm aholisining turmush tarziga, an’analarga, madaniyatiga, xo‘jalik hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Yangi tipdagi madaniy qatlam ham kelgan. Ayniqsa Zarafshon vohasi va O‘zbekistonning jabuniy mintaqalari aholisi orasida bu nisbat kuchli seziladi. Mahalliy aholiga ular “o‘zbek” nomini berishgan va – “Movarounnahr” va unga qo‘shni viloyatlar aholisi uchun rasmiy ravishda umumiy nom bo‘lib qolgan.

O‘zbek etnonimini kelib chiqishi bo‘yicha fanda yakdil fikr mavjud emas. Ba’zi muammolar (H.Vamberi, G.Xodors, M.P. Pelyo) Dashti Qipchoqda ko‘chib yurgan turk – mo‘g‘ul qabilalarning bir qismi o‘zlarini erkin tutganliklari sababli “o‘zbek”, ya’ni “o‘z – o‘ziga bek” deb atagan desalar, boshqalar (P.P. Ivanov, A.Y. Yakubovskiy, Xilda Xukxem ) “o‘zbek” etnonimi Oltin O‘rda xoni O‘zbekxon (XVI asr) nom bilan bog‘lashadi, boshqa guruh olimlari esa (V.V.Grigoryev, A.A.Semyonov, B.Ahmedov) o‘zbek nomi Oq O‘rda (Dashti Qipchoqning sharqiy qismi) da ko‘chib yurgan turk – mo‘g‘ul qabilalarga talluqli bo‘lgan, degan fikrni bildiradilar.

Buxoro, Xiva (XVI asr boshlarida) va Qo‘qon (XVIII asr boshlarida) xonliklarining vujudga kelishi natijasida yagona tarixiy makonda yashagan xalqlar siyosiy jihatdan turli davlatlar tasarrufiga tushib qolgan bo‘lsalarda, bu holat o‘zbek elati birligiga jiddiy ta’sir yetkaza olmagan. Siyosiy chegaralarning mavjudligiga qaramasdan uchala davlat tarkibidagi aholi o‘zaro doimiy etnik, iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lgan.

Mintaqada tilga olingan 92 o‘zbek urug‘lari nafaqat O‘zbekiston hududida, balki butun O‘rta Osiyo hududida tarqalgandir. Bu 92 o‘zbek urug‘lariga mo‘g‘ullar istilosidan oldingi va keyingi hamda Shayboniylar davrida kelgan etnik guruhlar ham kiradi. Shuningdek, O‘rta Osiyoda qadimdan yashab kelgan chig‘il, yag‘mo, usun, tuxsi, xalach va boshqa turkiy etnik guruhlar ham 92 o‘zbek urug‘lar tarkibiga kirgan.

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida o‘zbeklar uchta katta etnografik guruhdan iborat bo‘lgan; vohalarda joylashgan qadimgi o‘troq aholi, ikki daryo oralig‘ida yashagan qabilalar bilan kelgindi turk – mo‘g‘ul hamda keyingi o‘g‘uzlar bilan aralashib ketgan yarim ko‘chmanchi turmush tarzi va urug‘ – qabilaviy nomlarini saqlagan avlodlar; Dashti Qipchoqdan kelgan qabilalar (qipchoq, nayman, qo‘ng‘irot, mang‘it va boshqalar) ning o‘troqlasha boshlagan elatlarning avlodlari.

Boshqa qavmlar bilan aralashib ketmasdan, mustaqil kun kechirib kelgan, o‘z urug‘ – nasabi, urf – odatini to‘liq saqlab qolgan urug‘ qabilalar – qarluqlar, mo‘g‘ullar, barloslar, turklar, kaltatoylar, musabozorlar hisoblanadi.

Markaziy Osiyoda yashovchi o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq, turkman va boshqa xalqlardagi qavm nomlarida (etnonimlarda) aynanlik mavjud. Bu esa mazkur mintaqa xalqlarning tarixiy etnomadaniy aloqalarning qadimiyligidan, kelib chiqishlari va taqdirlari tutash hamda yagona ekanligidan dalolat beradi.

Turkiston Rossiya tomonidan bosib olingach, o‘zbek xalqi milliy birligi bir oz tezlashdi, o‘zbek millati shakllana boshlandi. Ammo O‘rta Osiyoni Turkiston general – gubernatorligi, Xiva xonligi va Buxoro amirligiga bo‘linganligi o‘zbeklarni etnik jihatdan to‘la shakllanishiga ancha g‘ov bo‘ldi.

Oktabr to‘ntarishi arafasida o‘zbeklar patriarxal – urug‘chilik sharoitida yashagan. Etnik tarqoqlik hukm surib aholining barcha qatlamlari bir xil moddiy va ma’naviy taraqqiy etmagan edi. Shuningdek bu o‘zbek qavmlarining bir – birlariga yaqinlashuvchi, qo‘shiluv va uyg‘unlashuvi jarayonlari ham sodir bo‘la boshladi. Bu qavmlarning aksariyati azaliy nomlarini asta – sekin unutishib, o‘zlarini o‘zbek deb atashadi va o‘zbek millatining mushtarak tarkibiga kirdilar.

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida juda ko‘p o‘zbek urug va qabilalarning nomi yo‘qolib ketdi. Aniq qilib aytganda aholining aksariyat qismi ajdodi qaysi urug‘, qabiladan ekanligini unutib yubordi, ko‘pchilik odamlar o‘zlarining o‘zbek deb atashdi. Qavm nomlari faqat ayrim joy nomlarida saqlanib qoldi, xolos. Masalan, Toshkent viloyatidagi Chinoz, Telov, Boyovut, Do‘rmon, Bo‘ka singari tuman markazi va qishloqlari hozirgacha o‘zbek urug‘larining nomlari bilan atab kelinmoqda. Respublikamizning turli hududlaridagi Barlos, Bahrin, Beshbola, Burqut, Bo‘taqora, Jaloyir, Mang‘it kabi qishloqlarning nomlari ham o‘zbek qavmlari nomlari bilan bog‘liq.

Bu davr Markaziy Osiyo xalqlarning tarixiy taqdiri va taraqqiyoti Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davri bilan bog‘liq edi. SHo‘rolar hokimiyati davrida ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatdan o‘zbek xalqining o‘zgarishlari uchun birmuncha qulay sharoitlar yaratildi. Ammo shoshilinch va to‘la o‘rganilmagan tarzda hamda mahalliy aholining milliy shakllanish jarayoni pishib yetilmagan bir vaziyatda 1924 – 25 yillardagi noto‘g‘ri o‘tkazilgan milliy - hududiy chegaralash jiddiy salbiy oqibatlarga olib keldi. Shakllangan xalqlar yashagan tarixiy makon suniy ravishda bo‘lib yuborildi.

Keyingi davrlardagi milliy siyosatdagi cheklanishlar ham o‘zbek millati rivojlanishida ham katta ziyon yetkazdi. Mintaqa xalqlarning assimilyatsiya, konselivatsiya jarayonlariga jiddiy salbiy ta’sir o‘tkazilishi va keyinchalik “Sovet xalqi” nomli yagona etnik birlikni yaratish haqidagi soxta nazariyani amalga oshirilishi borasida olib borilgan noto‘g‘ri baynalminal siyosat ham o‘zbeklarning etnik qiyofasiga va milliy mentalitetiga jiddiy zarba berdi.

8-mavzu: O’zbek xalqining shakllanish jarayoni

Reja:

1.O’rta Osiyoning qadimgi qavmlarining shakllanishining uch tarmog’i.

2.O’zbekiston hududidagi eng qadimgi makonlar. Teshiktosh g’oridan topilgan neandertal odam. Qadimgi Seleng’ur, Ko’lbuloq, Uchtut kabi qadimgi manzilgohlar.

3.O’rta Osiyo hududidagi davlatlarning paydo bo’lishi. Dastlabki etnik jarayonlar.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach xalqimizning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy rivojlanishi uchun eng qulay shart – sharoit yaratildi. Istiqlol tufayli o‘zbek xalqining har tomonlama rivojlanish jarayoni yangi mazmun kasb etdi. Tarixiy ildizlardan ma’naviy kuch olgan o‘zbek milliy madaniyati, tafakkuri, urf – odatlari, turmush tarziga xos uyg‘onish yangilanish pallasiga kirdi.

Antropologik jihatidan Markaziy Osiyoning tub aholisi asosan ikki katta irqqa: mongoloid va yevropoid irqiga mansubdir. Mongoloid irqiga qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq, yevropoid irqiga esa o‘zbek, tojik, turkman va boshqa xalqlar kiradi. Lekin ayrim etinik guruhlarda aralash tiplar ham uchraydi. Markaziy Osiyo xalqlarining antropologik qiyofasi miloddan avvalgi 1 ming yillikda shakllana boshlagan va milodiy XIII asrdagi mo‘g‘ullar hujumidan so‘ng nihoyasiga yetgan. Olimlar fikriga ko‘ra, tub aholi ikkita katta irq – yevropoid va mongoloid oralig‘idagi ko‘prik vazifasini bajarib o‘ziga xos O‘rta Osiyo antropologik tipini vujudga keltirgan.

Pomir – Farg‘ona irqi, Ikki daryo oralig‘i irqi katta yevropoid irqlarga mansub bo‘lgan irqlardan biri. L.V. Oshanin “O‘rta Osiyo Ikki daryo oralig‘i tipi”, A.I. Yarxo “Pomir – Farg‘ona tipi” deb atagan. Bu tipga quyidagi hududlar xosdir. Pigmentatsiyasi qora, soqoli siyrak yoki qalin, sochi to‘g‘ri yoki biroz jingalak, yuzi cho‘ziq va keng, qirra burun, qoshlari tik va keng, ayrim guruhlariga mongoloid irq aralashgan.

Paleoantropologiya materiallari bu tipdagi aholining tub xalq ekanligini ko‘rsatadi. Bu irqni L.V. Oshanin uch guruhga ajratgan: 1) tog‘liklar – tog‘lik tojiklar; 2) janubiy – g‘arbiy Pomir bo‘yidagi kam sonli qabilalar (rushan, shug‘non vaxan); 3) tekislikdagilar O‘zbekistonda yashovchi o‘zbeklar shuningdek, o‘g‘uzlarning ayrim guruhlari.

Markaziy Osiyo aholisi tillari jihatidan bir necha guruhlarga bo‘linadi. Ko‘pchilik Oltoy oilasining turkiy tillar guruhiga kiradigan til va shevalarda so‘zlashadi. Bu guruhga o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq, turkman, uyg‘ur, tatar tillari kiradi. Turkiy tilda so‘zlashadigan aholi butun mintaqa xalqlarining taxminan 60 foizdan ortig‘ini tashkil etadi.

Hind – Yevropasi oilasiga kiradigan tillarda so‘zlashadigan eroniy guruhiga kiradigan aholi ham ko‘proqdir (tojiklar, ballujiylar, kurdlar, forslar va boshqalar).

Mintaqada yashovchi ruslar, ukrainlar, beloruslar, do‘ngonlar, koreyslar, yahudiy, mahalliy lo‘li, va arablar ham bir nechta til turkumiga oid xalqlarning avlodlari hisoblanadi. Demak, Markaziy Osiyo ko‘p millatli mintaqa hisoblanib yuzlab ziyod millat va elatlar umrguzaronlik qilishadi. Tojiklardan tashqari yag‘noblar, shug‘nonlar, rushanlar, vahanlar, bartanglar, yozg‘ulomlar, ishkashimlar, bajuylar hamda bir qancha boshqa Pomir xalqlari mavjud.

O‘zbekistonning Buxoro, Samarqand viloyatlari va Farg‘ona vodiysida yashaydigan Buxoro yahudiylari hamda Markaziy Osiyo lo‘lilari tojik tilida so‘zlashadi.

Eroniy tillar guruhiga kiradigan til va shevalarda gaplashadigan oz sonli xalqlardan ballujiylar, kurdlar va fors eroniylaridir. Turkmanistonda yashaydigan ballujiylar o‘z ona tilining Xuroson shevasida so‘zlashishadi. Xurosondan kelib qolgan kurdlar esa Turkmanistonning Ashgabat va Mari viloyatlarida yashaydi va o‘zaro Xuroson shevasida muomala qilishadi. Eroniy – forsiy xalqning bir guruhi (Buxoro, Samarqand shaharlari atrofida) bir zamonlar Erondan ko‘chib kelgan. Buxoro eroniylari eroniycha, Samarqand forsiylari esa asosan turkiycha (o‘zbek tilida) so‘zlashadi.

Markaziy Osiyoda yashayotgan xalqlar orasida turkiy tillarning uch xil guruhi tarqalgan: janubi – g‘arbiy (o‘g‘uz), shimoli – sharqiy (qipchoq) va janubi – sharqiy (chig‘atoy yoki qarluq.).

O‘g‘uz tillar guruhi VIII – XIII asrlar davomida o‘g‘uzlar va XI – XIII asrlarda saljuqiylar orasida tashkil topgan. Bu tillarga, jumladan turkman tili kiradi. Bu tillar bir qancha shevalarga bo‘linadi. Birinchi guruhni Turkmanistonning g‘arbiy tumanlari va Toshhovuz viloyatining ko‘pchilik yerlariga tarqalgan yovmut shevasi, Turkmanistoning Qizil Arvotdan Bayramaligacha cho‘zilgan markaziy tumanlarida qo‘llanilayotgan tekin shevasi, Qoraqalin tumanining go‘klan shevasi, Saraxs tumani bilan Turkmanobod viloyatining shimoliy qismiga tarqalgan salir shevasi, Elatan va Paxtabozor tumanidagi sariq hamda Turkmanistonning Turkmanobod viloyati Chorjo‘y va Kerki tumanlarida qo‘llanilayotgan ersari shevasi tashkil etadi. Ikkinchi guruh shevalari (no‘hurli, oynovli, xasarli, norazim va boshqalar) Eron bilan O‘zbekistonga chegaradosh tumanlarida tarqalgan.

Qipchoq tillari guruhi qirg‘iz, qozoq va qoraqalpoq tillaridan iborat.

Qirg‘iz tili. Shimoliy va janubiy qurama shevalardan tashkil topgan. Hozirgi qirg‘iz tilining shakllanish jarayoni qadim zamonlarga borib taqaladi. Unga milodning dastlabki asrlarida Yenisey atrofida yashagan qadimgi qirg‘iz qabilalarining tili asos bo‘lgan. Keyinchalik qipchoq tillari, shuningdek mug‘ul tili ta’sirida bir muncha o‘zgargan.

Qozoq tili. Bir qancha qadimiy qabilalarning keyingi asrlarda hamda boshqa tillar ta’sirida ancha o‘zgargan va rivojlangan tillar asosida tashkil topgan bo‘lib, uch asosiy shevaga bo‘linadi: g‘arbiy, shimoli–sharqiy va janubiy. G‘arbiy sheva alshin qabilalar ittifoqi tilidan paydo bo‘lgan. Shimoli – sharqiy sheva arg‘in, nayman, qiray, qipchoq, qo‘ng‘irot qabilalarining umumiy tilidan kelib chiqqan. Hozirgi qozoq adabiy tili ana shu shevaga asoslangan. Nihoyat janubiy sheva uysin, jaloyir, qang‘li, dulat va boshqa qabilalar tilidan yuzaga kelgan.

Qoraqalpoq tili. Qadimgi bulg‘or va o‘g‘uz tillari ta’sirida rivojlanib kelgan. Keyinchalik bir qancha qabilalar ittifoqi, masalan, pechenglar (X – XI asrlarda), qipchoqlar (XI – XIII asrlarda) qabilalar ittifoqiga, Oltin O‘rda davlati (XIII – XV asrlarda) tarkibida so‘ngra XV asrgacha Katta No‘g‘oy O‘rdasidan, undan keyin qisman o‘zbek, qozoq, ancha keyinroq esa qoraqalpoqlar ittifoqiga kirgan urug‘ va qabilalarning tillari ta’sirida shakllana boradi.

Uyg‘ur tili. Umuman o‘zbek tiliga yaqin bo‘lsa ham ko‘p jihatdan undan keskin farq qiladi. Bu tilni shakllanish jarayoniga sharqiy qadimiy uyg‘ur qabilalarining ta’siri katta bo‘lgan. Hozirgi uyg‘ur tili ikki adabiy tilga bo‘linadi: MDH uyg‘urilarning adabiy tili va Sinszyan uyg‘urlarining adabiy tili. MDH uyg‘urlarining adabiy tiliga uyg‘ur xalq tilining shimoliy shevalari asos bo‘lgan. Shimoliy shevalarga kuchiturfan va taranchi yoki gulja shevalari kiradi.

Miloddan avvalgi bir minginchi yillardan boshlab qadimgi Markaziy Osiyoda Hind – Yevropa tillarining Eron oilasiga mansub bo‘lgan sug‘d, xorazm, baqtr, shak, parfiya tillari tarqalgani ma’lum. Bulardan oldin ham bir qancha boshqa tillar mavjud bo‘lgan. Lekin ularning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga oid aniq ma’lumotlar deyarli yo‘q .

O‘zbeklarning moddiy va ma’naviy madaniyati o‘ziga xos va boy hisoblanadi. Uning eng ijobiy tomonlari an’anaga aylanib hozirgacha saqlanib kelmoqda. O‘zining qadim ajdodlariga tabiiy sharoitdan kelib chiqib, sug‘orma dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik kabi o‘ziga xos xo‘jalik – madaniy tiplarni yaratganlar. Ushbu xo‘jalik-madaniy tiplarning yo‘nalishi o‘z navbatida tevarak atrofdagi tabiiy muxit bilangina emas, balki muayan etnotermin ijtimoiy – istisodiy rivoji darajasi bilan ham belgilanadi. O‘zbeklarning ko‘p kurtagi dehqonchilik an’analari asrlar osha to‘plangan tajribaga tayanadi.

Transporti. O‘zbekiston qadimiy karvon yo‘llariga boy o‘lka hisoblangan. Buyuk Ipak yo‘li butun dunyoga mashhur bo‘lgan. Bu yo‘ldan ot shimolda – Kazalinsk, Perovsk, Irgiz shaharlari tomon, g‘arbda Astraxan, Kaspiy dengizi qirg‘oqlari sari, sharqda Jizzax, Toshkentga, janubda esa Ashgabat, Mari, Buxoroga olib borgan.

Buxoro karvon yo‘llarining ayni chorrahasi hisoblanar edi. Shimoldan – Kazalinskdan, sharq bilan g‘arbdan Qorako‘l, Karmana, Samarqand, janubdan Qarshidan qatnar edi. Toshkentda bir tomondan Orenburg, ikkinchi tomondan Verniy (Olma - Ota) dan keladigan yo‘llar uchrashar edi .

Ko‘pincha tuya karvonlari bilan yo‘l yurgan. Odatda har bir karvonda 20 – 30 ta, ba’zan esa hatto 60 – 70 ta tuya bo‘lgan. Karvonboshiga nor tuya qo‘yilgan. Boy savdogar yoki karvon egalari bu tuyaga yuk ortmasdan uni chiroyli yasatishgan. Egari chetlariga popukli qizil jihozpo‘sh solinib, bo‘yniga charm tasma bilan katta “do‘m – do‘m” qo‘ng‘iroq, pastrog‘iga undan kichikroq “tuqur” qo‘ng‘iroq, oldingi ikki oyog‘ining ostiga beshtadan dumaloq shiqildoq – qo‘ng‘iroqchalar osilgan. Bu qo‘ng‘iroqchalar “tizgir” deyilgan.

Karvonning og‘irgi lo‘k tyya qo‘yilgan. Uni bo‘yniga “tusay qo‘ng‘iroq”, quloqlari ostiga bittadan “chakka qo‘ng‘iroqlar” osilgan. Karvon orasidagi tuyalarga ham bittadan kichkina qo‘ng‘iroqlar bog‘langan.

Tuyalardan biron yerga borib kelish uchun ham foydalanilgan. Xotin – qizlarni tuyaga o‘tqazish uchun kajava (soyabon) o‘rnatilgan. Kelinni olib ketayotganda bezak parda tutilgan kajavadanfoydalanilgan.

Yuk tashishda tuyadan boshqa ot, eshak ham ishlatilgan. Otga odatda 120 kg gacha, eshakka 300 kg gacha yuk ortilgan. Cho‘ponlar, dehqonlar, karvonchilar ko‘pincha eshak minishgan.

Cho‘lga chiqish kerak bo‘lgan hollarda aravadan ham foydalanilgan. Aravalar asosan ikki xil bo‘lgan: Qo‘qon arava va Xorazm aravasi. Yana Qoraqalpoq aravasi ham bor. Arxeologik qizilmalardan topilgan yodgorliklarga qaraganda, Xorazm aravasi ancha qadimiy arava hisoblanadi. U Qo‘qon aravasiga qaraganda ancha vazmin bo‘lib g‘ildiraklari kattaroq. Xorazmlik aravakash aravadagi maxsus o‘rinda o‘tirib otni boshqaradi. Qo‘qon aravasida esa otga o‘tirilgan. Qoraqalpoq aravasida ham aravakash uchun maxsus o‘rindiq qurilgan.

Daryo, ko‘l, dengizlarda suzib yurishi uchun qayiq, kema ishlatilgan. Qamish bog‘lamlaridan yasalgan soldan ham foydalanilgan.

O‘ZBEK XALQ - AMALIY SAN’ATI.

O‘zbeklar hunarmadchiligi, amaliy san’atining qadimiy – ko‘hnaligi, rang-barangligi, ravnaq, kamolati jihatidan ular bilan teng keladigan xalq bo‘lmasa kerak.

O‘zbek amaliy san’ati Sharq mamlakatlari tarixida shubhasiz oldingi saflarning birida turadi. U nihoyatda chuqur ildiz otgan, tarixi miloddan oldingi necha minginchi yillarga borib taqaladi.

Kulolchilik. O‘zbeksitonning turli hududlarida ko‘p yillar davomida olib borilgan va davom ettirilayotgan arxeologik qazilmalar vaqtida topilgan. Xorazm, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlaridan, Toshkentdagi, Shoshtepa, Oqtepadan chiqqan sopol buyumlar kulollik o‘zbek diyoridagi eng qadimiy amaliy san’at turlaridan bir ekanligiga yorqin dalil bo‘la oladi.

Asrlar davomida rivojlanib kelgan bu amaliy san’at turining o‘z milliy xususiyatlari bilan ajralib turgan va mashhur bir qancha maktablari hamda markazlari bo‘lgan. Zangori kulollik deb atalgan sohalari mavjud edi.

Xorazm zangori kulollikning asosiy markazlaridan biri hisoblangan. Ko‘hna Xorazmda uchta qadimiy zangori kulollik maktabi bo‘lgan: Madir kulollik maktabi, Kattabog‘ maktabi, Ko‘hna Urganch maktabi. Garcha hammasi ham zangori kulollik buyumlari ishlash bilan band bo‘lsa – da, naqsh shakllari uslubi jihatidan bir – biridan ancha farq qilgan.

Urganch shahridan 16 km janubda joylashgan Madir qishlog‘i qadimdan kulolchilik o‘choqlaridan bir hisoblangan.

Kattabog‘ qishlog‘i ham qadimdan kulollik markazlaridan biri bo‘lib kelgan. XX asr boshlarida bu yerdv ham 26 ta kulollik ustaxonasi bo‘lib, ularda 200 dan ortiq kulol ishlagan. Shahrisabzda maxsus kulollik mahallasi mavjud edi. 1930 yillarda bu yerda 25 dan ortiq kulollik do‘konlari bo‘lgan. Shahrisabz kulollari Oq saroyni, Amir Temur sag‘anasini qurishda ishtirok etishgan.

Toshkent, Samarqand, Buxoro, Rishton kulolchiligi mahsulotlari ham azaldan juda e’zozlanib kelingan.

Toshkent, Samarqand, Rishtonda laganlari mashhur bo‘lsa, Xorazmda badiya deb ataladigan chuqur sopol tovoq jula qadimdan ishlab kelina yotgan sopol buyumlardan hisoblanadi.

Quli gul o‘zbek kulollari ishlangan sopol buyumlar xilma – xilligi, nafis va jozibali bilan haligacha hammaning diqqat e’tiborini o‘ziga jalb etib kelmoqda.

Kandakorlik. Metall buyumlarga bo‘rtma usulda ishlov berish kasb – hunari ajdodlarimizning azaliy – amaliy san’ati turlariga kiradi. Qadimgi va ilk o‘rta asr davrida asosan xallangan kumush buyumlarga burtma naqsh solingan.

III – VIII asrlarda o‘zbek kandakorligi chinakamiga rivojlana boshlaydi. Qizil misdan ko‘za, degchalar, idish, sariq mis hamda jezdan paimonalar, shamdonlar oq mis, birinchdan piyolalar, kuzalar, kir tog‘oralar yasaladi.

XI asr o‘rtalariga kelib mis va uning qotishmasidan yangi xil buyumlar to‘g‘ri turtburchakli barkashlar, qorni yumaloq, bo‘yni naqshindor kuzalar, yarim doira paimonalar, hovonchalar, siyohdonlar, birinchi kuzgular tayyorlanadi. Yozuvli naqshlar keng miqyosda qo‘llanila boshlanadi.

Farg‘ona, Buxoro va Samarqand kandakorligida me’morchilik obidalarining tasvirlari paydo bo‘ladi. Qo‘qon ustalari afsonaviy parrandalar obrazini kandakorlik san’atiga tadbiq etishgan.

Misgarlik. San’ati ham kandakorlik san’ati an’analariga yaqin turadi. Misdan ishlangan buyumlar qadimdan o‘zbek xonadonlarida keng qullanib kelingan. Bu buyumlar O‘zbekiston, buxoro, Qarshi, Shahrisabz, Quqon, Toshkent singari yirik hunarmandchilik markazlarida keng miqyosda, har biri o‘z milliy an’analariga mos usulbda ko‘plab miqdorda tayyorlangan.

Buxoroda asosan choydishlar, oftobalari, chilimlar, dastsho‘ylar tufdonlar, har xil shakldagi oziq – ovqat saqlash idishlari yasalgan. Bu buyumlar “islimiy” hamda “chashmi bulbul” naqshlar bilan ziynatlangan.

Qarshi, Shahrisabz misgarlik buyulari Buxoro mis buyumlariga qaraganda oddiyligi va bir xilligi bilan ajralib turadi.

Toshkentdan misdan kashkul, barkash, obdasta, satil, suv tashiydigan, ovqat saqlanadigan idishlar, Qo‘qonda choyidish, choynak, ko‘za, oftoba, lagan, dastsho‘ylar yasalgan.

Qurol – aslahalar ishlash san’ati ham juda qadimiy bo‘lib, o‘z milliy uslubini saqlab qolgan hunarlardan biridir. O‘zbek ustalari ishlagan qinli xanjar va qilichlar, sovut, qalqon, dubulg‘a, yugan, bo‘yin bog‘ich, oyboltalar naqsh bezaklariga juda boy nafis buyumlaridir.

O‘ymakorlik. Yog‘och, ganch va boshqa narsalarni uyib, naqsh solish san’ati borasida ham uzbek eli juda qadimdan shuhrat qozongan. O‘tmishda Qo‘qon hamda Xeva o‘ymakorlik maktablari butun Markaziy Osiyo xududida ma’lum va mashhur bo‘lgan. Buxoro va Samarqand uymakor ustalari ishlagan namunalar rang barangligi, ganchning nimrang, ko‘kish, to‘q sarg‘ish, qizil lojuvard ranglar bilan hamohangligi bilan ajralib turadi. Qo‘qon, XEva ustalari yong‘oq, chinor, qayrag‘ochlar uyib solgan naqshlari kishini diqqatini o‘ziga tortadi. Toshkent naqqoshlari qo‘lidan chiqayotgan bir tavaqali va qo‘sh tavaqali eshiklar, darvozalardagi naqshlar uymakorlik san’atining kamolatidan dalolat beradi.

O‘zbekiston fanlar akademiyasining faxriy a’zosi respublikada xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi Buxorolik marhum usta Shirin Murodov qo‘li bilan bunyod etilgan ajoyib o‘ymakorlik namunalari Respublikamiz o‘ymakorlik san’ati tarixida uchmas iz qoldirdi. Iste’dodli ustalar T.Arslonqulov, Sh.G‘ofurov, K.Jalilov va ularning qobiliyatli shogirdlarining nomlari ko‘hna elimiz tarixida doimo minnatdorchilik bilan tilga oliadi.

Kashtado‘zlik. O‘zbek xalqi amaliy san’atining eng nafis, eng jozibali turlaridan biri kashtado‘zlikdir. Kundalik hayotimiz, ro‘zg‘orimizni kashtado‘zlik buyumlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Mehmonxonaga osiladigan falaklar, taxmon, tokcha, ko‘rpa – yostiqlar, krovat ustiga yopiladigan, devorga osiladigan rangba – rang, bejirim, serjilo kashtalar xonadonimizda o‘zgacha tus, ko‘rk bag‘ishlaydi. Turli gazlama, ayollar sarupolariga tikilgan gul, bezaklar ularning yanada yorqin va go‘zal bo‘lib ko‘rinishiga olib keladi. Kashtado‘zlik asosan o‘simliklar tasviri, ya’ni islimiy naqshlar hisobiga boyidi, ayniqsa shoyi iplar bilan gul chizish uslubi kashtado‘zlikda muhim o‘rin egallaydi.

Kashtado‘zlikdek nafaqat respublikamiz, ayni paytda butun Markaziy Osiyo hududiga keng tarqalgan amaliy san’ati turidir. U bilan deyarli har bir xonadonda shug‘ullanishadi. O‘zbek chevarlari kashtado‘zlikda xilma – xil choklarni qo‘llashadi: bosma chok, kanda – hayol, iroqi yo‘rma. Kashta, gul tikib bezatilgan buyumlarning turi ko‘p: shohi so‘zana, darpech falak va boshqalar.

O‘zbek xalqi necha asrlar davomida taraqqiy etib kelgan amaliy san’ati tarixiy an’analariga nihoyatda boy, bitmas tugunmas noyob xazinadir.

Taomlari. O‘zbekistonning taom tayyorlash an’anasi va madaniyati ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lib, milliy taomlarni tayyorlashda azaldan turli xil go‘sht o‘simlik mahsulotlaridan keng foydalanilgan. O‘zbeklar kundalik taom sifatida bug‘doy, arpa, guruch, no‘xat, mosh, zig‘ir, kunjut kabi don, sabzi, piyoz, sholg‘om kabi sabzovotlar, qovun, tarvuz kabi poliz mahsulotlarini keng iste’mol qilganlar. Azaldan milliy taomlarni tayyorlash uchun chorva – qo‘y, qoramol, echki yog‘lari, kunjut, zig‘ir va sariyog‘ (yog‘ mahsulotlardan olingan), paxta yog‘i ishlatilib kelingan. Ovqatlanishda, ayniqsa shaharliklarning asosiy taomlari sut mahsulotlardan6 qatiq, suzma, tvorog yoki chakki (zardobi olingan qatiq), qaymoq va boshqadan iborat. Taomga juda ko‘p zira va zirk ishlatiladi. Go‘shtli, sabzavot va yormali quyuq taomlar za’faron, kashnich qo‘shib tayyorlanadi. Umuman, o‘zbek milliy taomlari o‘zining lazzatliligi, kaloriyaliligi va servitaminligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, palov. Norin, sho‘rva, kabob, mastava, shavla, moshxo‘rda, moshkichiri, chuchvara, shilpildoq va boshqa keng tarqalgan. Ba’zi quyuq taomlar (palov) tayyorlashning o‘nlab usullari mavjud. Non tayyorlash ham o‘zbek pazandachiligida alohida o‘rin tutadi. Buxoro, Samarqand va Toshkent viloyatlarida non yopishda kunjut, arpabodiyon. Sedanani keng qo‘llaydilar. O‘zbekiston aholisi iste’mol qilayotgan xilma – xil taomlar asrlar davomida shakllanib kelgan. O‘troq hayot kechirgan aholi bilan chorvador, yarim ko‘chmanchi aholi taomlari bir – biridan ancha farq qiladi. Ayni vaqtda boshqa hududlarda yashayotgan, o‘zga xalqlardan Markaziy Osiyo yerlariga kirib kelgan taomlar ham bo‘lganki, ular o‘zbek taomlariga ta’sir ko‘rsatgani shubhasizdir.

Ovqatni qanday va qachon iste’mol qilish turli tabiiy iqlimiy sharoitlarga qarab, har bir joyning tabiiy imkoniyatlariga qarab xilma – xil bo‘lgan. Eronga yaqin yerlarda yashayotgan aholi ovqatiga eron, fors taomlarining. Markaziy Osiyoning sharqiy hududlarida yashayotgan aholining taomlariga qoshg‘arlilar, uyg‘urlar ovqatlarining ta’siri kuchli bo‘lgan.

O‘zbekistonda juda qadim zamaonlardan buyon yashab kelgan ajdodlarimiz dehqonchilik, chorvachilik bilan shug‘ullanishgan. Ona urug‘i davridayoq Zamonbobodan topilgan arxeologik yodgorliklarga ko‘ra odamlar dehqonchilik qilishib arpa, bug‘doy ekishgan. Sigir qo‘y, echkilari bo‘lgan. Ovchilik bilan shug‘ullanishgan. Demak, jamoalarda don – dun, chorvachilik mahsulotlari mavjud bo‘lgan. Keyinchalik bog‘dorchilik rivojlana boshlagan.

O‘zbek taomlari orasida non muhim o‘rin tutadi. Necha asrlar davomida arpa, bug‘doy va boshva donlarni tuyib, unidan non yasash taomilning rivojlanib kelishi natijasida nonning xilma – xil turlari vujudga kelgan: obi non, jizzali non, piyozlinon, patir non, gushtli non, shirmoy non, gijda non.

Non o‘zbeklarda tandirda yopiladi. Tandir turli joyda turlicha quriladi. Xorazm vohasi janubiy tumanlarida yashayotgan aholi tandirni og‘zini oldiga sal qiyshaytirib o‘rnatishadi. Turkmanlarga qo‘shni yerlarda yashayotganlari tandirchi turkmanchasiga, ya’ni yerga tikkasiga og‘zini osmonga qaratib quriladi. Qarg‘ona vodiysi, Toshkent vohasida yashayotganlar esa tandirni ko‘pincha yerdan odam bo‘yi baravari ko‘tarib, og‘zini ro‘para qilib qo‘yishadi.

O‘zbeklar ovqat pishirish uchun azaldan qo‘y yog‘i, sariyog‘, zig‘ir, juvoz yog‘i ishlatib kelishgan. XIX asr oxiridan paxta yog‘idan foydalanadigan bo‘la.

Arpa, bug‘doy unidan xilma – xil taom tayyorlangan: yorma, talqon, non, qatlama, chalpak, atala, bo‘g‘irsoq, kesgan osh, chuchvara va boshqalar.

Talqon. Ilgarilari dondan tayyorlangan. Arpani qozonda bir sidra qovurib olgach, tozalangan va havoigacha solib tuyilgan, uni ozgina yog‘ qo‘yib qozonda qovurilgan. Ba’zan biroz qovun qoqi yoki shakar, yo qand qo‘shilgan. Talqon qotgan nondan ham tayyorlanadi.

Sumalak. Ilgari bu taom erta ko‘klam kezlari Navro‘zi olam boshlangan vaqtdan, xamal oyi kirgan kundan ko‘pchilik bo‘lib tayyorlangan.

Sumalak tayyorlash uchun kerakli miqdorda toza, sifatli bug‘doy olinib, yaxshilab yuvilgan. So‘ngra qorong‘i joyda tekis joyga yopib, ustiga doka yopilgan va har kuni dokaga namini qochirmay suv purkab turilgan. Namiqqan bug‘doy una boshlaydi. 10 – 15 kunda undan mayin maysa unib chiqadi. Barmoq bo‘yi o‘sganidan keyin oshpichoqda ildiza va maysasi bilan birga mayda – mayda bo‘laklarga kesiladi: qo‘lda izib sharbatni siqib chiqariladi. Sharbatini tog‘araga solib keragicha suv qo‘yiladi, dokadan o‘tkazib suziladi. Shundan keyin bug‘doy turpi ustiga yana suv qo‘yiladi, aralashtiriladi, dokadan suzib, sharbati boshqa idishga qo‘yib olinadi. Bu ish 3 bor takrorlanadi. Har gal sharbati alohida idishlarga quyiladi, qaynaganidan keyin uchinchi idishdagisi quyiladi, qozon to‘xtovsiz kovlab turiladi. Kechasi bilan ham kovlanadi. Ertasi kuni esa sumalak kosalarga suzib tarqatiladi.

Sumalak pishirish uchun har bir xonadon baholi qudrat narsa olib kelishadi: kimdir bug‘doy, kimdir yog‘ keltiradi yoki ikki – uch kosa un olib keladi.

Yorma. Bu taom ham bug‘doydan tayyorlangan. Bug‘doy qo‘l – juvozda tuyilib, qozonda qaynatilgan. Keragicha miqdorda yog‘, sut yoki qatiq aralashtirilgan. Ularning ba’zilariga to‘xtalamiz.

Atala. Aksraiyat ilk bahor oylarida, “ilik uzuldi” paytlarda tayyorlangan. Ayollar farzand ko‘rgan kunlari ham ularga albatta atala ichirilgan.

Atala tayyorlash uchun avaliga piyoz dog‘ qilib so‘ngra tekis qizarib yoyilib pishgan piyoz doqqa suv qo‘yib jizza solib qaynatilgan. Tog‘oraga kerakli miqdorda un solib, unga suv qo‘yib aralashtiriladi. Bu atala xoliga kelganidan so‘ng qozonga qaynab turgan piyoz doqqa qo‘yilgan. Ma’lum miqdorda tuz solib, kapgir bilan tez – tez kavlab turilgan.

Ba’zan atalaga gusht qiyma aralashtirilgan. Atala nihoyatda to‘yimli, yuqori quvvatli, darmon ovqat hisoblanadi. Lekin bu taomni ko‘pchilik unutib qo‘ygan. Hatto ayollarning ko‘pchiligi qanday tayyorlanishini ham bilishmaydi.

Qishloqlarda biron marosim munosabati bilangina tayyorlanadigan taomlardan yana qatlama, cho‘zma, yupqa, lochira va boshqalarni ko‘rsatib o‘tish mumkin.

Chalpak (cho‘zma). Odatda turli ma’rakalarda vaqtida pishirilgan. Chalpak pishirish uchun bo‘g‘irsoqa qanday hamir tayyorlansa xuddi shunday xamir yasaladi. Tayyor xamiridan kichik – kichik zuvalachalar uzub, har biri yupqa yoyilib, keyin 105 – 15 minut tindiriladi. Tingan chalpaklar dog‘ qilingan yog‘da har ikkala tomonini qizartirib qovuriladi.

Lochira. Bu taom ham chalpak, bo‘g‘irsoq singari xamirdan tayyorlanadi. Unga iliq sut, xamirturush qo‘shib yumshoqroq xamir qilinadi. 2 – 3 soat iliq joyda saqlanadi. Zuvalalar uzulib, o‘rtacha qalinlikda yoyiladi., zich qilib chakich uriladi. So‘ngra tandirda yopiladi, uzgandan so‘ng sovutiladi.

Yupqa. Xamir chuvara xamiridek qoriladi. Go‘sht qiymaga zirovor, tuz aralashtirilib, piyoz bilan sal qovuriladi, so‘ngra sovitib qo‘yiladi. Tinib turgan xamirdan zuvalachalar tayyorlanib, qog‘oz yupqaligida yoyiladi. Zuvalachalarning hammasini yoyib bo‘lgandan so‘ng qozon qizdiriladi, moylanadi. Va yupqalar birin – ketin qozonga yopib pishiriladi. Pishgan yupqalar ustma – ust taxlanib, usti yopib qo‘yiladi. Shundan keyin har yupqaning o‘rtasiga qiyma solib, buklanadi, laganga taxlanadi.

Xamridan bir necha xil suyuq osh ham tayyorlangan: keskan osh, chuzma, osh, tugun oshi.

Xalqimiz taomlari orasida ko‘p iste’mol qilinadigan va o‘zbek dasturxonining ko‘rki, milliy g‘ururi palovdir. Palovning turi ko‘p: qovurma palov, chumchuqtilla palov, mayiz va no‘xatli palov, tuxum palov, devzira palov, ugra palov, loviya palov.

Guruchdan tayyorlanadigan taomlardan yana shovla, qovurma shovla, moshkichri, shirguruch, mastavani aytib o‘tish mumkin.Don mahsulotlaridan guruch, moshdan tashqari no‘xat, loviya, makkajo‘xori, oq jo‘xori, so‘k arpa ishlatiladi. No‘xatdan tayyorlanadigan no‘xat sho‘rak, oq jo‘xoridan tayyorlanadigan jo‘xori osh juda mazalidir.

No‘xatsho‘rak. Bu taom hozirgi sharoitda tayyorlash uchun tozalangan no‘xat sovuq suvda 8 – 10 soat ivitib qo‘yiladi. So‘ngra yaxshilab yuviladi. Keyin no‘xatga nisbatan uch baravar ko‘p suv qo‘yib, idishning usti yopiladi va no‘xat bilan suv miltiratib qaynatiladi. Suv bug‘i ta’sirida no‘xat bo‘rtib yiriklashadi, qisman pishib yoriladi. Kerakli miqdorda tuz solinadi. Yupqa oq piyozdan to‘g‘rab, tarelkaga solingan no‘xat ustiga qiyilib, murch yoki achchiq qalampir sepiladi.

Taomlar ichida parhez taomlar oz emas. Masalan, yovg‘on xo‘rda, tovuq sho‘rva, atala, oqshoq talqon.

Yovg‘on xo‘rda. Tozalangan gurunch olovga qo‘yiligan qozonda bir oz qovuriladi. Ustiga gurunchni ko‘madigan miqdorda suv qo‘yib, past olovda qaynatiladi. Gurunch pishgach ta’miga yarasha suv solinadi.

Oqshoq talqoni. Tozalangan oqshoq yaxshilab yuviladi va quritiladi. Rosa qurigach, o‘rtacha olovga qo‘yilgan qozonda qovuriladi. So‘ngra alohida idishga ko‘tarib olinadi. Shakar, yong‘oq mag‘zi qo‘shib havonchada tuyiladi va mayiz qo‘shiladi. MAROSIM TAoMLARI

Holvaytar. Olovga qo‘yilgan qozonga yog‘ solib dog‘ qilinadi (istagan yog‘, iloji bo‘lsa, qo‘y yog‘i). Oladan chetga olib qo‘yiladi. Yog‘ sovugach, qozonga oz – ozdan un solib, aralashtiriladi. Yana olovga qo‘yiladi va beto‘xtov kovlab turiladi. Qozondagi masalliq biroz qaynagach quyila boshlaydi. Shundan so‘ng olovni o‘chirib, holvaytar idishlarga suzilib, uzatiladi.

Go‘shtdan, ayniqsa ot go‘shtidan qazi – qarta tayyorlangan. Qazi qilish uchun ot go‘shti, ichagi, zira, murch, tuz ishlatilgan. Yangi so‘yilgan semiz ot go‘shti olingan: semiz qazi, semiz biqin go‘shti, to‘sh go‘shti, sonning yumshoq joyi 4 – 3 sm qalinlikda, 20 – 25 sm uzunlikda kesiladi. Zira, murch, tuz sepib tog‘orada obdon aralashtiriladi va 5 – 6 soatga qo‘yiladi. Ot ichagi yuvib tozalanadi. Keyin 40 – 50 sm uzunlikda kesiladi. Bir uchiga cho‘p suqib, yo‘g‘on ip yoki kanop balan mahkam bog‘lanadi. Ikkinchi uchidan galma – galiga yog‘ va go‘sht tiqib turiladi. Oxirigacha go‘sht, yog‘ solib bo‘lingach, ikkinchi uchi ham mahkam bag‘lanadi. Tayyor qazini odatda un yoki yog‘ ichiga solib ikki – uch yil saqlanadi.

Qarta. Ot qartasining sirti va ichi ag‘darib yaxshilab yuviladi, 25 – 30 sm uzunlikda kesilib 2 – 2,5 soat qatiqda ivitiladi. Tuz, zira, sirka sepib yaxshilab aralashtiriladi. 4 – 5 soat salqin joyda turadi. Qarta bo‘laklarining ikkala uchi ham bog‘lanadi. Qozonga solinib suv quyiladi va past olovda qaynatiladi.

O‘zbeklar turli mevalardan har xil qoqilar (olma, o‘rik, tut, shaftoli, qovun qoqilari, turshak), shinnilar (qovun, tarvuz, shotut shinnilari), sharbatlar tayyorlashgan. Ayron na’matak suvi, olcha qiyomi yaxna ko‘k choy, to‘y – marosimlar va gap – gashtaklarda musallas, qimiz, bo‘za iste’mol qilishgan.
O‘ZBEKLARNING MA’NAVIY – MADANIYATI

Milliy va an’anaviy urf – odatlar. O‘zbeklarning O‘rta Osiyoda yashagan qadimgi ajdodlari tangrichilik, shomonlik, zardushtiylik, buddaviylik, moniylik kabi dinlarga e’tiqod qilganlar. Bu diniy e’tiqodlarning ayrimlari O‘rta Osiyoda islom dini yeyilgunicha (VIII asrgacha) saqlangan. Hozirda o‘zbeklarning dini islom dini bo‘lib, uning sunniylik mazhabi O‘zbekistan xududida X asrdan so‘ng xukmron mavqega ega bo‘lgan.

Tarixan tarkib topgan milliy an’ana, urf-odat, rasm-rusm, taomil, marosimlarning vujudga kelishi va ri-vojlanishiga bir qaicha omillar bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, milliy marosimlar va urf-odatlar taraqqiyotidi moddiy va ma’naviy madaniyat, tabiiy muhit, xo‘jalik munosabatlari ta’siri beqiyos bo‘lib, vaqt o‘tgan sari ular tobora mustahkamlashib avlodlarga meros bo‘lib o‘tib kelgan va shu tariqa ularning barqarorligini ta’minlagan.

Jamiyat taraqkyoti tufayli milliy marosimlar va urf-odatlar ham o‘zgarib, ularning ayrimlari amaliyotdan chiqib unutilgan. Turmushga, zamonga qarab, yangi-yangi urf-odatlar va marosimlar kirib, takomillashib borgan. Xalqchil urf-odatlar va marosimlar zamonlar osha davr sinovlariga bardosh berib yashab kelmokda. Qolaversa, asrlar davomida bir makonda aralash yashab kel-gan xalqlarning an’analar va urf-odatlarida o‘xshashliklar ko‘p. Turli tarixiy davrlarda O‘zbekistonning tub yerli turg‘un aholisiga kelib qo‘shilgan qabila va elatlar o‘troqlashib, o‘zbeklarning udumlarini qabul qilganlar va ayni vaqtda unga o‘z hissalarini qo‘shganlar. O‘zbeklarning Movarounnahr va Xorazm hamda ularga tutash mintaqalarda o‘troq dehqonchilik va xunarmandchilik madaniyati sohibi bo‘lgan tub joy (mahalliy) xalq ekanligiga xalqimizning ona tabiatga, yerga, suvga, havoga, olovga bo‘lgan cheksiz» hurmati va ularni e’zozlash bilan bog‘liq turfa xil urf -odat va marosimliri, an’anaviy dehqonchilik va xunarmandchilik udumlarn misol bo‘ladi. Shuningdek, xalqimizning qadimgi milliy bugungi kunda o‘ziga xos tarzda rivojlanayotgan shaharsozlik va me’morlik an’analari, boy folklor namunalari, yozma meros, adabiyot, san’atga bo‘lgan qiziqishlarda, Navro‘z, Mehrjon bayramlari, gul sayllari, Hosil bayramlari hamda nikoh, sunnat marosimlari bilan bog‘liq udumlar, rasm-rusmlarda aks etib kelmoqda. Bu bayram va marosimlarda o‘zbek xalqining mardlik, lafzi halollik, bag‘rikenglik, saxovatpeshalik, hojatbarorlik kabi xislatlari yorqin ifodasini topgan. Bu, ayniqsa, o‘zbeklarning to‘y-tantanalar uchun yillar mobaynida yig‘ib-terib elga tarqatishdan zavq-shavq olishida, aza va yo‘qlov marosimlarini uyushgan xolda o‘tkazishda, bola tug‘ilishidan tortib to motam ma-rosimlarigacha bo‘lgan barcha marosim va urf-odatlarda kengjamoatchilik va mahalla axdining doimo bosh-qosh bo‘lishi kabi udumlarda namoyon bo‘ladi. Mil­liy mentalitetda, shuningdek, qadimgi ajdodlarga xos chillak, chavgon, ko‘pkari, kurash kabi milliy o‘yinlar, «quloq tishlar», «beshik kerti», «qalin», «to‘qqiz» kabi rasm-rusm va udumlar ham aks etgan.

O‘tmishda O‘zbekistonda barcha hayotiy masalalar bilan shaharda mahalla, qishloqda qishloq va ovul jamoalari shug‘ullangan. Mahalla va qishloq jamoasini jamoa yiginida saylangan oqsoqol (Xorazmda - kadxudo) boshqargan. Ijtimoiy hayot masjid, choyxona va bo-zorlarda mujassamlashgan, ularda, asosan, erkaklar ishtirok etgan. Kishining e’tiqodi, millati va ijtimoiy mavqei emas, balki, muayyan jamoa hududida yashashiningo‘zi uning o‘sha jamoaga mansubligining yagona belgisi hisoblangan. Jamoadagi kishilar, kasb-hunari va mavqeidan qati nazar, jamoa ishlari (hashar) va marosimlarga qatnashishlari zarur bo‘lgan, aks holda bunday shaxs xalq nazaridan qolgan. O‘zbeklarda ja­moa munosabatlariga oid urf-odatlarni shaharda mahalla, qishloqda qishloq jamoasi aks ettirgan, ularning faoliyatida erkaklar va bolalar qatnashgan. O‘tmishda barcha udumlar, marosimlar qishloq va shaharda mahalla jamoalarining tashabbusi bilan o‘tkazilgan. Jumladan hashar keng tarqalgan. Hasharning bir necha turi mavjud: ja­moa ishlarini bajarishda, qo‘ni-qo‘shnichilik va qavm-qarindoshlik doirasida o‘tkaziladigan hashar va boshqalar. Jamoa hashari bilan un-joy, ko‘prik qurish va ta’mirlash, ariq-zovurlar qazish, ularsi loyqadan tozalab turish; masjid qurish va ta’mirlash, mozorlarni tozalash va boshqa ishlar baja­rilgan.

Qadimdan an’ana bo‘lib kelgan hashar jamoaning qatnashuvida o‘tgan. Hashar­ning bir necha turi mavjud: jamoa ishlarini bajarishda, qo‘ni-qo‘shnichilik va qavm-qarindoshlik doirasida o‘tkaziladigan hashar va boshqalar. Keyingi yillarda bahorda «Navro‘z» arafasida o‘tkaziladigan hasharda jamoat joylarini tozalash, yangi ko‘chatlar ekish va daraxtlarni qirqib shakl berib oqlash kabi yumushlarni ommaviy ravishda bajarish an’anaga aylangan. Jamoa ishlari bajariladigan hashar O‘zbekistonning barcha qishloq va shaharlarida keng qo‘llangan. Jamoa hasha­ri bilan ko‘prik qurish va ta’mirlash, ariq-zovurlar qazish, ularni tozalab turish; masjid qurish va ta’mirlash, mozorlarni tozalash va boshqa ishlar bajarilgan. Katta hasharlar tantanalari boshlanib, tugallanishi ham ko‘tarinki ruhda yakunlangan. Umumxalq hashar udumi 30-40-yillari Katta Farg‘ona, Shimoliy Farg‘ona, Shimoliy Toshkent kanallarini, Bekobod GES, Kattaqo‘rg‘on suv ombori, Toshkent shaharning Beshyog‘och dahasidagi ko‘lni (hozirgi O‘zbekiston Milliy bog‘i hududida joylashgan ko‘l) bunyod etishda namoyon bo‘ldi.

Qo‘shnilarning o‘zaro hashari qadimgi udumlardandir. Bunday hashar ko‘pincha dala ishlari, uy qurish, hovli devorini ko‘tarishda, to‘y-hashamlarda keng qo‘llangan. Hasharga aytilgan kishilarning kelishi shart bo‘lgan. Uzrli sabab bilan kela olmay qolgan kishi hashar bo‘layotgan qo‘shnisinikiga hasharchilar uchun taom pishirib chiqargan. Oilaviy hashar ko‘pincha imoratni tiklash ishlarida qavm-qarindoshlar ishtirokida bajarilgan. Hashar mahalla va qishloqjamoa fuqarolarini birlashtirali, ularni slkadoshlikka, uyushqoqlikka da’vat etadi.O‘zbek xalqi oila qurish an’analariga rioya qilishda, qiz uzatish yoki kuyov tanlashda ham quda bo‘lmish tomon xususida ma’lumotga ega bo‘lib, ularning ijtimoiy kelib chiqishini, jamoada tutgan o‘rnini va obro‘-e’tiborini hisobga oladi. Agar kuyov yoki kelin bo‘lmish tomonning aqli, odobi, husni-malohati bir hissa bo‘lsa, ularning qarindosh-urug‘lari, avlodning jamoadagi mavqei va bu xususdagi jamoatchilik fikri ikkinchi, aksariyat hollarda hal qiluvchi omil vazifasini o‘tagan. Farzandlarni yaxshiga qo‘shish, bu borada xato qilib qo‘ymas-likda jamoa, jamiyat rayi, ko‘pchilikning kengashli fikri muhim rol o‘inaydi. Shu boisdan ham, jamoatchilik fikrining shaks turmush tarzi, taqdirini belgilashdagi ustuvorlik mavqei beqiyosdir. Shu bois xalq orasida «G‘arb qonunlar, Sharq urf-odatlar bilan boshqariladi», degan naql keng tarqalgan. Darhaqiqat Sharqda, shu jumladan, o‘zbeklarning turmush-tarzida ham ko‘plab urf-odatlar qonun darajasida yuqori turadi.

O‘zbeklar orasida keng tarqalgan ja­moatchilik an’analari chuqur tarixiy ildizlarga ega. Bu tartibotning ibtidosi mintaqa xalqlarining eng qadimgi yozma manbai hisoblangan «Avesto» kitobida bayon etilgan. Yozma va arxeologik manbalarda mintaqaning qadimgi shaharlari aholisi orasida jamoalar faoliyat ko‘rsatganligi, faqat turmushdagina emas, balki ishlab chiqarishda ham jamoa asoslari mavjudligi qayd etilgan. O‘rta asrlarda jamoa faqat jamoaviy asoslardagina sug‘orish tizimini tashkil etish va qo‘llab-quvvatlash, binobarin, dehqonchilik bilan shug‘ullanish mumkin bo‘lgan qishloq aholisi uchun ham, shuningdek, shahar aholisi uchun ham o‘zining ilgarigi ahamiyatini saqlab qolgan va bar­cha udumlar, marosimlar qishloq va sha­harda mahalla jamoalarining tashabbusi bilan o‘tkazilgan.

O‘zbek xalqida mehmondorchilik odati ham keng tarqalgan udumlardan.Insoniyat tarixining dastlabki bos-qichlarida shakllangan mehmondorchilik odati hayotiy zaruratlar bilan bog‘liq bo‘lgan va tarixning turli bosqichlaridan o‘tib hozirga qadar yetib kelgan. Ma’lum sabablar bilan tarqalib ketgan urug‘-aymoqlar bir-birlarini axtarib topgach, ular ulug‘ mehmon tarzida izzat-ikrom bilan kutib olingan. Bora-bora mehmondorchilik xalqlarning udumiga aylangan; mehmonga nafaqat urug‘doshlar va qarindoshlar, hatto begona kishilar, musofir yo‘lovchilar ham qabul qilingan. Mahalla va qishloq jamoalari xonadonlarida mehmonni kutish uchun maxsus xonalar - mehmonxona qurilgan. Odat bo‘yicha mehmon mehmonxonada qabul qilingan. Mehmonxonasi bo‘lmagan xonadon uyida kutgan.

Xonadonga kelgan mehmonni, qavm-qarindoshni kattalar bilan bolalar ham birgalikda chiqib kutib olganlar. Meh­mon, odatda, mehmonxona yoki uyning to‘riga o‘tqaziladi. To‘kin dasturxon yozilib, non na choy keltiriladi. Keyinroq taom pishirilib (ko‘pincha palov, no­rin, qonurdoq, sho‘rva) tortiladi. Agar mehmon ot yoki ot-arava minib kelgan Oo‘lsa ot-uloniii bola (o‘spirin) yoki maxsus otboqar otxonaga kiritib, beda-pichan bergan. Mehmon ketar vaqtda uning oti yoki ot-aravasi yo‘lga hozirlangan va otga minishiga yordam berilgan; bolalar mehmon bilan kattalar qatorida xayrlashganlar. Mezbon iloji boricha mehmonga sahovat ko‘rsatishi shart bo‘lgan. Mehmon imkon darajasida ku­tib olinmasa, xonadon sohibi jamoa nazaridan qolgan.

O‘zbekcha mehmondorchilik taomilidan yana biri - mehmon kimning xonadoniga kelishidan qat’iy nazar, uni zudlik bilan borib ko‘rishishga oshiqqanlar. Chunki mehmon, ayni vaqtda, qishloq yoki mahalla jamoasining ham mehmoni hisoblangan. Mehmonni navbati bilan boshqa xonadon sohiblari ham uylariga taklif qilish odat bo‘lgan. Ulug‘ meh­mon oyog‘i tagiga poyondoz to‘shab, ba’zan qo‘y so‘yib kutib olingan. Ziyofatga qo‘shnilar, mahalladoshlar yoki qishloq oqsoqollari, hurmatli kishilar taklif etilgan. Mehmonni kuzatish oldidan sarpo kiydirish odati ham bo‘lgan. O‘zbek xalqining mehmopdorchilik taomilla-ri ajdodlardan avlodlarga o‘tib, hozirgacha saqlanib kelmokda.

Kattalarni hurmat qi­lish o‘zbek xonadon ila umumnnsoniy qadriyatlardap bo‘lib, bolaga juda yoshligidan boshlab o‘rgatilgan. yoshi katga kishining ishiga yordamlashish odat va odob hisoblangai. Jamoa yetakchisining yoki oila boshlig‘ining qarori oila va jamoa manfaatlariga mos kelganligi uchun uni bajarish shart hisoblangan. Qariyalar ayni vaqtda o‘tmishdan meros bo‘lib kelayotgan va kundalik hayot uchun zarur bilimlarni, xususan, o‘tmishdan meros bo‘lib qolgan taomil (urf-odatlar) ni yoshlarga o‘rgatganlar. Bolalar na­faqat ota-onaning, balki qishloq yoki mahalla jamoasi kattalarining ham diqqat e’tiborida bo‘lgan. Yoshlar aynan jamoada milliy meros va urf-odatlarni o‘rganib boradi.

O‘zbek xalqining hayotida mavjud bo‘lgan tartib va qoidalar xalq an’analarida hamda islom dini va shariat qoidalari asosida yuzaga kelgan, albatta. Odob qoidalariga rioya qilish oiladan boshlangan. Yoz paytlarida, ayniqsa, barvaqt turilgan. Bolalar bet-qo‘llarini yuvib kattalarga salom bergan. Kat­talar, ayniqsa, mehmonlar qo‘liga suv quyib sochiq tutish yoshlikdan, bolalikdan o‘rgatilgan.

Dasturxon oilaning kurki, to‘kinlik ratszi hisoblangan. Uning atrofida yi-g‘ilib o‘tirish ham ma’lum odob doira-sida bo‘lgan. Dasturxonga hurmat bajo keltirish odatga aylangan. Dasturxon «Bixmilloh» bilan ochilib, Yaratganga shukrona aytilib, o‘tganlar haqqiga duoi fotiha qilib, tiriklarga sihat-salomatlik, dasturxonga qut-baraka, elu yurtga tinchlik va farovonlik tilab yig‘ishtirilgan.

Asosiy xo‘jalik mashg‘ulotlari dehqonchilik bo‘lgan o‘zbek xalqida non azaldan e’zozlab kelingan. Unga ilohiy ne’mat darajasida qaralgan. Nonga hurmat bilan munosabatda bo‘lish bolalarga juda yoshlikdan o‘rga­tilgan. O‘z navbatida, non bilan bog‘liq bir qancha urf-odatlar shakllangan. Jumladan non hech qachon oyoq ostiga tashlanmagan. Non ushog‘ini bosish og‘ir gunoh hisoblangan. Non o‘ziga xos rizq-nasiba ramzi bo‘lganligi uchun ham uzoq safarga yoki harbiy xizmatga ketayotganlarni non tishlatib kuzatish udumi bo‘lgan. Bundan tashqari kelinni kuyovnikiga kuzatishda boshiga non qo‘yish odati bo‘lgan. O‘zbeklar orasida qadimgi odatga ko‘ra, g‘alla somonini hech qachon o‘choqqa va tandirga yoqishmagan. Chunki donni-nonni yoqish og‘ir gunoh deyiladi. Qolversa, xalq orasida non bor joyga turli ins-jinslar va yovuz kuchlar yaqinlashmaydi, degan tasavvur bo‘lganligi bois yomon ko‘zdan, yovuz kuchlardan asrovchi vosita sifatida, yangi tug‘ilgan chaqaloqning yoki xatna qilingan bolaning yostig‘i ostiga boshqa qator magik xususiyatga ega buyumlar bilan birga non qo‘yilgan. Xorazmda non bo‘laklari tumor qilib taqilgan.

Suvni qadrlash odati ham o‘zbek xalqi turmushida chuqur ildiz otgan. Kattalar farzandlariga suvni bulg‘amaslik va sh.k.ni uqtirib borganlar. Yoshlarni odob-axloq ruhida tarbiyalashda jamoaning o‘rni ham katta bo‘lgan. Jamoaning har bir a’zosi mehmondor­chilik, ma’raka va boshqa jamoat joylarida yoshi va mavqeiga qarab joy egallagan. Kattalar va hurmatli kishilar oldinda borgan va lavra to‘riga taklif qilingan. O‘zbeklarning urf – odatlari, marosimlari va bayramlari rang – barang hamda o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bir necha ming yillar mobaynida shakllanib kelgan. An’anaviy urf – odatlar va marosimlar o‘zbek xalqining etnogenezida ishtirok etgan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan voha va cho‘l aholisiga xos elementlarni o‘ziga sindirgan turli qabila va etnik guruhlarning etnomadaniy tajribalarning murakkab qo‘shilishi jarayonida shakllangan. Masalan bola tug‘ilishi (chilla, beshik kerti), sunnat to‘yi. Nikoh va motam marosimlarida O‘rta Osiyo xalqlarining umumiy o‘xshashligi mavjud.

O‘zbek xalqi hayotidagi marosimlar, asosan, 2 katta turkumga- mavsumiy va oilaviy-turmush marosimlariga bo‘linadi. O‘z navbatida bu marosimlar hag‘ mayda guruhlarga bo‘linadi. Chunonchi mavsumiy marosimlarga qishki marosimlar (gap-gashtaklar, birinchi qor yoqqanda «qor xat» yozish), bahorgi maro­simlar (shox moylar, qo‘sh chiqarish, loy tutish, Navro‘z bayrami, sumalak sayli, gul sayllari, lola sayli, sunbula sayli, “sust xotin” ), yozgi marosimlar (“choy momo”, suv sayli, tut sayli, qum sayli va kuzgi marosimlar (“oblo ba­raka”, Mehrjon, Hosil bayrami, qovun sayli, uzum sayli, anor va anjir say­li) kiradi. Ikkinchi turkumga kiruvchi oilaviy turmush marosimlar ham bir necha guruhga bo‘linadi. Bularga bola tug‘ilishi va tarbiyasi bilan bog‘liq ma­rosimlar, nikoh hamda motam marosimlari kiradi. Shuningdek, o‘zbeklarning an’anaviy turmush tarzida islom dini bilan bog‘liq ro‘za hayiti (Iyd al-Fitr), qurbon hayiti (Iyd al-Adho) bayramlari, mavjud, ashuro, laylat-ul qadr kechasini kutish bilan bog‘liq tarzda o‘tkaziladigan marosimlar xam muhim ahamiyat kasb etadi.

Yoshlarni odob-axloq ruhida tarbiyalashda jamoaning o‘rni ham katta bo‘lgan. Jamoaning har bir a’zosi mehmondorchilik, ma’raka va boshqa jamoat joylarida yoshi va mavqeiga qarab joy egallagan. O‘zbeklarning jamoa marosim-lariga Navro‘z bayrami, mehrijon sayli, lola sayli, qizil gul sayli, Ro‘za hayiti (Iyd al-Fitr), Qurbon hayiti (Iyd al-Adho), sumalak sayli va boshqa, ularni o‘tkazish bilan bog‘liq xalq odatlari, rasm-rusumlari kiradi. Har bir bayram o‘z tarixiga ega bo‘lib, u xalq ijodiy mehnati va hayot sharoiti bilan chambarchas bog‘liq. O‘zbek xalqi orasida eng keng tarqalgan, milliy tusga ega bo‘lgan urf-odatlardan mavsumiy marosimlar diqqatga sazovordir. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, o‘zbek mavsumiy marosimlarini quyidagi turkumlarga tasnif etish mumkin: 1) qishda o‘tkaziladigan gap-gashtak, yasa-yusun kabilar; 2) bahorgi marosimlar - Navro‘z, shoxmoylar (qo‘sh chiqarish), lola yoki qizil gul sayli, loy tutish, sust xotin kabilar; 3) yozgi marosimlardan qovun sayli, choy momo va h.k.; 4) kuzgi marosimlar - hosil yig‘imi bilan bog‘liq mehrjon, oblobaraka, shamol chaqirish, uzum sayli kabilar.

Har bir marosim va urf-odat o‘z ta­rixiga ega, u xalq ijodiy mehnati va hayot sharoiti bilan chambarchas bog‘liq. Islom dini qaror topishi bilan ayniqsa oilaviy turmushga oid urf-odatlar o‘zgardi va yangi dinga moslashtirildi. Lekin islomdan avvalgi ba’zi urflar hanuz saqlanib kelmoqda. Masalan, olovni muqaddas bilish, azayimxonlik, folbinlik va hakozo. Keyingi vaqtlarda vujudga kelgan marosimlar ham mavjud. SHo‘rolar hukmronligi davrida amaldagi mafkuraga muvofiqbir qancha marosimlar, jumladan, komsomol to‘yi, qizil to‘y, Oktabr (7 noyabr) bayrami, Sovet armiyasi kuni, Sovet konstitusiyasi kuni, qo‘shiq bayrami, paxta bayrami va b. joriy etiddi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, bu bayramlarning ko‘pchiligidan voz kechildi, lekin joriy taqvim bilan bog‘liq umumbashariy bayramlardan 1 yanvar - Yangi yil, 8 mart - Xotin-qizlar kuni, 9 may - Xotira va qadrlash kuni tarzida saqlab qolindi. Ayni vaqtda mustaqil O‘zbekiston Respublikasidayangi xalqbayramlari ta’sis etildi: 1 sentabr - Mustaqillik kuni, 1 oktabr - O‘qituvchilar va murabbiylar kuni, 8 dekabr - Respubli­ka Konstitusiyasi qabul qilingan kun, shuningdek, Ro‘za va Qurbon hayitlari kuni, Navro‘z bayrami.

Shamsiy (Quyosh) yil hisobida yilning 1 – kuni bo‘lib O‘rta Osiyo va Sharq mamlakatlari xalqlarining qadimiy an’anaviy bayrami hisoblanadi. Navro‘z bahor bayrami hisoblanadi. Navro‘z bahori teng kunlikka (21 yoki 22 mart ), ya’ni quyoshning hamal burchiga kirishiga to‘g‘ri keladi. Navro‘z dehqonchilik ishlarini boshlash bayrami ham hisoblanadi. Navro‘z bayramida ommaviy xalq sayillari uyushtirilgan, yangi ungun ko‘katlardan tansiq taomlar pishirilgan, ba’zi ekinlarni ekish boshlangan.

O‘zbekiston va O‘rta Osiyodagi boshqa mamlakatlar mustaqillikka erishgach, boshqa qadriyatlar qatorida Navro‘z bayrami g‘am qayta tiklandi. Hozir O‘zbekistonda Navro‘z umumxalq bayramlaridan biri sifatida nishonlanadi. 21 mart kuni dam olish kuni deb e’lon qilingan. Har yili shu kuni respublikaning barcha viloyatlaridagi xiyobon va maydonlarda bayram sayillari tashkil qilinadi, konsertlar beriladi. Bir necha kun mobaynida mahallalarda Navro‘zga bag‘ishlangan tadbirlar o‘tkaziladi, sumalak, halim va boshqa tansiq taomlar pishirilgan. Navro‘z kunlari hokimliklar, mahallarning faollari, xayr – ehson tashkilotlari- mehribonlik uylari bolalari, urush va mehnat faxriylari, yolg‘iz keksalar huzuriga tashrif buyurib, ularni qutlab, sovg‘a – salomlar ulashadi.

O‘zbeklar bahor faslida yana bir qancha boshqa sayillar (boychechak, gunafsha, gulbargi, qizil gul, lola va sunbula sayllari) ham o‘tkazganlar.

Lola sayli o‘zbek xalqining qadimgi udumlaridan biri bo‘lgan. Xorazm, Buxoro va Boysunda «Qizil gul (guli surx) sayli», Qo‘qon, Isfara va Toshkent atroflarida «Lola sayli», ba’zi tog‘li tumanlarda, jumladan, Chustda «Sunbula sayli», yana boshqa joylarda «Boychechak sayli» kabi bayramlar uyushtirilgan. Lola sayli Navro‘z bayramidan keyin (aprelning oxiri - mayning boshlarida) lola va lolaqizg‘aldoqlar ochilgan vaqtlarda o‘tkazilgan.

Boychechakning ochilishi dehqonlarga bahorgi yumushlarning boshlanganligini, tabiatning uyg‘onganligini bildirgan. Lola bayramlari va boychechak say­li ayniqsa Farg‘ona vodiysida keng nishonlangan. Bolalar «Boychechak» qo‘shig‘ini aytib, uyma-uy kirib, bahor darakchisining paylo bo‘lganligi haqida suyunchi olishgan. Ular boychechakni avvaliga keksalarga berishga intilishgan. Chunki, bu gul ular uchun qadrli bo‘lib, qishdan omon-eson chiqilganligidan, yana bahor kelganidan, yangi hayot boshlanganidan darak bergan. Shuning uchun ham keksalar boychechakni ko‘zga surtib, «Omonlik-omonlik, hech ko‘rmaylik yomonlik, yanagi yil shu kunlarga eson-omon yetaylik», deb yaxshi niyatlar qilishgan. Bayramni xalq tomonidan saylangan «Lolachilar» boshqarganlar. «Lolachilar» o‘z do‘stlari bilan lola saylining qachon va qasrda o‘tkazilishini aniq-lab, xalqqa xabar bergan. Bayram maxsus joylarda (sayilgohlarda) tashkil etilgan. Sayil o‘tkazilishidan oldin «lolachi» maxsus daraxt yoki daraxtning chiroyli shoxidan kesib olib, lolalar bilan bezagan. Keyin uni qishloq ko‘chalaridan olib o‘tgan. Buni kurgan odamlar ko‘chaga chiqib, ko‘ngliga tugib qo‘ygan niyatlarini aytib, daraxtlar shoxiga turli mato parchalari, ro‘molchalar bog‘lashgan. So‘ng «lolachilar»ga ergashib, o‘yin-kulgi qilib, lolazor tomon yo‘l olishgan. Belgilangan joyga kelishganidan so‘ng «Gul daraxti» markazga o‘rnatilgan va oqsoqollarduosi bilan bayram boshlangan. Bayramning ikkiichi kuni muqaddas mozor va qabristonlar ziyorat qilingan. Bunda erkaklar va ayollar alohida-alohida ziyoratgohlarga borganlar.

Xorazmdagi Qizil gul saylida yoshlar o‘zlari yasagan gullastalarini qarindosh-urug‘lariga, yor-birodarlariga sovg‘a qilganlar. Yigit-qizlar bayram boshilan oxirigacha o‘z do‘ppilariga qizil gul qadab qo‘ygan. Bayramning birinchi kupi yigitlar alohida, qizlar alohida saf-saf bo‘lib tengqurlari bilan bir-birining uylariga Gyurib, ota-onalarini, yoshu qariyalarni bayram bilan muborakbod qilganlar, qo‘shiqiytib, raqsga tushganlar. Bayramning ikkiichi kuniga xushmanzara joylarda xalq sayllari tashkil etilgan. Sayil davomida “Yor tanlash” marosimi ham o‘tkazilgan. Gul sayillarning asosida, asosan, bahordagi dehqonchilik yumushlarini boshlanishi yotgan bo‘lib, gullarnish ochilishi dehqonlarga navbatdagi ziroatchilik mavsumi boshlanganligini anglatuvchi o‘ziga xos fenologik taqvim ham hisoblangan. Shu bois Xorazmda «Qizil gul» bayrami boshlangan kuni jo‘xori, sholi va boshqa ekinlar urug‘i ekilgan. Shuning uchun ham bayram tantanalari qancha yaxshi o‘tkazilsa, bahorda dehqonchilik ishlari ham muvaffaqiyatli boshlanib hosil mo‘l-ko‘l bo‘lishiga ishonch bildirilgan.

O‘zbekklarda yerni haydash, uni ekishga tayyorlash, suv keltirish, zamin bag‘rida yetishtirilgan hosilni yig‘ib olish savob, dehqonchilik eng sharafli mashg‘ulot hisoblanadi. Ayniqsa, dehqonchi­lik mavsumining boshlanishi o‘ziga xos tantana tarzda nishonlanib, Respublikamizning qator mintaqalarida bahorgi shudgor oldidan «is chiqarish» marosimi o‘tkazilgan. Har bir oilada ayollar bo‘g‘irsoq, cho‘zma pishirishgan. Qozonda yog‘ yaxshi qizitilib, so‘ngra unga xamir tashlangan. Go‘yoki, marhumlar shu yog‘ hididan ruhlari shod bo‘lib, qarindosh-urug‘larga omad tilashadi. Yerni haydashdan oldin ho‘kizlarning shoxlari va bo‘yinturug‘ini yog‘ bilan moylaganlar. Ho‘kizlarni yomon ko‘zdan asrasin, deb tumorlar taqilgan. Dastlabki egat olish yoki urug‘ sepishni oila yoki qishloqdagi hurmatli keksalar boshlab berishgan. Bahor faslidagi bayram va sayillardan tashqari kuz mavsumidagi to‘kin-sochinlik bilan bog‘liq bayram va sayillar ham mavjud. Shulardan biri Hosil bayrami. Bu bayram ham o‘zbek xalqining qadimgi tantanalaridan biri hisoblanadi. Oldinlari bayram kuzda barcha ekinlar hrsili, mevalar yig‘ib-terib olinganidan keyin qishloqlarda, shaharlarga yaqin yerlarda o‘tkazil­gan. Mustaqillikdan keyin shaharlarda ham o‘tkazish ommaviy rasm bo‘ldi. Bay­ram kunlari (2—3 kun) dehqonlar yetishtirgan mahsulotlarini sayil joy-lariga olib kelib sotishgan. Bayram sayilgohiga shahar hunarmand-kosiblari ham o‘z mahsulotlarini olib chiqib sotgan. Sayilgohlarda har kim o‘ziga kerakli narsalarni xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Sayil kunlari poyga, ko‘pkari va boshqa musobaqa o‘yinlari uyushtirilgan. Ba’zi qishloqlarda qo‘chqor, taka, xo‘roz, tuya urishtirish odat bo‘lgan. Jamoalarda shu kunlari mol so‘yilib, elga xudoyi ham qilingan. Hosil bayrami va u bilan bog‘lik, marosimlar birmuncha o‘zgarishlar bilan hozirga qadar yetib kelgan. Har yili dala va bog‘larda yetishtirilgan hosil yig‘ib olingandan keyin qishloq jamoalari ma’lum kunlarni hosil bayrami deb e’lon qiladi. Bu kunlar yetishtirilgan mahsulotlar belgilangan joylarga (yar-markalarga) keltirilib sotiladi.

Musulmonlar, jumladan, o‘zbek xalqi hayotida ro‘za va qurbon hayitlari va ular bilan bog‘liq udumlarni bajo kelgirish muhim o‘rin olgan.

Hayit bayrami marosimlariga jiddiy tayyorgarlik ko‘rilgai. Arafa kunlari qabristonlarga borib yaqinlar mozorlarini ziyorat qilish odatga aylangan. Hovli va ko‘chalar tozalanadi. Pishiriqlar, tansiq taomlar tayyorlanadi. Hayit kuni tong yorishishi bilan katta-yu kichik toza kiyimlarini kiyib masjid va namozgohlarga borib hayit namozini jamoa bo‘lib o‘qiydilar. So‘ngra yaqin ta’ziyali xonadonlarga bo­rib fotiha o‘qib qaytadilar. Hayitning birinchi kuni shahar va qishloqlarda sayil bo‘lgan. Savdo tashkil etilgan. Hayit kunlari (odatda 3 kun) oilada katta-kichik bir-birlarini tabriklay-dilar, sihat-salomatlik, baxt tilaydilar; qavm-qarindosh, qo‘ni-qo‘shnilarini ham tabriklaydilar, bemor va nogironlarni borib ko‘radilar; to‘kin dasturxon yozib, taom pishirib mehmon kutadilar.

Toshkkent shahri va Toshkent viloyatining ayrim yerlarila “kelin ko‘rish” yoki “kelin salom” deb nomlangan marosim o‘tkashladi. Nikoh to‘yidan keyin yosh kelinlar hayit kunlari dasturxon bezatib, mehmon kutishadi. Marosimni o‘tkazishdan bir kun avval kelinning ota-onasi qizi kelin bo‘lib tushgan xonodonidagilar yo‘qlov yuboradi. Bu bilan ular qudalarini, kuyov va qizlarini muborak ayyom bilan qutlashadi. O‘z navbatida, kuyov xonadonidagilar ham o‘zlari pishirgan shirinliklardan berib yuborishadi.

Hayit kuni erta tongdan kelinchak eng chiroyli liboslarini kiyadi, boshiga nafis, harir mato yopib, xonadon a’zolariga va kelgan mehmonlarga birma-bir salom beradi hamda dasturxonga taklif etadi. Bu marosim ishtirokchilari, aso­san, xotin-qizlar hisoblanadi, ya’ni kelin ko‘rgani, asosan, ayollar va qizlar tashrif buyurishadi.

O‘zbeklarda ham boshqa xalqlar singari inson hayoti ibtidosidan intihosigacha turli-tuman marosimlar bilan bur-kangan. Insoniyat hayotining muhim burilish nuqtalari bilan bog‘liq tarzda o‘tkaziladigan tadbirlar oilaviy marosimlar deb yuritiladi. Oila va oilaviy marosimlar etnosga xos madaniy va maishiy an’analar uzatuvchisi hamda davomchisi hisoblanadi.

Oilaviy marosimlar. Beshik to‘yi. O‘zbekistonda keng tarqalgan qadimgi odatlardan. To‘ng‘ich farzand tug‘ilganda yetti, to‘qqiz, o‘n birinchi kunlari yoki kelin-kuyovning ota-onalarining o‘zaro kelishuvlari bilan belgilangan kunda, asosan, qarindosh-urug‘, qo‘ni-qo‘shnilar ishtirokida o‘tkaziladigan tantanali marosimdir.

Beshik chaqaloqning ona qarindoshlari—bobosi, buvisi, tog‘a va xolalari tomonidan qilingan. Xalqimizda bolani beshikka belashda qarindosh-urug‘lar va mahallada hurmatli, e’tiborli, uvali-juvali ayollar qatnashgan. Bulardan biri doya momo (enaga) yoki o‘zining katta buvisi bo‘lishi mumkin. Bolani beshikka belashda beshik ustidan turli sochqilar sochganlar.

Farg‘ona vodiysida an’anaga ko‘ra, bolani beshikka belashda yostig‘i ostiga kulcha, tuz, pichoq, oyna, Surxondaryoda oyna, taroq, Toshkentda esa oyna, pichoq, qalam­pir kabi narsalar qo‘yilgan. Bu narsalarning o‘z ramziy ma’nosi bo‘lgan. Non rizq-nasiba bo‘lish bilan birga insonning doimiy yo‘ldoshi ham bo‘lgan. Pichoq va oyna qo‘yishda go‘dak hayoti oynadek tiniq, pichoqday o‘tkir bo‘lsin degan niyat mujassamlashgan.

Aqiqa . O‘zbek oilalarida yangi tug‘ilgan bolaga ism qo‘yish va «qorin sochi» (bolaning tug‘ilgandagi sochi)ga qaychi urish bilan bog‘liq odat. Islom an’anasiga ko‘ra, odatda chaqaloq 7 yoki 14 yoxud 21 kunligida o‘tkazish tavsiya etilgan.

O‘zbek xalqida qadimdan saqlanib kelayotgan yana bir marosim xatna qilish (o‘g‘il to‘yi)dir. Xalq o‘rtasida xatna «sunnat to‘yi», «chukron», «qo‘lini halollash (poklash)» kabi nomlar bilan yuritiladi.

Bu marosim ham uzoq tarixiy davrlar bilan bog‘liq bo‘lib, insoniyat tarixining ilk davrlaridagi o‘g‘il bolalarni bir yosh bosqichdan ikkinchisiga o‘tishini maxsus marosim tarzda nishonlash bilan bog‘liqdir. Bunday odatlar keyinroq, islom dini tarqalgan mamlakatlarda udumga aylangan. Musulmonlarda sunnat to‘yini o‘tkazishdan maqsad «islomning sunnatini bajarish»dir. Bu marosim o‘g‘il bolalarda 3, 5, 10 yoshda, ayrim hollarda 11, 12 yoshgacha o‘tkazilgan. Qo‘ni-qo‘shnilar hamda qarindosh-urug‘lar ishtirokida to‘y tayyorgarligi bilan bog‘liq bir necha udumlar (ko‘rpa tikish, to‘y sarpolarini bichish va tikish), qishloq va mahallaning keksa va o‘rta yoshdagi serfarzand ayollariga topshirilgan. To‘ygacha bo‘lgan davrda tandir qurdi (yoki nonvoy soldi), so‘qim so‘ydi, maslahat oshi kabi marosimlar ham o‘gkazilgan. Bu marosimlardan keyin to‘y oldidan xatmi qur’on marosimi o‘tkazilgan. Bunga qishloq (mahalla) keksalari, masjid imomi yoki qori va qarindoshlar taklif etilgan. Dasturxon yozilib oxirida fotiha qilingan. Shundan keyin katta to‘y tantanalari boshlangan. To‘y arafasida to‘y bolaga qavm-qarindoshlar va hamqishloq (mahalladosh)lar oqsoqollar davrasida sarpo kiydirish marosimi o‘gkazilgan. So‘ngra to‘ybolani muborakbod etib ustiga tanga, shirinliklar sochilgan.

Sunnat to‘yidagi eng katta marosim - elga osh berish. Osh berish marosimi oxirida ilgarilari kechqurun hovliga katta gulxan yoqilib, uning atrofida kurash, tortishmachoq (arqon tortish) va boshqa o‘yinlar qilingan. Mehmonxonalarda (ayollar ichkarida) bazm, g‘azalxonlik o‘tkazilgan, baxshilar dostonlardan parchalar ijro qilgan. To‘yning ertasi kuni ba’zan ko‘pkari va boshqa musobaqalar uyushtirilib, g‘oliblarga sovrinlar berilgan. Sunnat to‘yi yakunida to‘y bola usta-sartarosh tomonidan xatna qilin­gan, Usta tomonidan xatna qilish amali bajarib bo‘linganidan keyin, bola uchun xatna chillasi boshlanadi. Xatna chillasi davrida bola xonadondan tashqariga chiqarilmagan, uning oldida doimo yaqinlaridan kimdir bo‘­lishi lozim bo‘lgan. Xatna jarayoni ko‘pincha qarindosh-urug‘lar, qo‘ni-qo‘shni­lar ishtirokida tor davrada o‘tkazilgan. Xatna jarayonini erkaklar bajarganlar. Keyingi vaqtlarda xatna to‘yida elga osh berish va boshqa ayrim odatlar udumdan qol moqda.

Ajdodlarimizning rasm-rusmlari, dunyoqarashi, ishonch - e’tiqodlari, turmush-tarzi va hayot haqidagi falsafiy qarashlari, asrlar bo‘yi jamlangan hayotiy tajribalari va turmush ko‘nikmalarini o‘zida mujassamlashtirgan eng jozibali marosimlardan biri ikki yoshni birlashtiruvchi - nikoh to‘yidir. Bundan maqsad nikohni jamoatchilikka mag‘lum qilish va ota-ona, qarindosh-urug‘lar jamoa bilan birga nishonlashdir. Nikoh to‘yi tizimida bir qancha marosimlar mavjud: sovchilik, unashtirish, uy ko‘rar (qiz ko‘rar), sep taxlar, to‘qqiz berish (to‘qqiz tovoq), qiz oshi (qizlar majlisi), kelin tushirish, bakon tutish, yuz ochdi, kelin sa­lom, chorlar, quda chaqiriq kabi maro­simlar va ular bilan bog‘liq rasm-rusmlar. Bularning aksariyati hozirgacha saqlamib amal qilinib kelinadi, ba’zilari udumdan qolib ketdi.

XX asrning 80-yillaridan boshlab, kuyovnikida nikoh to‘yi tantana kechasini o‘tkazish, ishtirokchilar tomonidan kelin ni kuyon sha’niga samimiy istaklar bildirish an’anaga aylanadi. To‘yning ertasi kuni “bet ochar”, “kelin salom” kabi udumlar bajarilgan. Ushbu udumlar orqali kelinning naqadar tarbiya ko‘rganligiga, fe’li - atvoriga, uquvligiga baho berilgan hamda ishchanligi, epchilligi ovqat pishirishga nnechog‘li tayyor ekanligi sinovdan o‘tkazilgan. Bu esa qizlarni yoshlikdan mehnatga, ro‘zg‘or tutishga, mehmon kutishga o‘rgatishni ko‘zda tutadi.

O‘zbek xalqi motam marosimi - inson vafoti munosabati bilan o‘tkaziladigan mungli marosimdir. Shu boisdan ushbu marosimda ijro etiluvchi folklor janrlari, marosim ishtirokchilari va ularning kiyim-boshlari hamma-hammasi munglidir. Motam marosimlari juda ko‘p rasm-rusm, odat va kichik marosimlar majmuidan tashkil topgan. Marhumni «mehmon qilish», («qora osh» tortish), yig‘i marosimi, marhumning gunohlarini ramziy sotib olish marosimi, dafn va marhumni xotirlash bilan bog‘liq o‘tkaziladigan turli marosim shular jumlasidandir.

O‘zbeklar va boshqa musulmon xalqlarda kishi kechasi yoki kunning 1-yarmida vafot qilsa uni, odatda, o‘sha kupi chiqa-riladi; kunning 2-yarmida vafot qilsa marhumni dafn qilish ertangi kunga qolliriladi, ya’ni mayit bir kecha «mehmon» qilinadi.

Motam marosimlarida yig‘i (bumov, bo‘zlash, marsiya aytib) alohida urinni egallaydi. O‘lgan kishiga marsiya aytib yig‘lash dunyoning ko‘plab halklarida uchraydi. Bu odat ildizlari ibtidoiy davrlarga borib taqaladi. Qadim zamonlarda ibtidoiy odamlarga o‘lim hayognish yakunlanishi hisoblanmagan. Jonsiz ko‘rinishda yotgan o‘lik aslida fiziologik va ruhiy hayot bo‘lib, eshitadi va ko‘radi. Shuning uchun yaqinlarining dastlabki qayg‘usi tabiiy ravishda marhum bilan ayriliq nolasi, yakkalanishdan hasrat, ojizligi, marhumning mardona xatti-harakatlari va yaxshi amallarini madh qilish ko‘rinishidagi baland ovozli bo‘zlash shaklini olgan.

Farg‘ona vodiysida marhumning yaqin qarindoshlari (erkaklar) dafn maro­simi kuni yangi, ohorli to‘n, do‘ppi kiyib, bellarini belbog‘ bilan bog‘lab qo‘llariga hassa (aso, yangi qirqilgan qora tol navdasidan) olib, unga suyangan holda marhum qo‘yilgan xona atrofida aylanib marsiya aytib yig‘laganlar. «Yig‘ichi»lar guruhi motamga mar­humning yoki uning oila a’zolari va qarindosh-urug‘larining hurmati uchun kelgan kishilar hisobiga ko‘payib borgan. Xalqona tasavvurga ko‘ra, erkak kishi o‘lganda hassaga suyanib yig‘lashda hassa nafaqat suyanchiq vazifasini, bal­ki ushbu xonadonning ustunidan ayril-gailiklarining ramziy belgisini ham ifodalagan. Ayollar yig‘isi erkaklar yig‘isidan o‘ziga xos tomonlari bilan farqlangan. Ayollar davra qurib (erkaklardan ajralgan holda) baland ovozda o‘lgan kishiga marsiya aytib yig‘laganlar. Ol-dinlari ayollarning dafn marosimla­rida ko‘kraklariga urib, boshlarini ochib (ayniqsa, eri o‘lgan ayollar boshim ochiq qoldi, degan ma’noda) sochlarini yoyib, dod solib yig‘lashlar uchrab turgan. Lekin hadisu sharifda marhumga bunday yig‘lash ma’qul sanalmaydi. Mar­humning el-yurtga qilgan yaxshi amalla­rini xotirlab, unga Allohdan rahmat tilashga chaqiriladi.

Marhum dafn qilinishidan oldin g‘assol tomonidan yuvib, poklanib kafanlangan. Oldinlari kafan oq bo‘z, doka kabi matolardan bichilgan. Hozirda esa kafanlik uchun, asosan, oq surp ishlatiladi.

Marhum kafanlangandan keyin ol dindan belgilangan muddatda dafn ma rosimiga yig‘ilgan erkamar ishtiroki da janoza namozi o‘qilgan. Janoza na mozi qishloqlarda marhumning hovlisidagi kengroq yerda, shaharlarda esg mahalla mayejidida imom boshchiligidg o‘qilgan. Janoza marhum bilan vidolashish uchun musulmonlarga buyurilgan, marhum haqiga o‘qiladigan namozdir. Janoza namozida qatnashayotganlarning tahorat-li bo‘lishligi va marhumning o‘ng tomo­ni qibla tomonda bo‘lishiga e’tibor qilingan. Janoza o‘qilib bo‘lgach, mar­humning tobutini ko‘tarishni odatda keksa yoshli qariyalar boshlab bergan. Tobutni xonadondan olib chiqib ketishda bu xonadonda.qayta o‘lim bo‘lmasin, degan niyatda uch marta yerga qo‘yib ko‘targanlar va qabristonga olib borib dafn qilganlar.

O‘zbeklarda marhum dafn etilgandan keyin, uni xotirlab bir qancha ehson marosimlari o‘tkazilgan. Marhumning «uchi», «yettisi», «yigirmasi» va «qirqi»ni o‘tkazish yoki ruh (arvoh)larga atab qirqta chiroq qo‘yish kabi e’tiqod va udumlar, aslida, hech qanday ilohiy yoki shar’iy tomoni bo‘lmagan, ular ibtido­iy davrlardagi e’tiqodiy qarashlar va sehrli raqamlar bilan bog‘liq qadimgi xalq qarashlari asosida paydo bo‘lgan.

Marhumlarni xotirlash marosimla­ri ramazon va qurbon hayitlari kunlarida ham o‘tkazilgan. Marhumlarni va ota-bobolar arvohlarini xotirlash tabiatdagi fasllar o‘zgarishi bilan bog‘liq kunlarda, jumladan, birinchi qor yoqqanda («qor yog‘di»), Navro‘zda, laylak kelganda, qovun pishig‘ida, gul ochilganda, daraxtlar(anor, jiyda) gullaganda ham o‘tkazilgan. Motam marosim­lari bilan bog‘liq marosimlar zamon va makonga oil falsafiy tushunchalar bilan koinot va insoniyat o‘rtasidagi, tabiat va odam hayoti o‘rtasidagi muayyan darajadagi bog‘liqlikni bildiradi.

O‘zbek xalqining ijtimoiy va oilaviy sharoitidagi mavjud marosimlarning har birida bir qancha urf-odatlar, irim-sirimlar va rasm-rusmlar mujassamlashgan. Marosim va odatlarning ko‘pchiligi, xalqimizning asrlar davomida amal qilib kelgan milliy qadriyatlaridir. Sovetlar davrida olib borilgan mustamlakachilik va ateistik siyosat natijasida ko‘plab milliy an’anaviy qadriyatlarimiz bilan bog‘liq an’analar va urf-odatlar ta’qib ostiga olinishi ma’lum ma’noda ma’naviy qashshoqlikka sabab bo‘ldi.

O‘zbekiston milliy mustaqillikka erishgach, xalqning qadimgi va azaliy qadriyatlari asta - sekin tiklandi va ularning ko‘plari xalqimizning turmush tarzidan o‘zining munosib o‘rnini topdi. O‘z navbatida, sovetlar davrida kommunistik mafkura ostida olib kirilgan ayrim marosimlar xalq turmushdan chiqib ketdi va qolaversa, yangi qator zamonaviy marosimlar ham kirib keldi.

O‘zbeklarning jamoaviy tiurmushi chuqur tarixiy ildizlariga ega. Bu tartibotning ibtidosi antik davrlarga borib taqaladi. Yozma va arxeologik manbalarda mintaqaning qadimgi shaharlari aholisi orasida jamoalar faoliyat ko‘rsatganligi, faqat turmushdagina emas, balki ishlab chiqarishda ham jamoa asoslari mavjudligi qayd etilgan. O‘rta asrlarda jamoa faqat jamoaviy asoslardagina sug‘orish tizimini tashkil etish va qo‘llab – quvvatlash, binobarin, dehqonchilik bilan shug‘ullanish mumkin bo‘lgan qishloq aholisi uchun ham, shuningdek, shahar aholisi uchun ham o‘zining ilgari ahamiyatini saqlab qolgan edi.

O‘z –o‘zini boshqaruvning tarixan tarkib topgan ushbu tizimi nafaqat birgalikda faoliyat olib borishgina bo‘lmay, ayni vaqtda ijtimoiy hayotni tashkil etish, oila va turmush an’analarini, rasm – rusumlarini xalqimiz turmush – tarzining barcha tizimini saqlash va boyitishdan ham iborat bo‘lgan. Yaqin vaqtlargacha, xududiy qo‘shnichilik jamoasi xalqimizda turli mintaqalarida turlicha nomlar bilan atalgan, chunonchi, “mahalla”, “guzar”, “masjid”, “jamoa”, “elat”. XX asrning 90 – yillarida respublikaning shahar va qishloqlarida xududiy – qo‘shnichilik jamoasi yagona mahalla atamasi bilan yuritiladigan bo‘ldi. Zero, o‘z – o‘zini boshqarishning xalqimiz an’analari va qadriyatlariga juda mos bo‘lgan ushbu usuli – mahallalar tizimi so‘nggi yillarda juda katta nufuzga ega bo‘lib bormoqda.

Hozirgi davrda o‘zbeklar zamonaviy kasb – xunarni egallamoqdalar. Kompyuter va internetdan foydalanish o‘zbeklar hayotiga singib ketdi. Demokratik jarayonlar rivojlanmoqda. Milliy, madaniy qadriyatlarga e’tibor kuchaymoqda.

9-mavzu: O’zbeklarning an’anaviy xo’jaligi.

Reja:
1.O’zbekiston aholisi xo’jaligi-madaniy tiplari. An’anaviy xo’jalik mashg’ulotlarining turlari va asosiy omillari. An’anaviy dehqonchilik xo’jaliklari (Xorazm, Buxoro, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo vohalari). Yerga ishlov berishning tartib qoidalari va muhsulot unumdorligini oshirish omillari. Ziratchilik, bog’dorchilik va uzumchilik.

2.O’zbeklarning an’anaviy chorvachilik xo’jaligi. Yirik shoxli qoramol xo’jaligi. Yilqichilik, tuyachilik va qo’y-echki boqish. Qorako’lchilik an’analari.

3.Hunarmandchilik va uning turlari. Temirchilik, misgarlik, zargarlik. Yog’och o’ymakorligi va duradgorlik. Kulolchilik, to’qimachilik kasb-hunarlari va hokazolar.
An’anaviy xo‘jaligi. O‘zbek zamini Markaziy Osiyoning eng qadimiy, asoru – atiqalarga boy, moddiy – madaniy turmush tarzi kishilik jamiyatining eng olis davrlariga borib taqaladigan o‘lka sanaladi. An’anaviy dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, deyarli xo‘jalikning barcha sohalari asrlar osha rivojlanib kelmoqda. O‘zbeklarning ajdodlarini mirishkor dehqon, asl chorvador, qo‘li gul hunarmand hisoblangan.

Dehqonchilik. O‘zbeklarning qadimiy mashg‘ulotlardan biridir. Ming yillar davomida dehqonchilik xo‘jaligini yuritish borasida ko‘plab tajriba va usullar hamda fenologik (o‘simliklar va hayvonot dunyosidagi mavsumiy o‘zgarishlar) kuzatishlar to‘plangan. Dehqonchilik borasidagi tajribalari uzluksiz xolda ajdodlardan avlodlarga o‘tib bordi.

Yog‘ingarchilikning kam bo‘lishi issiq havo iqlimi O‘zbekiston xududida murakkab sug‘orish tizimi vositasida maxsuldor sug‘orma dehqonchilikning keng tarqalishiga olib keldi. Ilmiy tadqiqotlardan ko‘rinadiki, sug‘orma dehqonchilik miloddan avvalgi III asrda Xorazm, Zarafshon voxalari hamda Farg‘ona vodiysida magistral kanallar qurish har xil suv bog‘lash, taqsimlash va suv chiqarish inshootlarni barpo qilish orqali rivojlangan. O‘zbek dehqonlari arpa, bug‘doy, tariq, no‘xat, yasmiq, sabzi, paxta, bodom, o‘rik, zig‘irpoya kabi ziroatchilik maxsulotlarni qadimdanoq yetishtirganlar.

Sug‘orma dehqonchilik xo‘jaliklari asosan qadimgi vohalarda Xorazm, Buxoro, Samarqand, Toshkent vohalari, Qashqadaryo va Surxondaryo havzalarida, Farg‘ona vodiysida joydashgan. Toshkent vohasi, Farg‘ona va Zarashon vodiysi, Qashqadaryo va Surxondaryo tog‘ etagi mintaqasida, asosan, bahor ekinlar yetishtirilgan. Mahalliy dehqonlar madaniy - etnik an’analar asosida dalachilik, polizchilik va bog‘dorchilik sohalarida turli usul va yo‘llarni ishlab chiqqanlar.

Ko‘p asrlar davomida turli chorvador etnik guruhlarning o‘troqlashuvi natijasida ular mahalliy aholidan dehqonchilik tajribalarni o‘zlashtirdilar va o‘zlarining etnik va madaniy xo‘jalik xususiyatlari bilan o‘ziga xos ta’rizda dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Shu asosida dehqonchilikning ikki turini ajeratib ko‘rsatish mumkin: sun’iy sug‘orishga asoslangan intensiv dehqonchilik xo‘jaligi; asosan, chorvachilik bilan qo‘shib olib boruvchi ekstensiv lalmikor dehqonchilik xo‘jaligi.

Ajdodlarimiz eng qadimgi zamonlardan buyon yerga ishlov berish bilan tirikchilik qilib keladi. Don, meva, poliz, rezavor ekinlarni ekadi. O‘zbekistonning barcha voha va vodiylarda yirik va mayda daryo irmoqlari, ko‘l va buloqlari atrofidagi sug‘orib dehqonchilik qiladigan lalmi, yaylov, qir, adir, tepaliklari deyarli dehqonchilik yerlariga aylanib ketgan. Ekinlarni sug‘orish uchun daryo, ko‘llardan. Irmoq va buloqlardan ariq, zovurlar qazishgan. Lekin yerlarning eng xosildor va suv serob qismi bir to‘da boylar qo‘liga bo‘lgan. O‘rta hol aholining bir parcha yeri bo‘lib, shu yerdan ham samarali foydalana olmas edi.

Sug‘orma dehqonchilik qilinadigan hududlarda qishloq jamoalari mavjud edi. Jamoa bir qancha urug‘lardan tashkil topgan bo‘lib, ayrim jamoalar to‘rt – besh qishloq aholisini o‘ziga birlashtirgan edi. Jamoaning alohida ariq, kanallari bo‘lib, kim nima ish qilishi, kechasi navbat bilan yerni sug‘orishi, qaysi ekinni qayerga ekishi kabi dolzarb masalalarni oldindan maslahatlashib olingan.

Jamoalar g‘allakor, sholikor, paxtakor xuddularda tuzilgan. Jamoa a’zolari dehqonlarning mehnati bir necha usulda tashkil etilgan. O‘z vositalari bilan ishlaydigan oildalar mustaqil tarizda faoliyat yuritishgan. Ish kuchi yoki asbob – jihozlari yetishmagan bir nechta dehqon jamoaga uyushib mehnat qilgan. Oila a’zolari bilan yollanma ishchilari ham mehnat qilishgan.

Ariq, zovur, kanallarni tozalash, ta’mirlash uchun har oila har yili bir – ikki marta hasharga chiqishi shart bo‘lgan. Jamoalar orasida “altov”, “hashar” kabi yumushlar keng tarqalgan edi. Altovda ot – ulovini bir – biriga berib turgan yoki dala, bog‘ va tomorqada birga ishlab bergan. Hasharda esa bir – biriga tekinga o‘zaro yordam berishgan.

Dehqonchilikda “qo‘sh” (Zarafshon vodiysi), “chek”, “chak” (Toshkent vohasi), “paykal”, “chek” (Qashqadaryo va Surxondaryo vohasida), “otliq”, “bir otliq” (askarga ajratib berilgan yer), “jabdi” (yob, yop) shaklidan (Amudaryoning quyi oqimida) kabilar mavjud edi.

XIX asr oxirgi choragiga qadar dehqonchilikda asosan don yetishtirib kelingan. Ayniqsa arpa va bug‘doy ekilgan. Kuzgi (“turamoyi”) bug‘doy va arpa sepishib so‘ngra kelgusi yil tariq sepilgan. Yer hosildorligi kamayib ketmasligi uchun mahalliy go‘ng eski devorlar tuprog‘i, kesaklari va guvalalari maydalab sochilgan.

G‘alla ekiladigan yerlar kuzda shudgor qilingan. Yer omoch bilan ot yoki qo‘sh ho‘kiz yordamida haydalgan, omochning o‘zini yonboshlatib, qalin taxta moslama yoki shoxmala bilan tekislangan. Don ekilgan yerlar sug‘orib turilgan. SHo‘rhok yerlar sho‘ri qishda yuvilgan maysa unib chiqqandan boshlab dehqonlar ekinni sug‘orib turishgan. Hosil may oyining oxiri va iyun oyining boshilarida o‘roq bilan o‘rib olingan. G‘alla don boshoqlari xirmon qilinib, yoyilgan va ot, ho‘kiz, eshak yordamida yanchilgan. Vaqti – vaqti bilan somon yanchilganda bug‘doy,arpa bog‘lamlari tashlab turilgan. Dastlab xirmon yog‘och panjshoxa va so‘ngra yog‘och kurak yordamida sovurilgan. G‘alla suv tegirmoni, qo‘l tegirmoni (“yorg‘uchoq”) da tortilgan.

O‘zbekistonning aksariyat huddudlarida donli ekinlardan jo‘hori, makkaho‘jori, dukkakli ekinlardan mosh, loviya, no‘xat yetishtirilgan.

Sug‘orib dehqonchilik qilinadigan (“obikor”) hududlarda beda (yo‘ng‘ichqa) ekilgan, hovlilar va tomorqalarda tokzorlar bo‘lgan va mevali daraxtlar o‘stirilgan. Uzumning juda ko‘p navlari – toifi, parkati, oq va qora kishmish, chillaki, xusayni, daroyi, charos, kirmiska, kattaqo‘rg‘oni (maska), oq va qora halili, toshbuvaki, sovki, obaki, mardvali, yumaloq, baxtiyori, sultoni va boshqalari ekilgan. Shuningdek, kunjut, zig‘ir va ko‘knori ham yetishtirilgan.

Dehqonchilikning eng muhim tarmog‘i paxtachilik hisoblanib, ayniqsa Rossiya istilosidan so‘ng Turkiston hududidagi paxta maydonlari yanada kengaygan va o‘lka Rossiya imperiyasining eng asosiy xom ashyo bazasiga aylandi. Jaydari g‘o‘za o‘rniga nisbatan tez pishar, serhosil, tolasi uzun va pishiq amerika g‘o‘za navi ekiladigan bo‘ldi.

Turkistonda ilk marotaba pomidor, kartoshka, qand lavlagi, karam, bulg‘or garimdorisi, baqlajon va boshqalar ekila boshlangan. Polizchilik, rezavorlik keng tarqalgan, xilma – xil ko‘katlardan tortib piyoz, sabzi, sholg‘om, lavlagi, rediskagacha yetishtirilgan. Poliz ekinlaridan qovoq, qovun, tarvuz, handalak, bodring ko‘plab ekilgan. Qishloqlar va shaharlardagi hovlilardagi bog‘larda olma, o‘rik, anor, shaftoli, nok, olxo‘ri, gilos, olcha, behi, bodom, yong‘oq, tut daraxtlaridan mo‘l hosil yetishtirilgan. O‘zbekiston qovuni va uzumlarining o‘nlab serhosil navlari va ularning shirinligi bilan don taratgan. Shuningdek, quruq mevalarni yetishtirish ham keng tarqalgan edi.

Chorvachilik. O‘zbeklar xo‘jalik faoliyatining asosiy va qadimiy turlaridan biri – chorvachilik. Boshqa mintaqalarda aholisining chorvachiligi bilan ko‘pgina o‘xshash jihatlari bo‘lsa-da, o‘zbek etnik guruhlarining har birida uy hayvonlarini boqishda o‘ziga xos usul va jihatlar bo‘lgan. Shu bilan birgalikda, hatto bir elat istiqomat qiladigan hududda ham chorvachilik xo‘jaligini yuritishdagi tabiiy – geografik sharoitlardan kelib chiqib hamda qo‘shni xalqlarning ta’siri yoki ijtimoiy – iqtisodiy sabablar natijasi xilma – xil usullardan foydalanganlar.

Odatda, o‘troq aholining chorva boqish qo‘ra yoki qo‘ra – yaylov tizimi, ko‘chmanchi aholida haydov tizimi ustun turgan. O‘zbekiston uchun XX asr boshlariga qadar chorvachilikning qo‘ra – yaylov va haydov – yaylov tizimi ustuvor bo‘lgan. Qo‘y, echki va boshqa chorva hayvonlari chorvachilik xo‘jaligining asosini tashkil qilgan. O‘zbek chorvachiligida qo‘ylarning “hisori”, “qorako‘l” nasllarini boqishga ayniqsa ko‘p e’tibor qaratilgan. Qo‘ychilik, asosan, sotishga mo‘ljallangan. Qo‘y juni ham bozorga chiqarilgan. Jaydari qoramollardan ho‘kiz alohida go‘sht uchun va ish kuchi sifatida parvarish qilingan.

O‘zbekistonda qadimgi davrlardan yilqichilik juda rivojlangan. Mahalliy aholi, ayniqsa, laqay, qorabayir zotli otlarni parvarish qilganlar. Dasht zonasida yashovchi o‘zbeklar tuyachilik bilan ham shug‘ulangan.

O‘zbek xalqi an’anaviy xo‘jaligining eng muhim tarmoqlaridan biri chorvachilik hisoblanib, mahalliy yarim ko‘chmanchi turkiy aholi Dashti Qipchoq ko‘chmanchi o‘zbek qabilalari kelmasdan oldin ham chorvachilik bilan shug‘ullanishgan. O‘zbek qabilalari ichida turklar, laqaylar, qarluqlar, qo‘ng‘irotlar asl chorvadorlar hisoblanishgan. Qo‘ychivonlarning piri Cho‘ponota hisoblangan.

Qo‘ychilik chorvachilikning eng asosiy va azaldan e’zozlanib kelingan sohasiga aylangan. Bu tarmoqda qorako‘lchilik asosiy soha hisoblanib, qo‘y – qo‘zilar bepoyon yaylovlarda erta bahordan kech kuzgacha boqilgan.

Qo‘y zotlari ichida qorako‘l qo‘ylaridan keyin Hisor qo‘ylari nihoyatda qimmatli bo‘lgan. Ular O‘zbekistonning janubiy tumanlarida boqib ko‘paytirilgan. Jaydari qo‘ylar O‘zbekistonning deyarli barcha tumanlarida boqilgan. Ayrim hollarda qo‘y – qo‘zisi, moli ko‘p chorvadorlar o‘z mollarini bir qismini muayyan shart bilan tog‘lik qirg‘iz cho‘ponlarga boqishga berishgan.

Qo‘y – qo‘zidan tashqari echki – uloq, buzoq, ho‘kiz ham boqilgan. Kambag‘al aholi echki boqqan. Boshqa chorvaga esa qurbi yetmagan. Chorvachilikda yana yilqichilik ham katta ahamiyatga ega edi. Ammo yilqilarni asosan laqay va marqa chorvador o‘zbeklar boqishgan. Qorabayir va laqay zot otlari ko‘plab yetishtirilgan.

O‘zbekiston cho‘l – sahro, dasht – biyobonlarida yashayotgan o‘zbeklar orasida tuyachilik bilan shug‘ullanishgan. Ko‘proq Buxoro vohasi atrofidagi yerlarda, Qarshi qo‘lida rivojlangan. Janubiy tumanlarda bir o‘rkachli, shimoliy tumanlarda qo‘sh o‘rkachli tuyalar boqilgan.

Pillachilik. O‘zbeklar xo‘jaligining yana bir azaliy tarmog‘i bu pillachilikdir. Markaziy Osiyo, shu jumladan O‘zbekiston yerlariga ipak qurti milodning IV asrida Xitoydan keltirilgan. Ipak qurtini boqish va uning pillasidan sifatli xom ashyo tortish juda ko‘p mehnat talab qiladigan murakkab, og‘ir ish bo‘lganligi uchun pillachilik bilan nisbatan kam shug‘ullanilgan. Mayda kosib – hunarmandlar ipakni qo‘l bilan tortib xom ipak tayyorlashgan. Pillachilik Buxoro, Farg‘ona, Qo‘qon, Marg‘ilonda ayniqsa keng rivojlangan. Bu yerlarning pillalari Turkistonning barcha shahar, qishloqlariga olib borib sotilgan va oldi – sotdida juda yuqori baholangan.

Hunarmandchilik. O‘zbekiston orasida qadimdan keng rivojlanganligi arxeologik tadqiqotlardan ma’lum. Hunarmandchilikning rivoji shaharlarning nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy, balki siyosiy va madaniy markazlarga aylana boshlanganligi bilan chambarchas bog‘liqdir.

O‘zbek hunarmandlari ko‘plab teri va jundan, yog‘och va metalldan, xilma – xil buyumlar yasab, paxta va ipakdan turli matolar to‘qib, kiyim – kechaklarni bozorlarda sotishgan.

O‘zbek hunarmandchiligining temirchilik, degrezlik, misgarlik, zargarlik, duradgorlik, aravasozlik, yog‘och o‘ymakorligi, ganchkorlik, marmar o‘ymakorligi, kulolchilik kabi keng tarqalgan tarmoqlari hamda to‘qimachilik, ipakchilik, kashtado‘zlik, zardo‘zlik kabi uy – ro‘zg‘or kasbkorliklari taraqqiy etgan.

O‘zbek elatining urug‘- aymoqlari juda qadimdan kesib hunarmand bo‘lgan. “Yigit kishiga qirq hunar ham oz” degan ajoyib maqoliga amal qilib, o‘zbek yigit, qizlari bolalik o‘smirlik davrlaridanoqbiron hunarni egallashga harakat qilishgan. Deyarli har bir qishloq, shahardagi 5 – 10 mahallaning birida o‘z nonvoyi, tegirmonchisi, qassobi, duradgori, sartaroshi, taqachasi, temirchisi, yamoqchisini yigiruvchisi, to‘quvchisi, ko‘nchisi, tikuvchisi mavjudedi. Olis qishloqlarda bir yo‘la bir necha hunarga qo‘l uradigan hunarmandlari bo‘lgan.

Ip yigiruvchi va to‘quvchi hunarmandlar nihoyatda ko‘p edi. Qariyib har bir xonadonda xotin – qizlar, ayniqsa keksa onaxonlar ko‘p kunlarini charxda ip yigirish bilan o‘tkazganlar. Qishloqda, shaharda charxi, urchug‘i yo‘q biron xonadon bo‘lmagan Paxta yo jundan tola olish, ip yigirishdan tortib yigirilgan ipdan xonadon ehtiyojlariga qarab har xil kiyim – kechak, uy – ro‘zg‘or buyumlarini tikishgacha bo‘lgan ishlarning hammasini xonadonning o‘zidagi ayollari bajarishgan: biri urchuqda tola olib, biri charxda ip yigirgan, ipni kerakli rangga bo‘yagan. Ba’zan bir ayolning o‘zi ayni vaqtda ip yigiruvchilik, buyoqchilik, bichuvchilik, to‘quvchilik va tikuvchilik vazifalarini ado etgan. Kiyim – kechakka uy – ro‘zg‘or buyumlariga talab, ehtiyoj orta borgani sayin bu ishlarda ixtisoslashish jarayoni kuchayadi, mehnat taqsimoti kengaygan, Charxchi, buyoqchi, bichuvchi, tikuvchi, to‘quvchi kabi ixtisosliklar yil sayin ko‘payavergan.

To‘quvchilik chitchi va ipakchi mutaxassisliklarga bo‘lingan. Biri faqat chit, bo‘z to‘qish bilan, ikkinchisi ipak gazlamalar to‘qish bilan kun kechirgan. Ular bilan o‘zaro hamkorlikda chitgarlar (gazlamalarga gul bosib beradigan mutaxassislar) ishlagan.

Pillani tevarak – atrofidagi qishloqlardan, ba’zan Buxoro, Farg‘ona vodiysi shaharlaridan qatnaydigan boy savdogarlardan sotib olishgan. Ipakchilikdan pillakash bilan to‘quvchi birgalashib ish qilgan. Ularning bir qancha shogirdlari bo‘lgan: naychevar, chartob va boshqalar. Birinchisi charxon g‘ildirakni aylantirib, ipni katta naychalarga yaxshi, to‘g‘ri o‘ralishini kuzatib o‘tirgan, keyingisi moslamani boshqargan. Odatda pillakash ham, to‘quvchi, ham o‘z uyida ish qilgan.

Shoyi ipak gazlamalarni o‘simlik moylari bilan har xil rangga bo‘yashgan. Tikuvchilik sohasida mehnat taqsimoti mavjud bo‘lgan: to‘nchi, tikuvchi, mashinachi, telpakchi, mahsido‘z, po‘stindo‘z, do‘ppichi.

Qadimdan keng tarqalib kelgan hunarmandchilik sohalaridan yana biri ko‘nchilikdir. Bu soha chor Rossiyasi hukmronligi vaqtiga kelib ancha susayib ketdi. Ko‘nchilikda xom teri – charm va oshlangan teri ishlab kelingan. Bu ish bilan charmgar, ko‘nchi, saxtlangar, meshigar nomlari bilan ma’lum bo‘lgan ustalar shug‘ullanishgan. Xom teri ishlovchi ustani charmagar, maxsi va meshkop tikuvchi ustani saxtlangar, qo‘y – qo‘zi va echki terisidan charm tayyorlovchi ustalarni meshigar deyishgan.

Poyafzalchi ustalar etikchi, mahsiduz, kovushduz deb atalgan. Kulolchilikda tandirchi, xumdonchi, badiyachi, koshinchi kabi ustalar ishlagan.

Degrezchilik hunari o‘zbeklarning eng qadimiy hunarlaridan hisoblanadi, Misgar, rextgar, zangulsoz, zargar ustalar mahsulotlariga ehtiyoj katta bo‘lgan. Cho‘yandan qozon qo‘yish (degrezlik) ishlari O‘rta Osiyo yerlarida III – V asrlardayoq yaxshi rivojlangani ma’lum. Quyma cho‘yan, bronza, mis buyumlar bilan ishlashda o‘zbek ustalariga teng kelgan bo‘lgan emas.

Qo‘li gul ustalar ishlagan qadimiy metall buyumlarning xilma – xili respublikamizning ko‘pgina muzeylarida namoyish qilinayotgani bejis emas. Quyma qozonilar, shamdon, chiroqdon, manqaldon (uyni isitadigan cho‘yan ko‘mirdon), o‘smadon, qulf, zanjir, turli badiiy buyumlarni hamma qiziqib tomosha qilmoqda. Misgarlar yasagan qumg‘on, oftoba va turli – tuman uy – ruzg‘or buyumlariga talab katta edi.

Hunarmandlar orasida beshikchi, kigizchi, arqonchi, sovunchi, shamchi, nisholdachi, shiraparast, nosvoychilar ham mavjud bo‘lgan.

10-mavzu: O’zbeklarning moddiy va ma’naviy madaniyati.

Reja:
1.O’zbeklarning an’anaviy madaniyati.

2. Uy joy qurish va ularni jihozlash bilan bog’liq an’analar, urf-odatlar va marosimlar. Kiyim-kechaklar, taqinchoqlar va ularning turlari. Kiyimlarni tikish va bichish bilan bog’liq bo’lgan rasm-rusumlar. Taqinchoqlar turlari.

3.Taomlarni tayyorlash va tanovul qilishga oid marosimlar. Idish-tovoqlar turlari va ularning evolyutsiyasi. O’zbeklarning an’anaviy ijtimoiy turmushi.
Moddiy madaniyat. Turar joylar. O‘zbekistonning an’anaviy turar joylari qadimdan o‘ziga xos bo‘lib, ular yashagan mintaqaning tabiiy – geografiy sharoit bilan bog‘liq bo‘lgan. Turar joylar barpo etishda qurilish konstruksiyasi va uslubi, rejasi va bezaklari bilan Farg‘ona, Buxoro, Xiva, Shahrisabz me’morlik yo‘nalishlari mahhur bo‘lib kelgan. Uy – joy qurilishida O‘zbekistonda qadimiy uylar, odatda, ko‘cha va qo‘shni tomon devor bilan o‘ralgan hovlilardan iborat bo‘lgan. Barcha turar joy va xo‘jalik xonalarining derazalari ichkari tomonga qaratilgan. Hovli ikki qismga – bolalar va ayollar uchun ichka hovli hamda nomahram erkaklar va mehmonlar uchun mehmonxona tarzida hashamatli xonalardan iborat tashqari hovliga bo‘lingan. Hunarmandlarning uylarida do‘kon va shogirdlar yashaydigan xonalar ham tashqarida joylashgan. Eng ko‘p tarqalgan 2 xonali uy variantlaridan biri sifatida dahliz va katta uydan iborat bo‘lgan uylarnin ko‘rsatish mumkin. Bunday uy – joylar, odatda, oldi ayvonli va ayvonsiz qilib qurilgan. Aholi o‘rtasida an’anaviy paxsa va sinchli uylar bilan birga g‘ishtli uylar va ularni naqshinkor ganchli bezaklar bilan qurish ham mavjud edi. O‘zbekistonda doimiy uy – joylar X asrga qadar, asosan, tosh, paxsa yoki xom g‘ishtdan qurilgan. Loy asosiy qurilish materiali hisoblangan. Pishgan g‘isht qadimdan qo‘llanib kelinsada, keng miqyosda undan uy – joy qurish IX asrdan boshlandi. Buxoro va xivada hovli eshiklarga jez yoki temirdan yasalgan bolg‘a yoki halqasimon boldoq osilgan.

Eski tipdagi uylarning xonalari va derazalari ayvonga qaratilgan. Deraza yoki eshikning yuqori qismiga yorug‘lik tushadigan tuynik qo‘yilgan va unga yog‘och yoki ganchdan yasalgan panjara o‘rnatilgan. Uyda kiradigan joyda eshik oldida to‘g‘ri burchakli peshtoq (poygak) bo‘lib, unga poyabzal yechib qo‘yilgan. Eshik oldidagi burchakda suv quyiladigan (oqizadigan) maxsus joy (obrez, adan, tashnob) joylashgan bo‘lib, unga Buxoro va Samarqandda marmar tosh, Farg‘ona vodiysida va Toshkentda pishiq g‘isht, Xivada maxsus sopol terilgan.

Odatda, uylarning tahri oila a’zolarining soniga qarab bir necha uy (xona), dahliz va ayvondan iborat bo‘lgan. Hovlida esa xo‘jalik uchun omborxona, hojatxona va molxona bo‘lgan. Shaharlarda yoki aholi zich joylashgan qishloqlarda mehmonxona, odatda, 2 – qavatda – bolxonada joylashgan. Ayniqsa, Toshkent, Buxoro, Samarqand va Urgut shaharlarida juda shinam mehmonxonalar qurilgan. Bu kabi mehmonxonalarda to‘y hashamlarda, motam marosimlarida keng foydalanilgan. Bundan tashqari, qish paytlari mehmonxonalarda mahalla erkaklari to‘planishib gap – gashtaklar o‘tkazganlar. Hozirgi kunga kelib zamonaviy uylarning qurilishi ancha takomillashgan bo‘lib, uylarning qurilishidagi milliy an’analar zamonaviy ko‘rinishlar bilan uyg‘unlashgan. Bugungi uylarning muayyan reja asosida turli qulayliklar bilan qurilmoqda.

Asrlar mobaynida o‘troq hayot kechirish natijasida o‘zbeklarning turli urug‘ – qabilalari orasida o‘ziga xos milliy an’analarga mos uy – joy qurish tartibi qaror topgan. Shuning uchun ham elimizning turli joylarida bir – biridan ancha farq qiladigan o‘z uy – joy uslubi hali – hanuzgacha hukm surib kelmoqda. Bu yerda Farg‘ona, Buxoro, Xeva va Shahrisabz uslublarini alohida ko‘rsatib o‘tmoq kerak. Har biri shu vodiy yoki havza tabiiy shart – sharoitlariga qarab tashkil topgan. Tez –tez yer qimirlab zilzila bo‘lib turadigan Farg‘ona vodiysida qo‘sh sinch, Xivada esa yakka sinch uy qurilgan. Yog‘in – sochin ko‘p bo‘ladigan Xivada yengilroq qurilgan.

Qashqadaryo havzasida ham Qarshi va Shahrisabz uy – joy qurish uslubi mavjud bo‘lgan.

O‘zbeklarning turar – joylari boshqalarnikidan ko‘p jihatdan bir – biridan deyarli farq qilmaydi. Hammasi baland paxsa, guvala yoki g‘ishtin devorlar ko‘chaga emas, balki hovli tomonga o‘rnatilgan. Hovli ichkari va tashqariga bo‘lingan. Oila a’zolari kunlarini asosan ana shu ichkariga o‘tkazilgan. Mehmon kelganda tashqari hovlidagi mehmonxonaga olib qolingan. Kosib – hunarmandlarning uy – joylarida tashqi hovlida ustaxonasi bo‘lgan.

Kambag‘allarning uy – joylarida tashqi hovli bo‘lmagan. Mehmon kelsa ayollar bekinishgan yoki qo‘ni – qo‘shnilarnikiga chiqib ketishgan. Ichkari hovlida odatda bir necha xona bo‘lgan: yotar joylar, oshxona, o‘tinxona va boshqalar. Xonalarda dahliz yoki ayvondan kirilgan. O‘ylangan o‘g‘illari uchun alohida xonalar solingan.

Uy ko‘p hollarda mo‘ljallangan yerga poydevorsiz qurilgan. Yerni tekislab, shibbalab, g‘isht yoki lo‘mboz yotqizaverishgan. Zaminiga ba’zan bir qator tosh yoki ikki – uch qator pishiq g‘isht terilgan. Yer osti sizot suvlari yaqin bo‘lmagan yerlarda yerni yuza qazib, tosh yoki g‘ishtdan qatorlari soni orttirilgan. Uyning tag sinchi ana shu tosh yoki g‘isht qatorlar ustiga yotqizilgan. Tag sinch bilan yuqoridagi sinch – zavarrov ba’zi hollarda ikkitadan, qo‘shaloq qo‘yilgan. Tag sinchga ikki – uch tomondan tikkasiga tusin yog‘ochlar (go‘sha ustun) o‘rnatilib, zavarrov ana shu ustunlarga mahkamlangan. Tag sinch bilan zavarrov, go‘sha ustunlar orasiga qalama (yordamchi tik ustunlar), havon (qiyalatib joylangan yog‘ochlar), pushtan (kalta qalama yoki havonlarni kattalriga ulaydigan kalta yog‘ochlar, kalta (bachki) deb ataladigan qisqa yog‘ochlar qo‘yilib, sinch devor yasalgan). Shundan keyin yog‘ochlarning oralariga xom g‘isht yoki guvalalar bilan to‘lg‘azib suvalgan. Qora suvoqdan so‘ng somon suvoq, keyin qum suvoq qilingan. Devorlarning ichki tomonlariga taxmon, tokchalar quriladigan bo‘lsa ham ana shu sinchli qilingan. Xonalarning poli ba’zan suvalgan. O‘ziga to‘q xonadonlarda pishiq g‘isht yotqizilgan. Uning tomi devorlariga yotqizilgan bir necha ustun, bolorga bir xil uzunlikda tayyorlangan kalta yog‘och – vassalar yotqizib yopilgpn. Vassalari ustidan bo‘yra yotqizib, ustiga bir sidra tuproq, lo‘mboz yotqizilgan, so‘ngra somon suvoq bilan suvab chiqilgan.

Hovli tomonda xonalarning darcha va eshiklari bo‘lgan. Eshik dahliz yoki ayvon tomonidan ichkariga ochiladigan qilib qurilgan. Darcha ba’zan bir yoki ikki tavaqali bo‘lib, tashqariga ochilgan. Devorning yuqori qismida tobadan qoldirilgan. Unga yog‘och yoki ganch panjara o‘rnatilgan. Xonaga yorug‘ ana shu yerdan tushib turgan.

Xonaga kiraverishda poygak qurilgan. Oyoq kiyimlari shu yerga yechib qoldirilgan. Burchakda toshnov yasalgan. Ishlatilgan suv ana shu povdan tashqariga oqib ketavergan. Toshnovni ba’zi yerlarda “obrez”, “adan” deyishadi. Hovlida xonalar oldiga yo uzunasiga yoki ko‘ndalangiga, yo aylanasiga ayvon yohud supa qurilgan. Xonalarga ana shu ayvon (supa) dan kiriladi. Xonalarning katta – kichikligi har xil. Lekin ko‘p hollarda eniga, uzunasiga 3 quloch, balandligi ko‘pi bilan eni baravari qilib qurilgan. Har xil xonada tokchalari bor. Eshikning ro‘parasidagi devorga odatda ikki yoniga ikkita taxmon quriladi. Yon devorlarida 3 – 5 tandan tokchalari bo‘ladi. Mehrob – taxmonlarga ko‘rpa – yostiq taxlanadi, sandiqlar qo‘yiladi. Ikki mehrob orasida uzunasiga pastdan yuqorigacha cho‘zilgan bir necha kataklarga bo‘lingan tokchalar quriladi. Ba’zan devorlarning ikki yonida tor o‘rtada keng taxmon qoldiriladi. Ayrim hollarda to‘rdagi devorning ikki taxmoni orasida tor eshik bo‘ladi. Bu eshikdan devor orqasidagi kichik xona – dahlizcha (madon, madoncha) ga kiriladi. Madonchaning polidan suv oqib tushib ketadigan o‘ra qaziladi. Odatda ayvon kechqurun kirib yotadigan xona va madondan iborat ichkariga nisbatan tashqari mehmonxonadan boshqa yana bir necha katta – kichik xonalarni qurish mumkin. 9 – 11 bolorli qilib, qurilgan mehmonxona oldida hovuz qurilgan. Mehmonxona yonida ayvon, usti esa boloxona bo‘lgan.

Qishda har bir xonadon sandal qurgan. Kunduz kunlari sandal atrofida o‘ttirishib, kechalari esa uxlashgan. Sandal ustiga katta, qalin ko‘rpa solingan. O‘zbek xonalarida yog‘och yoki temir krovat, shkaf, stol, stullar bo‘lmagan, albatta. Yerda bo‘yra, gilam, kigiz ustiga ko‘rpacha solib o‘tirishgan. Ko‘rpachalar ustiga tashlab, qo‘yilgan yostiq, uzun bolishlarga yonboshlangan.

Xona tokchalariga idish – tovoqlarni taxlab qo‘yilgan. Tokchalar har xil o‘lchamda ishlangan va turli nom bilan atlgan: mayda tokcha, reza tokcha, kosamon. Xonaning devorlariga qoqilgan qoziqlarga sochiq, ko‘ylak, har xil kiyim – kechaklar ilingan. Osadigan buyumlari ko‘p bo‘lsa qoziqlarga ip – arqon tortib, buyumlarni ana shu arqonga tortilgan.

O‘zbekiston hududida odamlar juda qadim zamonlardan bir yerda gavjum yashab kelishgan. Qal’a – shaharlar, katta qishloqlar ko‘p bo‘lgan. Shahar, qishloqlar suvga serob, ko‘kalamzor dov – daraxtlarga burkangan yerlarda qad ko‘targan. Ko‘proq daryo, dengiz, ko‘l bo‘ylarida, tog‘ etaklariga yaqin vodiylarda qurilgan.

Shaharlarning ko‘pchiligi bir necha qismga bo‘lingan. Ko‘p hollarda qadimiy an’analarga ko‘ra to‘rt qismga ajratilgan: shahar markazidan biri – birini kesib o‘tadigan ikki bosh ko‘chaga tushirilgan. Bu to‘rt qismni dahz, qit’a deyishgan. Ko‘hna shaharlardan Toshkent bilan Samarqand, jumladan, qadimda to‘rt dahaga, Shahrisabz singari shaharlar esa ikki (janubiy va shimoliy) qismga bo‘lingan. Ko‘hna Buxoro qadimiy qal’a (hisori qadim) hamda beruni hisori qadim (shahri tashqarisi)dan iborat bo‘lgan. Shahar aholisi shahristonlik, registonlik va jo‘yborliklarga ajratilgan. Shaharning qadimiy qal’asidan yashayotganlarni shahristonliklar, qal’a atrofini qurashgan robotlar atrof – tevaragida joylashganlarni registonliklar va XVI asr ikkinchi yarimidan shaharga qo‘shilgan yerlaridan istiqomat qilayotganlarni jo‘yborlar deyilgan.

Shahar va yirik qishloqlar va yana bir qancha mahallaga bo‘lingan ba’zi joylarda (Toshkent, Andijon, Farg‘ona, Qo‘qon, Marg‘ilon, Namangan umuman Farg‘ona vodiysi shaharlarida) mahalla, ayrim yerlar (Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Qarshi va boshqa shaharlarida) guzar deb yuritilgan. Har qaysi mahalla yoki guzarda aholining hovli joylari mahalla (guzar), ko‘cha, tor yoki berk ko‘chalarga, orqa tomoni bilan qo‘shni mahalla (guzar)ga qaratib solingan. Shu tariqa har bir mahallalar (guzar) bir – biridan uy devorlari bilan ajralib turgan. Ilgar har mahallaning o‘z darvozasi bo‘lgan. Kechalari darvoza ichkaridan qulflab qo‘yilgan.

30 – 80 xonadon odatda bir mahallaga uyushgan mahallaning o‘z masjiti bo‘lgan. Shahar kengayishi bilan mahallalarning soni ham ortib boravergan. Buxoroda 220, Shahrisabzda 52 mahalla (guzar), Xivada esa 20 yirik ilot bo‘lgan.

Ko‘p shaharlar, mavze’lar, shahar chetidagi qishloqlar bilan bir – biriga ulanib ketgan edi. Mavze’, qishloq odamlari ham muayyan bir ish bilan shug‘ullanishgan. Shaharlarga yaqin qishloqlarning aholisi ko‘proq hunarmandchilik band bo‘lgan. Sug‘orib dehqonchilik qilinadigan yerlardagi qishloqlarda bog‘dorchilik, dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Qir adirlar, tog‘ etaklarida joylashgan qishloqlarda lalmi dehqonchilik, chorvachilik bilan shug‘ullanishgan. Shu sababli ko‘p mahalla, guzar, qishloqlar, ko‘nchilar, mardikorlar, aravakashlar, kulollar, etikdo‘zlar mahallalari, sholikor qishloq, g‘allakor qishloq, g‘allakor qishloq, temirchi – taqachi qishlog‘i va h.k.

Yirik qishloqlar ham shaharlardagidek mahalla, guzar, elatlarga bo‘lingan. Har biri muayyan bir machitga qatnagan. Shuning uchun bu mahallalar yoki qishloqlar aholisini “machit – qavm” deyishgan.

Kiyim-kechaklari. O‘zbeklarning milliy kiyimlari ham ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lib, an’analar bilan bog‘liq bo‘lgan. O‘zbekistonda asosiy milliy kiyimlar: erkaklarda oq yoki malla bo‘zdan tikilgan ko‘ylak, yaktak, to‘n, belbog‘, salla, maxsi, kavush, etik; ayollarda – ro‘mol, keng kuylak, uzun lozim, nimcha, kaltacha, maxsi, kavush. Bosh kiyimlardan – do‘ppi, kuloh, islomiyat davridan boshlab uning ustudan salla o‘ralgan, aslzodalarning bosh kiyimlari zarli va kumush iplar bilan bezatilgan, peshona qismiga turli olmos, qimmatbaho toshlardan yasalgan to‘g‘nog‘ichlar qadalgan. O‘zbeklar orasida eng ko‘p tarqalgan yengil bosh kiyimi do‘ppidir.

Do‘ppi, asosan, baxmal, sidirg‘a shoyi, satin kabi matolarga ip, ipak, zar bilan kashta tikib tayyorlangan. O‘zbekistonda Chust, Marg‘ilon, Qo‘qon, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Boysun Shahrisabz do‘ppilari keng tarqalgan. Toshkent do‘ppisi sidirg‘a ko‘k baxmalga tikilgan. Oyoq kiyimlari tag charm yumshoq bo‘lgan uzun, qo‘njli, poshnasiz, kavush bilan kiyiladigan maxsi, o‘ziga to‘q odamlar orasida esa uch qismi qayrilgan baland poshnali etik kiyish urf bo‘lgan. Ayollar bosh kiyimi sifatida, asosan, ro‘mol o‘ragan. Yoshi va mavqeiga, oilaviy ahvoliga qarab doka ro‘mol, shol ro‘mol, g‘ijim ro‘mol va boshqa xil ro‘mollar o‘ralgan (o‘ralish usuli ham boshqacha bo‘lgan). Qizlar uchun qulay bosh kiyimi do‘ppi hisoblangan. Toshkentda iroqi chorgul, Samarqandda yo‘rmado‘zi, Andijonda munchoq gulli, Buxoroda zardo‘zi, Qashqadaryo, Surxondaryoda iroqi do‘ppilar mashhur. Bosh kiyimlar ustudan chiroyli naqshlar bilan bezatilgan tillaqoshlar, bo‘yinga bo‘yintumor, zebigardon, qo‘lga bilaguzuk, uzuk, burunga buloqi va boshqa taqinchoqlar taqilgan. Ayollar odmi gazmollardan tikilgan qomatga yopishib, kuylak etagidan bir oz yuqoriroq turadigan avra – astarli paxtalik choponlar ham kiyishgan.

XIX asrning 80 – yillarigacha kiyimlar to‘g‘ri bichimli shaklni saqlagan. Kiyim shakllarining yo‘l – yo‘l, sidirg‘a va gulli mahalliy matolardan tayyorlangan, oldi, etagi, yeng uchi, yoqasi gulli jiyak bilan hoshiyalangan ko‘rinishlari keng urf bo‘lgan. XIX asrning 20 – 30 – yillarida kiyim bichimi o‘zaro bir – biriga yaqin bo‘lgan 2 yo‘nalishda o‘zgarib bordi. XX asrning boshlaridan boshlab o‘zbeklar o‘rtasida yevropacha kiyimlarni kiyish urf bo‘ldi. Milliy kiyimga yevropaliklar kiyimi xususiyatlarining kiritilishi milliy kuylakni bilan ayollar kuylagini nimcha bilan kiyilishga olib keldi. Bu tarixiy hayot sharoitining o‘zgarishi va ommaviy san’at ishlab chiqishining hunarmandchilikdan ustunligi tufayli sodir bo‘ldi.

Milliy bichimdagi kiyimlar qiymatida qarab tikila boshlandi, ayol kuylaklari torayib va kaltalashib bordi, oldinroq yuzaga kelgankoketka (ko‘krak burma) va qaytarma yoqali kuylaklar hayotga muqim kirib bordi, yengi kaltalashdi, XX asrning 50 – 60- yillaridan boshlab erkaklar kiyimini to‘g‘ri yelkali qomatga moslashgan pidjag, keng shimlar, ayollar kuylagini to‘g‘ri yelkali erkin kesma qof etakka tomon kengaygan yubka kiyish rasm bo‘la boshlagan. Biroq, o‘zbeklar orasida yevropacha kiyimlar bilan birga milliy kiyim ham urfdan qolmadi. Uning o‘ziga xosligi shaklida va milliy matikoloritida namoyon bo‘ldi. Bu jihatdan ayollarning keng yozgi kuylagi va erkaklarning yaktagi diqqatga sazovor. Keksa odamlar orasida to‘nning kundalik kiyim sifatida saqlanib qolishi an’anaviy tus oldi. to‘g‘O‘zbeklarning usti – boshi asrlar davomida ko‘p marta o‘zgarib, yangilanib va takomillashibkelmoqda. Har bir davr zamonning o‘ziga xos milliy, an’anaviy kiyim – kechagi bor. Ko‘p kiyimlarning bichilishi tikilishi, kiyim uchun ishlatilgan materiali deyarli tubdan o‘zgargan bo‘lsa ham, lekin shaklan va mazmunan o‘zgarish deyarli yo‘q. Erkaklar kiyadigan ust – boshda ham, ayollar kiyadigan kiyim – kechakda ham o‘sha elementlar saqlanib qolgan. Erkaklarda albatta ko‘ylak, ishton, chopon, to‘n, bosh kiyim, oyoqlarida esa poyabzal, ayollarda ham shu kiyimlarni ko‘ramiz.

O‘tmishda ko‘ylak erkak uchun ham, ayol uchun ham bir xilda bichilgan. Kerakli mato, gazlamani taxminan zarur o‘lchamlarda, bir necha bo‘lakka ajratib, ana shu bo‘laklaridan ko‘ylak tikilgan. Erkaklar ko‘ylagini tikayotganda pishiq bo‘lish uchun mato ichidan “yelka” qo‘yilgan. “Yelka” qariyib 10 sm enda olingan. Ko‘ylakning yengi turli joyda turlicha tikilgan. Masalan, Samarqandda qo‘l uchi tomon kichrayib boradigan qilib, kalta tikilgan. Buxoro, Xorozm va boshqa yerlarda keng, uzun bichilgan. Yenglari ostidan yonlik (tirez) qo‘yilgan. Qo‘ltig‘iga qulfak tikilgan. Erkak, ayol, xatto bolalarga ham shu xilda ko‘ylak tikilgan. Faqat uzun – qisqaligi va yoqasi bilan bir – biridan farq qilgan. Erkaklar ko‘ylagi tizzasidan sal tushib turadigan uzunlikda tikilgan. Ayollar ko‘ylagi boldirning yarmigacha uzunlikda bo‘lgan. XIX asr oxiri – XX asr boshidan erkaklarning ko‘ylagi tobora qisqara borgan bo‘lsa, ayollarniki esa aksincha uzaytirilgan. Yerga tegib turadigan darajada uzun bo‘lgan. Samarqand, Toshkent va ularning tevarak – atrofidagi yerlarda uzun ko‘ylak kiyim odat bo‘lgan bo‘lsa. Buxoro va uning chekkalarida ayollar ko‘ylagi tizza bo‘yi uzunlikda tikilgan.

Ko‘ylaklarning yoqasi har xil ko‘rinishda bo‘lgan. Yonlama yoqa bo‘ylama yoqa, keyinchalik tik yoqa tikilgan. Samarqand va atrof – tevaragidagi qishloqlarda erkaklar, qizlar va bolalar ko‘ylagi yonlami yoqali bo‘lgan. Bunday ko‘ylaklarni “kiftak” deyishgan.

Erkaklar va qiz bolalarning yonlama yoqasiga odatda uqa (jiyak) tilikgan. Erkaklar bilan o‘g‘il bolalarnikida ensiz, oddiygina bo‘lsa, qizaloq ayniqsa o‘smir qiz bolalarda rangdor va enli bo‘lgan. Jiyak bir necha ensiz va enli bo‘laklardan iborat bo‘lgan. O‘rta jiyak nisbatan enli bo‘lib, oq – qora iplar bilan tikilgan. Yonlariga ko‘k va qora iplar bilan tikilgan ensiz jiyaklar qo‘yilgan. Jiyaklar jonona yoki qo‘sh jonona naqsh bilan bezatilgan. Chaqaloq va o‘g‘il bolalarning ko‘ylaklari osongina kiygizadigan bo‘lishi uchun yonlama yoqasi ko‘krak ustidan tikkasiga tugmalanadigan yoki bog‘ich bilan bog‘lanadigan qilib tikilgan.

Erkaklar ichiga yupqa paxta solib qavilgan ko‘ylak ham kiyinishgan. Ayrim joylarda yoqasidan etagigacha enli uqa tushirilgan. Uqa (jiyak) har xil, ko‘proq shoyi iplar bilan iroqi qilib tikilgan (Surxondaryo, Shahrisabz, Qarshi tevarak – atrofidagi yerlarda). Buxoro, Samarqand va boshqa yerlarda zarrin naqsh solingan.

Bo‘ynidan belgacha oldi ochiq ko‘ylaklarni Samarqand, Buxoro va tevarak – atrofida kurtayi peshkusho deb yuritilgan. Bu xil qo‘ylarda yoqasi bo‘lmagan. Oldi tugmalangan yoki bog‘ich – kamarcha bilan bog‘langan. Ba’zi ko‘ylaklarning ko‘krak oldi munchoq va yaltiroq pistonlar bilan bezatilagan po‘pakcha yordamida yopib yurilgan. Nikoh kuni kelinchakka oq gazlamadan ko‘krak oldi ochiq ko‘ylak kiygizilgan. Baxti ochilsin, uvali – juvali bo‘lsin, degan ramziy ma’noda hamda hayoti, turmushi oppoq, sof, yorug‘ bo‘lsin degan niyatda oq gazlamadan tikilgan. Keyinchalik peshkusho ko‘ylaklarni asosan katta yoshdagi ayollar kiyadigan bo‘lishgan. Yosh juvonlar enli tik yoqali ko‘ylak kiyishgan. Bunday yoqani bo‘g‘ma yoqa deyishgan. Bu yerda shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, ko‘p joylarda, Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Urgut, Shahrisabz shaharlarida va tevarak – atrofidagi qishloqlarda peshkusho ko‘ylakni turmushga chiqqan ayollarning hammasi yoshi nechada bo‘lishidan qat’iy nazar umrining oxirigacha kiyib yurishgan.

Peshkusho ko‘ylagi keyinchalik faqat bayram kunlari kiyiladigan bo‘lib qolgan. Uni endilikda qalin va qimmatbaho matolar (parcha, duxoba, baxmal)dan tikishadi.

Ishton ko‘ylak bilan birga bir xil matodan tikilgan. Qadimda qosiblar to‘qigan matolar (qalami, alacha, bo‘z)dan ishlangan. XIX asr o‘rtalaridan boshlab fabrikada to‘qilgan yo‘l – yo‘l chit, oq gazlama ishlatiladi. O‘zbeklarning ustki issiq kiyimi chopon bilan to‘nning etagigacha ochiq bo‘ladi. Yengining yuqorisi keng, uchi torroq tikiladi. O‘tirib turishga qo‘lay bo‘lishi uchun etagining ikki yon tomoni kesik bo‘ladi. To‘n, chopon tugmalanmaydi. Ba’zilarida tikma yoqasining ikkala uchida bog‘ichlari bo‘ladi. Nomoz vaqtida bog‘ichlari bilan bog‘lab qo‘yiladi. Qolgan vaqtlarda oldi ochiq yuraveradi. Chopon odatda movutdan tikilgan. Ko‘proq ko‘k yoki to‘q zangori movut ishlatilgan. Mahalliy kosiblar matolaridan yo‘l – yo‘l olacha keng qo‘llanilgan, erkaklarning qoraqosh, gajdumak naqshli olachadan tikilgan choponlari nihoyatda xaridorgir bo‘lgan. Gajdumak naqsh zanjir uslubida ishlangan (sariq, to‘q pushti, ko‘k, oq va boshqa rangdagi ingichka chizmalardan iborat). Taroq (shona0 naqshli choponlar ham kiyilgan.

XIX asr oxiridan Farg‘onacha beqasam choponlar keng qo‘llaniladigan bo‘lib qoldi. Issiq kunlarda erkaklar oq yaktak bilan ishton kiyib yurishgan. Yaktak, tojikchasiga bir qavat degan ma’noni anglatadi. O‘zbeklar orasida uni “yaktak” deb ataladi. Shoyi gazlamalardan qavib tikilgan, yonlik (tirez)lari burma (chucha) holida tug‘ilib, bog‘ichlar bilan bog‘langan.

Munisak o‘zbek ayollari orasida keng tarqalan bo‘lib, turli joylarda uni turlicha atashgan: mursak, mirsak va h.k. ba’zi joylarda uni kaltacha deyishgan. Xorazm, Farg‘ona vodiysi, Toshkentda munisak deyishsa, Samarqand va tevarak – atroflarida kaltacha sifatida ma’lum bo‘lgan. “Munisak” nomi arabcha munis (do‘st, birodar) so‘zidan olingan bo‘lsa kerak. Lekin kaltachaning asl ma’nosi noma’lum (kalta so‘ziga hech qanday aloqasi yo‘q).

Munisak qaysi yoshdagi aylga mo‘ljallanayotganiga qarab har xil gazlamadan tikilgan. Ilgarilari munisakni ingichka ko‘k va havorang chit olachadan tikishgan. Samarqandda, uni “alochoyi kaut” deb atashgan. Yosh juvonlarga eng qimmatbaho, nihoyatda chiroyli gazlama (parcha, shoyi, buxori baxmal, duxobo)dan munisak tikilgan. Munisaklarning yon etagini kemtik qilib, sherozi jiyak tikilgan.

XX asr boshidan munisakni faqat biror yaqin kishisi qazo qilgan hamda azaga kelgan ayollargina kiyishgan. Munisak ustidan katta oq chit ro‘mol, qora durra o‘ralgan. Samarqand va tevarak – atrofdagi shahar, qishloqlarda aza tutuyotgan yosh juvonlar yorqin, chiroyli, rang – barang munisak kiyishgan. Uch kundan keyin motam kiyimida bir yil yurilgan (ko‘k, ba’zan qora ko‘ylak kiyib, shu rangda ro‘mol o‘rashgan).

Munisak o‘zbekalar orasida hozir har xil maqsadda ishlatilmoqda. Ba’zi joylarda qadimiy kiyim sifatida kiyib yurilayotgan bo‘lsa, boshqa yerlarda, chunonchi, Toshkentda uni butunlay kiymay qo‘yishgan. Faqat qazo qilgan ayol tobutiga yopish uchun ishlatiladi.

XIX sarda munisakdan boshqa maqsadlarda foydalanilgan. Kelinchak urf – odat bo‘yicha kelin bo‘lib tushgan joyida qaynatasi, qaynog‘a va qayinilariga ko‘rinmaslik uchun bir necha yil (farzand ko‘rguniga qadar) boshiga munisak yopinib yurgan. Nikoh kunining ertasiga, kelin salomga ham boshiga munisak tashlab olib chiqishgan. Ko‘chaga chiqish zaruriyati tug‘ilib qolgudek bo‘lsa, paranji ostidan albatta munisak bilan yopingan, lanib, ikkinchi yengi yuqoriga qaratib qo‘yilgan.

Paranji. O‘zbek ayollari uchun tashqariga, ko‘chaga chiqayotganda kiyilishi majburiy bo‘lgan usti – bosh hisoblangan. Har bir ayol, har bir qizning albatta paranji va chachvoni bo‘lishi lozim edi. Paranjisini ustiga yopib, yuz – ko‘zirini chachvon bilan bekitgan. Turli yerda uni turlicha atashgan. Jumladan, Samarqandda chachvon “chashmand” deb yuritilgan.

Paranji chachvonni ichkari (xona)dan olib chiqqanidan keyin hovlida avvalo boshga paranjini tashlab darvoza – hovli eshigidan chiqayotganda, ostonada yuzga chachvon tutilgan. Oy xonadon xotin – qizlari qimmatbaho mato dan, rangorang bezak berib tikilgan paranji – chachvon yopishgan. Kambag‘allarning ojizalari eskirib, ming xil yamoq tushib, ilma teshik bo‘lib ketgan paranji – chachvon tutishgan. Qishloq joylarida paranji – chachvon kamdan – kam qo‘llanilgan. Ushanda ham asosan olis safarga chiqqanda, turli marosimlar vaqtida ishlatilagan. Paranji yopinish odat bo‘lmagan yerlarda boshga har xil yopinchiqlar tashlab yurilgan. Ko‘pincha bolalarning choponi – to‘ni bilan yopinib yurilgan. Samarqand viloyati. Shahrisabzda yo‘l – yo‘l matodan tayyorlangan yopinchiq tutilgan. Xorazm va uning atrof – tevaragidagi yerlarda jegda yopish odat bo‘lgan. Jegdaning uchlari ayolning beligacha tushib turadigan darajada uzun bo‘lib, ba’zan yengga o‘xshatib chatib qo‘yilgan. Ish bilan band bo‘lganda jegdaning uchlarini bo‘yinlariga o‘rab olingan. Chachvonni lo‘lilar ot yolidan tayyorlashar edi. Boylarga mo‘ljallangan, chachvonlarni havorang yoki pushti munchoqlar bilan bezatilgan. Chachvonning hamma tomoniga mag‘iz tikilgan.

XIX asr oxiridan o‘zbeklar orasida kamzul va nimcha kiyish odat tusiga kiradi. Samarqandda kamzulning rumcha turini kiyishgan. Rumcha kamzul Toshkent atrofidagi qishloqlarda ham keng tarqalgan ma’lum. Odatdagi kamzullarda kesma cho‘ntaklari bo‘lmagan va to‘gmalanmagan rumcha kamzul esa bichishi, tikilishi jihatdan butunlay boshqacha bo‘lgan. Yelkasi kesma bo‘lib, yeng tomoni sal qiyshaytirib tikilgan, yenglari kamzullar ham uchraydi. Qulfi – kalit yoqali, qaytarmayoqali, qaychi yoqali kamzullar keng tarqalgan edi.

Kamzullar avvallari kosiblar to‘qigan matolardan tikilgan. XIX asr oxirgi yillaridan boshlab Turkistonda Rossiyaning markaziy shaharlaridagi fabrikalaridan ishlab chiqarilgan baxmal va duxobalardan tikila boshlanadi.

XX asr boshidan nimcha, kamzulcha kiyish sekin – asta odat tusiga kiradi. Kamzulcha kiyish odati tez orada yo‘qoladi, lekin nimcha asosiy usti bosh kiyimlaridan birga aylanib qoladi, xususan xotin – qizlar orasida keng tarqaladi.

Nimcha bichish va tikilishi jihatdan har xil bo‘lgan. Dastlabki yillarda belidan pastroqqa tushib turadigan uzunlikda, bo‘yinni yopib turadigan tik yoqali qilib tikilgan. Keyinchalik qaddi qomatiga yopishib turadigan qilib, kaltaroq tikilgan.

Belbog‘. Belni bog‘lab yurish juda qadimdan qolgan odat. Markaziy Osiyo, shu jumladan O‘zbekistonning turli yerlarida o‘tkazilgan arxeologik qazilmalar vaqtida topilgan xilma – xil yodgorliklar bu fikrimizning yorqin dalili bo‘la oladi. Ular orasida devorga solingan rasmlarda belini bog‘lagan erkaklar tasviri ko‘p uchraydi. Ajdodlarimiz juda qadim zamonlardan boshlab o‘zlarining ishiga, xizmatga tayyor ekanliklarini shu tariqa izhor qilishgan bo‘lsalar kerak, xizmatga tayyor ekanliklarini shu tariqa izhor qilishgan bo‘lsalar kerak. Hozirda ham biron to‘y, marosim o‘tkazilayotgan bo‘lsa, qarindosh – urug‘, yoru – birodar, qo‘ni – qo‘shnilar: “E to‘y bo‘lsin, belimizni mahkam bog‘lab xizmat qilamiz”, deyishadi. Ustoz shogirdiga mustaqil ish boshlashga fatvo berayotganida ham shogirdining beliga belbog‘ bog‘langan. Saroy ahillari xizmatda yurganlarida beliga kamar taqishgan. Xon, amir sulton, hokimlar kiyimi, to‘ni ustidan kamar bog‘lashmagan. Ammo ularning xizmatida bo‘lgan saroy amaldorlarining hammasi kamar taqishgan.

Belbog‘ turli hollarda turlicha bog‘langan. Asosan to‘n chopon tugmalanmaydigan bo‘lgani uchun yurganda, ish qilayotganda xalaqit bermasligi uchun belbog‘ ichidan, chopon ustidan, o‘n yoki chopon o‘zi kiyilganida yaktak ustidan belbog‘ bog‘langan. Belbog‘ning turi ham, nomi har har xil bo‘lgan chorsi, qiyiqcha va mayonband, qo‘sha qars, futa va hakozo. Bulardan eng ko‘p tarqalgan chorsi belbog‘ bo‘lib, u kvadrat shaklida guldor, naqshdor qilib tikilgan. Futa juda uzun bo‘lib, belga bir necha marta o‘rab bog‘langan. Ayrim hollarda futa ustidan chorsi ham bog‘lab yurilgan. Hatto bir yo‘la bir necha belbog‘ bog‘lash hollari ham ko‘p uchraydi.

Belbog‘ bog‘lash bilan urf – odatlar ham ko‘p. Masalan, nikoh kuni kuyov chorsi belbog‘ bog‘langan. Ertasi kuni, kelin salom vaqtida uni yechgan. Yaqin kishi qazo qilgachda ham to‘n ustidan belbog‘ bog‘langan. Uchinchi kuni o‘ziga yarasha irim bilan yechilgan.

Belbog‘ faqat chopon yoki to‘n, yaktak ochilib ketmasligi uchungina bog‘lanmagan. U juda ko‘p va xilma – xil maqsadlarda ishlatilgan. Belbog‘ o‘ramlariga pul, nosqovoq, turli mayda – chuyda kerakli narsalar solib yurilgach. Yo‘lda belbog‘ sochiq sifatida ishlatilgan, joy – nomoz vazifasini o‘tgan, dasturxon o‘rnida qo‘llanilgan, sovuq kezlarda bosh o‘ralgach.

Bosh kiyimlari. Erkaklarning yozda ham, ko‘klam, kuzda ham, hatto mo‘tadil sovuq kezlarda ham asosiy bosh kiyimi do‘ppi bo‘lgan. Do‘ppi qachon va qayerda paydo bo‘lgani haqida hozircha aniq ma’lumot yo‘q. Lekin do‘ppiga o‘xshagan uchli, cho‘qqi bosh kiymi juda qadimdan ishlatilib kelinayotgan ma’lum. Chorsi hamda yumaloq do‘ppilar nisbatan ancha kech qo‘llanila boshlagan. Taxminan XIX asr 20 – yillarida keng taraqala boshlangan degan fikr – mavjud.

Erkaklarning eng qadimiy bosh kiymi deb ataladi. Ommaviy bosh kiymini Farg‘ona viloyatida do‘ppi, O‘zbekistonning boshqa viloyat va tumanlarida do‘ppi deb yuritiladi. Do‘ppilar shaklan uch xil bo‘ladi: cho‘q qisimon (qonussimon), shaklda (quloq), yumaloq, sharsimon (araqchin) va yassi, usti tekis (tus do‘ppi).

Quloq darveshlar bosh kiyimi uchburchak parchalardan bichilib, yonlamasiga tikiladi. Quloq gardishi unchalik sezilmay turadi. Shahrisabz, Nurota, Buxoro tumanlarida uchraydigan qulohsimon bosh kiyimlari rang – barangligi va xoch (salib) simoiligi bilan ajralib turadi.

Yumaloq do‘ppilar orasida Urgut do‘ppisi ayniqsa jozibali. U o‘zining bayramonaligi yorqinligi bilan kishi diqqani jalb qiladi. Respublikamizning har qaysi viloyati va tumanlarida shu yerning o‘ziga xos milli urf – odatlariga monun do‘ppilar tikiladi. Masalan Surxandaryo qishloqlar piltado‘zi uslubida tikilgan do‘ppi kiyiladi. Bu xil do‘ppi Qozoqlarning chiyiga o‘xshab ketadi. Toshkentda yumaloq do‘ppi bosma, iroqi hamda hayol, chakmatur deb ataladigan. Chok usullarida tayyorlanadi. Farg‘ona do‘ppilar qadimiy bosh kiyim nusxaalari bilan Xorazm, Mug‘ul yassi chorsi cho‘qqili qalpoqlarga uxshab tekiladi.

Tus do‘ppi yassi tekis do‘ppilarning eng ko‘p tayyorlangan nusxasidir. U 8 xil chok uslubida tikiladi. To‘g‘ri chok zanjira chita kungura, yetapatma, ova, taroq, qalandar, pildiroq. Erkaklar ilgari rangli guldor do‘ppilar kiyishgan. Keyinchalik oq – qora Chust do‘ppilari kiyadigan bo‘lishdi. Bu do‘ppilar asosan bodom yoki qalampir nusxa bo‘lib aslida qush tasvirining bir bo‘lagidir. Ilgari do‘ppilarning to‘rt tomonida ham qush ta’sviri bo‘lgan. Keyinchalik uni ixchamlashtira borib, qushning boshi va oyoqlarini tikmay qo‘yishgan. Do‘ppilar ichida Quqon va Marg‘ulon do‘ppilari ham, odamiyligi va rostligi bilan ajralib turadi. Do‘ppilarda choklari nisbatan ancha kam.

50 – yillardan do‘ppilarda mitti qushlar, jumladan bulbulni, tovusni tasvirlash odat tusiga kirdi. Lekin bu xil do‘ppilarga talab unchalik ko‘p bo‘lmadi.

20 – yillar oxiridan qizlar, yosh juvonlar ham do‘ppi kiya boshladilar. Iroqi uslubida, xondo‘zi bezak bilan tikilgan xotin – qizlar do‘ppisi do‘ppido‘zlik ravnaqining eng yoriq namunasi desak bo‘ladi. Ko‘kragiga tasvirlangan kelin bilan kiyov surati do‘ppiga tantanovor tus berib turadi. Qish kunlari erkaklar mo‘yna telpak kiyishgan. Bu kiyim quloqga o‘xshash tikiladi. Mo‘yna telpaklarning turi ko‘p bo‘lgan. Ular bir – biridan bichimi va tikilish jihatidan farq qilgan. Samarqand bilan Buxoro atrf – tevaragida qishloqlarda kalta mo‘ynali telpakkiyilgan. Samarqand telpagining astari yumshoq, arzon mo‘yna ko‘pincha qo‘y, ba’zan tulki mo‘ynasidan tikilgan.

Salla. Markaziy Osiyoda salla urash odati qachon rasm bo‘lgani aniq ma’lum emas. Shuningdek u qaysi davlatdan kirib kelgani ham no’malum. Yunon muarrixi Stroboning yozishicha salla urash qadimiy midiyaliklar orasida ham odat bo‘lgan. Midiyadan eronga o‘tgan aftidan, Sosoniylar hukumdorligi davridan boshlab, u qadimgi o‘rta osiyo yerlariga ham tarqalgan bo‘lsa kerak. Lekin Xorazimliklar orasida salla urush odat emasligiga qaraganida bu xil kiyimi asosan hozirgi O‘zbekistonning g‘arbiy – janubiy yerlarida keng tarqalgan bo‘lishi ajab emas.

Manbalarning ko‘rsatishicha salla o‘rta asrlarda butun Movarounnahir xalqlarining (Xorozimliklardan tashqari) asosiy bosh kiyimi hisoblangan. XIII asrda bu hududga shu jumladan Samarqandga kelgan sayyohlarning dalolatiga binoan faqat ruxoniylar, ayni vaqtda oddiy xalqning hammasi sallab urab yurgan.

Salla so‘zining ma’nosi va uning qayerda vujudga kelgani xususida har xil fikr mavjud. Olimlarning dalolatiga asosan salla Toshkent shevasiga xos so‘z bo‘lib, solmoq so‘zidan olingan. Ba’zi manbalarda, chunonchi o‘rta asr yozilmalarida esa “salla” so‘zi savat, tuguncha ma’nosini anglatadi deb yozilgan. Salla so‘zi turkcha so‘z deyiladi. Hozirgi tojik tilida ham salla so‘zining ma’nosi aynan shunday izohlanadi. Binobarin u vaqtlarda salla ham asosan bosh kiyimlari sifatida odat tusiga kirmagan.

Salla so‘zining savat tuguncha so‘ziga nima aloqasi bor degan savol tug‘iladi. XVIII asr o‘rtasida Buxorolik ayollar boshlariga to‘qilgan savat kiyib yurishgan. Buxoroda bayram sayillar vaqtida xaloyiq oldida tomosha ko‘rsatadigan masxaraboz katta sallali qozi obrazini gavdalantirishi uchun boshiga atrof – tevaragi oq mato bilan o‘ragan, katta savat qo‘yib chiqqan. ehtimol shu tufayli salla deb atalgan bo‘lishi mumkin.

Salla so‘zi yangi so‘g‘diycha so‘z sallatadan olingan fikr ham mavjud. YAg‘nob shevasida sallata ayollar ro‘mol degan ma’noni anglatadi. Agarda shu fikr to‘g‘ri bo‘lsa u holda salla avvallari ayollar bosh kiyimi bo‘lgan. Keyinchalik uni erkaklar ham boshga uraydegan bo‘lishgan.

Markaziy Osiyoda sallaning ikki xili ishlatilgan: Katta salla, kichik salla. Kichik salla ba’zi joylarda (masalan Samarqandda) futa degan (kelinlar nikoh kuni boshiga kiyib chiqadigan fata shu so‘zdan olingan). “Futa” arabcha so‘z bo‘lib. Hindistondan kirib kelgan (bosh yo bilin o‘rashga ishlatilgan, shuningdek boshga yopiladigan bir bo‘lak matoni hindlar “Futa” deyishgan). Asosan turmushga chiqqan ayollar o‘rashgan. Kelinga nikohkuni otasining uyida salla kiydirishgan. Kiyovnikida salla o‘rash hollari ham bo‘lgan. Sallani ayollar tug‘ishdan qolgan yoshiga qadar o‘rab yurishgan (taxminan 45- 50 yoshlargacha).

Ayollar sallasi kiygach yoki do‘ppi va o‘ramdan iborat bo‘lgan. O‘ramning har xili bor. Bo‘y ayollar 14 metr matodan (“Boy bosh”). Kambag‘allar 6 metr matodan (“Kambag‘al bosh”). Salla o‘rashgan kambag‘allar yaxlit mato topolmasalar kalta latta va paxta ishlatilgan. Salla uchun qizil yoki ko‘k rangli mato ishlatilgan. Salla o‘rami ustidan to‘rttadan tortib yettitagacha ro‘mol urashgan. (“Boy bosh”), kambag‘allar esa bitta qizil ro‘mol o‘rab qo‘ya qolishgan.

Marakalarda katta yoshdagi ayollar 10 metr oq matodan salla o‘rab ustidan oq ro‘mol bog‘lagan. O‘rta yosh va yosh juvonlar esa 10 metr havorang satin salla o‘rashgan.

Ayollarning boshqa bosh kiyimlari. Qiz bolalar uzoq yillar davomida qalpoq kiyib yurishgan. (do‘ppini ayrim joylarida qalpoq deyishadi). Samarqand, Urgut va atrof – tevaragidagi qishloqlarda keng tarqalgan. Qalpoqlar tog‘lik tojik va Markaziy Osiyo yahudiy qizlari qalpog‘iga o‘xshagan yumaloq ko‘rinishda bo‘lib, hozirda butunlay yo‘qolib ketgan. Bosh kiyim bilan bog‘liq bir qancha urf – odatlar mavjud bo‘lgan. Masalan, to‘y o‘tgandan keyin qalpoqcha ustida peshona durra bog‘lab yurilgan. Birinchi farzand tug‘ilganidan so‘ng qalpoq o‘rniga ro‘mol o‘rashgan. Ko‘pincha qishloq ro‘mol tutilgan, birinchisi boshlariga shundoq tashlab, uchlarini orqaga yig‘ib qo‘yilgan. Ikkinchi ro‘mol uning ustidan peshonasi bilan bog‘langan.

Ko‘p joylarda, xususan qishloqlarda bosh kiyim yoshiga qarab har – xil bo‘lgan. Qiz bolalar popuk to‘ppi (do‘ppi) kiyishgan. Turmushga chiqqan kelin yuqorida aytib o‘tganimizdek, birinchi farzand tug‘ilganiga qadar to‘ppi ustida durra o‘raydi. (uni Samarqand va Qashqadaryoda peshonaband deyiladi).

Peshonaband har – xil ko‘rinishda bog‘langan. Durraning ikkinchi uchi uch – to‘rt bor taxlog‘liq holda bosh ustidan yonboshga osig‘liq turadigan qilib o‘ralgan yoki orqaga tashlangan. Ba’zi yerlarda boshga sarandoz solib yurilgan. Qadimda chetlariga kashta tikilgan yakka band ishlatilgan. Yakkabandning uchlariga shoh (popuk) o‘rtasiga mox tikilgan.

Birinchi farzand dunyoga kelgach, yosh juvon sochlarini ko‘sh kokil qilib o‘rib boshiga qulut deb atalgan kashtali qalpoq kiygan. Qariya onaxonlar oq qalpoqda yurishgan.

XX asr boshidan ayollar ham erkaklarnikiga o‘xshagan astarining ichiga pilta qo‘yib tikilgan. Do‘ppi kiyib yuradigan bo‘lishgan. Ayollarning do‘ppisi erkaklarnikiga qaraganda ancha yassi bo‘lib kashtasi mayda, rangorang, jozibali bo‘lgan. Ayollar do‘ppining araqchin turini ham kiyishgan.

Taqinchoqlar. Nodir qimmatbaho bezak buyumlar taqish odati juda qadim zamonlardan davom etib keladi. Respublikamizning turli yerlarida o‘tkazilgan va hozirda ham olib borilayotgan arxeologik qazishmalar vaqtida topilgan xilma – xil bezak taqinchoqlar fikrimizning yorqin dalili bo‘la oladi.

Taqinchoq bezaklar qayerda va qachon paydo bo‘lganini aniq aytish qiyin. Lekin miloddan oldingi VI minginchi yilning oxiri III minginchi yilda (neyeolil davrida) xilma – xil tosh va chig‘anoqlardan munchoq va shokilalar tayyorlash keng tarqalgani ma’lum. Taqinchoqlar shaklan turli tuman ko‘rinishda ishlangan kungurador doira astvona (silindr), yassi tuxumsimon romb, suyri uch burchak dumaloq, uchli va h.k.

Amudaryo xazinasi (miloddan avvalgi III – I asrlar mobaynida butun O‘rta Osiyo yerlarida hukmronlik qilgan Ahmoniylar sulolasi davriga mansub, bu topilma hozirda Angliyada saqlanmoqda) qadimiy bezak taqinchoqlar haqida fikr yuritishimizga dalil bo‘ladi.

Ajdodlarimiz jud qadimdan feruza va marmar nusxa la’ya (oniks)dan dumaloq va uchli munchoqlar yasashgan. Ular asosan hosildorlik, ma’murchilik ramzi sifatida ins – jinslardan saqlanuvchi tumorlar tariqasida ishlatib kelingan.

Eneolit davrida lojuvard, ohak haqiq singari qimmatbaho toshlardan ko‘plab va xilma – xil munchoqlar yasash yo‘lga qo‘yiladi. Mis bilak uzuk, uzuklar uchi uchli yupqa xalqa tilla sirg‘alar yasaladi. Naqshsiz, silliq, to‘g‘ri chiziqlar, xalqlar naqshlar bilan pardozlangan, bosma naqshlar bilan zeb berilgan to‘qima kamarlar rangli shisha feruza, haqiq lojuvarq munchoq, shokilalar miloddan oldingi I ming yillik davrida keng miqyosda qo‘llanilib kelingan bezak buyumlardan himoblanadi.

Hayvon tasviri berilgan, feruza ko‘zlar qadalgan tilla bilak uzuklar, qo‘llariga gul va qush tutib turgan Anaxita tasvirlangan dumaloq ko‘zli qo‘yma oltin uzuklar, turunj (medalyon) va shokilali keng tilla xalqalar hanuzgacha barchani lol qoldirmoqda. Miloddan avvalgi I ming yillik oxirlari va milodning dastlabki asrlariga oid qush ilonbosh birinchi bilak uzuklar, burama bilak uzuklar va uzuklar, munchoq – qo‘ng‘iroqchalar tirib yasalgan. Bilak uzuklar, olitn va birinchi qo‘ng‘iroqcha hamda shaqildoqlardan sochga taqish uchun yasalgan shokilalar, suv ramzidagi burama uzuklar, bir gujum nihoyatda mayda toshlar qadalgan yarim oy sirg‘alar, girdiga toshlar va uchta barg nusxa shokila qadalgan oyatin xalqa sirg‘alar, qushlar aks ettirilgan sirg‘alar va ko‘ngina boshqa arxeologik topilmalar bezak, taqinchoqlarga e’tibor o‘sha davrdayoq nechog‘lik katta bo‘lganidan yaqqol dalolat berib turibdi.

Xarobalari topilgan qadim qal’alarning devorlariga tushirilgan rasmlarda aks ettirilgan bezak, taqinchoqlar xalqimiz o‘tmishining ko‘pgina sir – asrorlari haqida nihoyatda qimmatli ma’lumotlar beradi. Antik davr ma’budalaridagi tilla qoshlar. Dalvarzintepadan topilgan xazina orasidagi. Kushon podshosining milodiy I asrga doir oltin zebigardoni, Kushon podshosining oila a’zolari, saroy ayonlari haykallaridagi ikki qavat bo‘yin jevaklar, miloddan avvalgi I asr – milodning I asriga taalluqli. Shimoliy Baqtriya yodgorliklari (Xolchayon topilmalari), Dalvarzintepa. Ayritom, Bolaliktepa, Afrosiyob yodgorliklari o‘sha davrlarda zeb – ziynat buyumlari haqida to‘liq tasavvurlar beradi.

V asr oxiri VI asr boshi (ilk o‘rta asr davri) yodgorliklari orasida shimoliy Toharistondagi Bolaliktepa qishloq qasridan topilgan zargarlik buyumlari (to‘qima, naqshiy zebigardonlar, munchoq, tumor shodalari, bilak uzuk, yarim oy, xalqa shaklidagi uzuklar, gardishli uzuklar, ko‘zsiz uzuklar) ham kishi diqqatini o‘ziga tortadi.

VII asr oxiri VII asr boshidagi Afrosiyob rasmlarida shoshlik, chag‘aniyonlik, so‘g‘dlik erkaklar taqqan zargarlik buyumlari o‘sha zamon zargarlik san’atining yuksak namunalaridir.

IX asr – XIII asr boshlarida tumorlar, turunjlar, kamar tug‘alari, bosh kiyim tug‘nag‘ichlari, ko‘za, o‘roq, pichoqshaklida yasalgan zargarlik buyumlari ko‘paygan. Ularning ko‘pi birinchi, mis, kumushdan hayvon, qush, baliq, afsonaviy maxluq ko‘rinishida yasalgan bo‘lib, ulrga balo – qazo, ins – jinsdan asrovchi, yaxshilikka eltuvchi, savob keltiruvchi, baxt – iqbol eshigini ochuvchi karomatlarga ega bo‘lgan buyumlar sifatida qaralgan.

X asrdan toj, maxsus bosh kiyimlari, quloq, tish – tirnoq tozalagich singari pardoz – andoz buyumlari keng tarqala boshlaydi.

XI – XIII asrlarda yasalgan olti qirrali g‘ilofchalar ko‘rinishidagi tumorlardan bir qancha bizgacha yetib kelgan. G‘ilofchalarning ikkala uchida qubbalari bo‘lib tumorchalar yupqa kumush varag‘idan o‘yma, chizma va tillakori naqshlar berib yasalgan.

XIV – XV asrlardagi zeb – ziynatlar to‘g‘risida ispan elchisi Ryui Gonzales de Klavixo Amir Temur xotinlari zeb – ziynatlari haqida yozib qoldirilgan. Elchining yozishicha Amir Temur xotinining boshidagi qizil kiyim xuddi dubulg‘aga o‘xshaydi. Bu dubulg‘a juda baland edi. Unda durlar, yoqut va feruzalar, ya’ni turli – tuman toshlar ko‘zga tashlanadi, undan – yuqoriroqda tilladan qilingan bir chambar ham bor edi, unga ham ko‘pgina toshlar va g‘oyat yirik durlar qadab zeb berilgan edi. Dubulg‘aning ustiga qushsimon soyabon bo‘lib, unga har ikki enlik keladigan uchta yoqut qadab qo‘yilgandi, tepada oq sulton bo‘lib, undan bir – biriga zar ip bilan bog‘lab qo‘yilgan, uchlarida tosh va durlar yarqirab turgan qush natlari ko‘zigacha osilib tushardi.

XVII – XVIII asrlarda ham zargarlik, zebu – ziynat buyumlarining xili ko‘payib boravergan. XIX asr zargarlik buyumlarida islimiy, girix, samoviy, maxluqot dunyosi asosida naqsh, bezaklar ko‘p uchraydi.

O‘zbeklar turli – tuman taqinchoqlar taqishgan. Ularni qayerda taqilishiga qarab bir necha guruhga bo‘lish mumkin. Boshga kiyiladigan (taqiladigan) zebu – ziynat buyumlari, sochga taqiladigan taqinchoqlar, burunga taqiladigan taqinchoqlar, bo‘yinga taqiladigan taqinchoqlar, ko‘krak taqinchoqlari, qo‘l – oyoq taqinchoqlari va h.k.

Boshga kiyiladigan (taqiladigan) zeb – ziynat buyumlar. Bunday buyumlarga toj chambar, takyado‘zi (takyatuzi), xilma – xil jig‘a, to‘g‘nag‘ichlar kiradi. Ayollarning zargarlik zeb – ziynatlari bilan bezatilgan va to‘y libosi sifatida kiyiladigan (taqiladigan) zeb – ziynat buyumlari orasida eng asosiysi hisoblanadi.

Toj , chambara, podshohlarning hokimiyati, hukumronligi ramzi bo‘lgan. Har bir podshoh, sulton, amir, bekning toji betakror va nihoyatda seroyezak, qimmatbaho bo‘lgan. Bir qator yozma manbalarda miloddan oldingi IV – III asrlardagi Xorazm dubulg‘alari, milodning III asriga oid tojlar haqida qimmatli ma’lumotlar saqlanib qolgan.

Temuriylar davrida asosiy bosh kiyim qalpoq nodir zeb – ziynat buyumi hisoblangani to‘g‘risida mojor sayyohi Herman Vamberining “Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi” asarida shunday hikoya qilinadi: “Qizil movutdan dubulgaga uxshash uchli qalpoq kiyilgan. Qalpoq usti qizil yoqut, zabarjad, durlar bilan bezatilgan, atrofida tishli qosh bo‘lib, undan guyo oq patlar to‘kilib turgan. Bu patlarning ba’zilari to ko‘zlarigacha tushib, yurgan vaqtdagi harakati bilan yuzga o‘zgacha go‘zallik berar edi”.

Zeb – ziynatlangan bash kiyimi takyaduzning Xorazm namunalari saqlanib qolgan. “Takyaduzi” sirtiga tikilgan yoki qadab chiqilgan degan ma’noni anglatsa kerak. Takyaduzi usti ochiq yoki yopiq ko‘rinishda ishlangan bo‘lib, turli rangdagi toshlar va shishalar bilan ziynatlangan.

Boshqa taqiladigan zeb – ziynatlardan jig‘a, har xil tug‘nag‘ichlar ayniqsa ko‘p ishlatilgan. Jig‘ani nafaqat ayollar, ayni vaqtda erkaklar ham taqishgan. Hatto xon, amir, sulton, beklarning otiga ham jig‘a taqilgan.

Buxoro jig‘asi qiyg‘os ochilgan gul butog‘iga “aylanib qolgan” qush ayoli shaklidagi uzun tug‘nag‘ich ko‘rinishida bo‘lib, o‘rtasida har xil toshlar va shishalar qadalgan, islimiy va “tole zanjiri” naqshlari bosilgan yupqa tillarang plastinkadan yasalgan. Ustida pat qadaydigan naychasi bor. Jig‘a singari ishlangan to‘g‘nag‘ichlardan yana sanchoq, sarsuzaklarni, shuningdek bibishoh yoki ot tuyog‘i, mohitillo degan ziynat buyumlarini ham eslatib o‘tish o‘rinli bo‘ladi. Sanchoq bilan sarguzak tug‘nog‘ichlar ro‘molga, do‘ppi, qalpoqqa qadash uchun mo‘ljallangan. Xorazmda uning naycha ko‘rinishdagi parxona deb ataladigan turi saqlanib qolgan.

Bibishoh ikki shohli oyga o‘xshaydi. Ba’zilar uni ot tuyog‘iga o‘xshatsa, boshqalar darvishlarning muqaddas boltasiga, qurbonlik jonivorlarni suyadigan oyboltaga o‘xshatishadi. Bibishoh taqinchoq juda ajoyib ishlangan. Yarim oy ko‘rinishidagi bibishohning ikkala uchida bittadan qush boshi mavjud bo‘lib, qoq o‘rtasida romb yoki g‘uncha gul qo‘ndirilgan.

Peshonaga taqiladigan taqinchoqlar. Peshonaga taqiladigan ziynat buyumlarining turi juda ko‘p bo‘lgan. Ularning hammasini bir umumiy nom bilan manglayduzi deb atashgan.

Bibishoh ham ba’zi joylarda peshonaga taqilgan. Ayrim hollarda peshonaga taqish uchun tilla yoki zulfizar ishlatilgan. Bu bezak o‘rtada bosma nqshlari ustiga rangli toshlar va shishalardan donachalar qadab bezatilgan tillakori turunjdan iborat bo‘lib, atroflariga ko‘pdan – ko‘p tilla qubbachalar, popukchalar, oynachalar bilan bezatilganikkita ilgakni ham taqib qo‘yilgan. Turunj manglayga yo bosh orqasiga taqilgan, uchlarida katta – katta popuklari bo‘lgan ipni esa ikki – uch o‘rab chakkalaridan yelkaga tegar – tegmas qilib osiltirib qo‘ygan. Yurgan ziynatlarning hammasi silkilib, yoqimli jiringlagan ovoz bergan, tilla va ochiq feruza ranglarda tovlanib turgan.

O‘zbekistonning bir qator muzeylarda ana shunga o‘xshash manglaytuzilarining bir qancha xili saqlanmoqda. Bular orasida Xorazmda XIX asrda yasalgan manlaytuzilarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Ularning biri kumish, asl marjon, feruza va shishadan yasalgan bo‘lib, zarhal berilgan, nozik sim to‘qimasi bor. (Xevadagi “Ichan qal’a” davlat muzey qo‘riqxonasida saqlanmoqda). Ikkinchi bir xili XIX asr o‘rtalarida kumush, feruza, asl marjon, sadaf, shishalardan iborat bo‘lib, urib toblash, bosma uslubda zarhal berib ishlangan. Manglayga taqiladigan bezaklar ichida tillaqosh, tillabargak, silsila, qush ini, qanoti osma buyumlarini aytib o‘tish mumkin. Ayniqsa, tillaqosh deb ataluvchi bezak nihoyatda qadrlangan. Uni odatda kelinning nikoh libosida yoki raqqosalarda uchratish mumkin, edi. Uni turli joylarda turlicha nomlashgan. Masalan, Buxoroda boloobro‘ deyishgan. Uning shokilalar osilgan ostki qismi qoshga o‘xshaydi. Xevada qo‘llanilgan xilini osmado‘z deb yuritilgan. Tillo qoshga o‘xshashgan bezaklardan boshqa bir xili bargak yoki taxtacha bargak deb atalgan.

Toshkent tillabargagi bir – biri bilan oshiq – moshiq yordamida biriktirilgan o‘n beshta to‘rtburchak yupqa tangachalardan iborat bo‘lgan. Bosma naqshli tangachaning o‘rtasida tevaragi feruzi toshchalar bilan aylantirilgan qizil shisha gul bor. Ba’zi tangachalarning tepa qismida ham xuddi shunday gul bo‘lib, orqa tomonda urgochi va erkak o‘rdaklarning “urma” patlarini qistirib qo‘yish uchun kichkina – kichkina bog‘ichlar qilingan. Pastda esa manglayni qoshgacha berkitib turadigan ikki qat shildiroq shokila biriktirilgan. Xorazmda oshiq – moshiqlar deb nom olgan bunday taqinchoqning dastlabki nusxasi odam qiyofasini eslatuvchi yupqa taxtachadan iborat bo‘lgan.

Chakkaga taqiladigan taqinchoqlar. Har xil gajaklar taqinchoqlardan iborat. Buxoro gajaklaridan “qush duo” gajagi ikki girix shakl hamda uchburchak shakl bilan bezatilgan to‘g‘riburchakli tumorlardan iborat. Unga turli zulflar qistirilgan.

Gajak taqinchoqlar ichida “butun tirnoq”, “yarim tirnoq”, “naycha” degan taqinchoqlar yirikligi va murakkab ishlangan bilan ajralib turadi. “Butun tirnoq” gajagi “zalvorli” besh burchak g‘ilofdan iborat. Burchaklarida feruza ko‘zli qubbalari bor. “Olma guli” naqshli ko‘zga yaqqol tashlanib turadi.

Quloqqa taqiladigan taqinchoqlar. Quloqqa sirg‘a taqish juda qadim zamonlardan buyon davom etib kelayotgan odat. Sirg‘alar katta – kichikligi, bezagi jihatidan nihoyatda rang – barang, xilma – xildir. Mitti sirg‘alardan tortib yelkagacha osilib turgan sirg‘alar yasalgan. Ayniqsa, xalq sirg‘alari keng tarqalgan. Farg‘ona vodiysida qoshqarabaldoq sirg‘ani yaxshi ko‘rishgan.

Sirg‘alar kumush, asl marjon, dur, shisha, qimmatbaho tosh parchalaridan nozik sim to‘qimalar bilan zarhal berib ishlangan.

Sochga taqiladigan taqinchoqlar. O‘ralgan sochga “soch popuk”, “soch bog‘”, “nuqra dumbiroq”, “yumaloq” degan nomlari bilan ma’lum bo‘lgan bezaklar taqilgan. Ularga xilma – xil shokilalar osilgan bo‘lib, shokilalar qubba, yaproq, uchli, tomchi nusxa ko‘rinishlarda yasalgan. Soch popuklar orasida “zarkokil” yoki “cho‘lpa” nomli soch popuklar ko‘pincha kumush yoki tilla tangachalar tizmasidan qilingan. Katta soch uramlari tutib turish uchun “tufak” deb ataladigan taqinchoq ishlatilgan.

Burunga taqiladigan taqinchoqlar. Taqinchoqlar orasida eng ko‘p tarqalgan arabak deb ataladigan zirg‘adir. Arabak taqish juda sharafli ish hisoblangan. Bu odat Arabiston yoki Hindistondan kirib kelgan bo‘lsa ajab emas. Arabak taqish uchun burun katagi tishilgan. Samarqandagi davlat tarix – arxeologik muzey – quriqxonasida XIX asr XX asr boshida ishlangan arabak (buloqi) sirg‘a saqlanmoqda. U kumush, dur, shisha, qimmatbaho tosh parchalaridan ishlangan.

Bo‘yinga taqiladigan taqinchoqlar. Bo‘yinga turli – tuman marjon, munchoq, dur tumor taqishgan. Jevak deb atalgan taqinchoq ham ishlatilgan. Jevak arpa donlariga uxshagan mayda shokilalardan yasalgan. Shokilalarga bosma gul tushirilib tilla suvi yugurtirilgan. U bir yoki bir necha marjon shodasi, tizimidan tuzilgan bo‘lib, o‘rtaga turli shakldagi turunj joylashtirilgan.

Jevaklar kumush, asl marjon, feruza, la’ldan ishlangan. Bosma usulda zarxal berib yasalgan.

Ko‘krakka taqiladigan taqinchoqlar. Zebigardon, tapishi dil, tavk, kalit bog‘i, tumor nozigardon nomli taqinchoqlar ko‘krakka taqib yurilgan. Bo‘lardan tashqari kuylak umuzi: kuylakka taqiladigan zeb – ziynat buyumlari ham xilma – xil bo‘lgan.

Kuylak umuziga peshvoz taqilgan. Peshvoz kichkinagina bejirim ishlangan xaltacha bo‘lib, unda pardoz buyumlari (kumush, mo‘ychinak, hilol (tish tozalagich), quloq, tirnoq tozalagich surmadon, atirdon va boshqalar) saqlangan.

“Tapishe dil” ko‘krak taqinchog‘ining nomi “yurak urushi” degan ma’noni anglatadi. U ba’zi hollarda qo‘ltiqqa ham taqib yurilgan. “Tapishe dil” zanjirga osig‘liq turunjidan iborat bo‘lib, unga zumrad va la’lidan shokilalar o‘rnatilgan.

Ko‘krakka taqib yurilgan taqinchoqlar orasida turli – tuman tumorlar alohida ahamiyatga egadir. Ular ins – jinslardan saqlashga xizmat qilgan. “tumor” so‘zi arabchada bir parcha qog‘ozga yozilgan duo ma’nosini anglatadi. Tumorlarning turi ko‘p bo‘lgan: bo‘yin tumor, ko‘krak tumor, qo‘ltiq tumor. Hammasining turli geometrik shaklidagi g‘iloflari bo‘lgan. G‘iloflar kumushdan qopqoqchali qilib yasalgan.

Qo‘l – oyoq taqinchoqlari. Uzuk, bilak uzuk qo‘lga taqib yuriladigan asosiy zeb – ziynat buyumlari g‘isoblangan. Bilak uzuklarini odatda juft taqishgan. Bilak uzuklar ochiq yoki yopiq ko‘rinishda, yuzasida kumushdan ishlangan. Bilak uzuk sirtiga nozik naqshlar tushurib, tosh va shishalar o‘rnatilgan. Qadimiy bilak uzuklarda ko‘zli ilon yoki qurbaqa bosh tasvirlangan.

Yengli, nozik, sidirg‘a rang bilak uzuklarga talab katta bo‘lgan. Bunday bilak uzuklar ko‘pincha kumush tolalardan iborat naqshlar bilan ziynatilgan. Bir qator tillalarning, ikkinchi qatori kumush, yaproq, don, bodom, bosma gulli uchburchak “puncha” bilak uzuklar ham ko‘plab miqdorda yasalgan. Qimmat baho uzuklar hamma vaqt rangli toshlar va shishalardan ko‘z qadab ishlangan. Har bir viloyat zargarlari o‘zlariga xos uslubda, boshqa zargarlarnikidan ajrali turadigan uzuklar yasashgan. Masalan, Xorazmda deyarli hamisha chuzunchoq shakldagi haqiq va shishalardan ko‘z qadashgan. Ayrim hollardagina to‘g‘ri burchak shaklida bo‘lgan.

Uzuklar orasida mehr – uzuklar ham ko‘p bo‘lgan. Umuman uzuk taqish hox erkak, hox ayol uchun azaliy odat bo‘lgan. Xon amir, sulton, beklar ularni hokimiyat ramzi sifatida taqishgan. Ayollar pishirgan ovqatlari makruh, yuvgan kiri nopok bo‘lmasligi uchun albatta uzuk taqib yurishgan.

Uzuklar tumor sifatida ham ishlatilgan. Oyoqqa taqiladigan zeb – ziynatlardan oyoq bilak uzuklarini eslatib o‘tish kerak. Raqqosalar oyoqlariga qo‘ng‘iroqchali bilak uzuklar taqishgan.

Zeb – ziynat badavlat xonadonlar xon, amir, sulton, bek, hokimlarining saroylari, uy ichida o‘zining tanxoligi va mo‘l – ko‘lligi bilan hamisha kishilarni hayratga solib kelgan. Ispan elchisi Ryui Gonzales de Klavixonning Samarqanddagi Amir Temur saroyiga sayohat kundaligiga Temur saroyiga chodir ichida ko‘rganlarini quyidagi tasvirlaydi: “Chodir ichida katta bir oltin sandiq bor edi. Uning yalpoq qopqog‘i yashil va ko‘k emaldan ishlangan. Kichik qubbalar, naqadar noyob javoxir va injular bilan ziynatilgan. Bu sandiqning qopqog‘i eshikka o‘xshash, ichida bir necha qator qadaxlar terilgan, durlar va juda qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan, ustida ikki metr uzunlikda bir zajarbad bo‘lib, u butun xontaxtani egallagan edi. Uning ro‘parasida eman shaklida yasalgan bir oltin daraxt, uning yo‘g‘onligi inson oyog‘i yo‘g‘onligida, atrofga yoyilgan shog‘lari yashil bilan qoplangan. Bu daraxt mevalari o‘rnida juda ko‘p qizil yoqud, zajarbad, feruza, safir va ajoyib, yirik durlar shoxlariga osilgan yaproqlari turli rangdagi mino bilan ishlangan, butoqlarida oltin qushlar bor...”.

Davralarda sharob doimo oltin langarlarga qo‘yilgan tilla qadaxlarda suzilgan.

O‘zbekiston xududida yashagan eng qadimgi ajdodlarimizning kiyimlari ham dunyoning boshqa mintaqalardagi qadimgi kishilar kiyimlari kabi tabiiy iqlim, turmush sharoitlari va urug‘-qabila an’analari asosida shakllangan. O‘tmish kiyim-kechagi, ularning shakllari, mahalliy xususiyatlari va ularga ishlatilgan matolar respublika hududidagi arxeologik yodgorliklar (Afrosiyob, Varaxsha. Bolaliktepa, Xolchayon, Ayritom va boshqalar)dan topilgan devoriy rasmlar, haykalchalar, mayda naqshlar, torevtika (metallga ishlangai relyef), yozma manbalarda, qo‘lyozma kitoblarga ishlangan mo‘jaz tasvir (miniatyura) larda aks etgai. Kiyimlarning dastlabki shakl taraqqiyoti to‘qimachilikning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Arxeo­logik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘rta Osiyo xududida to‘qimachilikning vujudga kelishi yangi tosh asri - neolitga borib taqaladi. Asosan, bu davrda Kopettog‘ etaklarida (Joytun madaniyati) to‘quv dastgohlarining qoldiqlari aniqlangan, miloddan avvalgi VI asrda kiyimda jun matolari teri matolari siqib chiqargan. Miloddan avvalga II asrga oid kiyim qoldiqlari O‘zbskistonning Surxondaryo viloyati xududida joylashgan Sopollitepadan topilgan.

Munchoqtepa (Farg‘ona vodiysi)dan ilk o‘rta asrlarga oid erkak, ayol va bolalar ust-boshlari topilgan. Ayollar kuylagi uzun bo‘lub, ipakdan tayyorlangan va etagi to‘pig‘igacha tushgan, etagining eng quyi qismidan ikki yon tomondan 10-15 sm qirqib qo‘yilgan, bellariga esa kamar (belbog‘) bog‘lab zeb berilgan. Bolalar kiyimi ham ipakdan kalta qilib tikilgan bo‘lib, belidan sal pastga tushib turgan. Kuylak etagidan ya’ni beli atrofidan ikki tomondan 10-15 sm qirqib qo‘yilgan. Yoqalari to‘g‘ri va belida maxsus tasma-belbog‘i bo‘lgan. Tashqi choklar ensiz lenta bilan tikib mustahkamlangan. Qiz bola-lar ko‘ylagining ko‘krak qismi, yengining uchi va etagi maxsus qadama gullar bilan bezatilgan. O‘ng qo‘l tomonidan esa o‘yma cho‘ntak tikilgan. Kiyimga munchoqlar tikilib zeb berilgan, yengi va ko‘krak qismiga mayda marjondan naqshlar ishlangan.

Toxariston va Sug‘d kiyim-kechaklarini qiyosiy o‘rganish shu narsadan dalolat beradiki, Markaziy Osiyo xalq-larining tarixiy taraqqiyot yo‘llari va taqdirlari mushtarak bo‘lgan, madaniyatlari esa bir-biriga ta’sir ko‘rsatib kelgan. V - VIII asrlarda Toxaristonda yelka­ni yopishib turadigan va etagi trapetsiyasimon ko‘rinishdagi kiyimlar kiyilgan. Topilgan yodgorliklarda jamiyatning yuqori tabaqasining hamda xizmatkor va san’at namoyandalarining hayot tarzi aks ettirilgan. Ayniqsa, Afrosiyob, Bolaliktepa devoriga ishlangan tasviriy suratlarda kiyimlarning ijtimoiy va jinsiy tafovutlarini ko‘rish mumkin. O‘zbekiston xududida yashaydigan xalqlarning kiyim-kechaklari uzluksiz o‘zgarishi va rivoj-lanishi faqat shu xududning ijtimoiy - siyosiy va etnik tarixi bilan bog‘liq bo‘lmay, balki butun Markaziy Osiyo ta­rixi va ijtimoiy hayoti bilan ham bog‘liqdir.

Devoriy suratlardan ma’lum bo‘ladiki, ilk o‘rta asrlarda mahalliy aholining kiyimlari bichimi, asosan, bir xil bo‘lgan. Yengsiz, uzun, ba’zi hollarda yengi keng qilib bichilgan. Kiyim­larning yon tomonida, odatda, yirmoch - qiyiq joyi, yonlama yoqasi bo‘lganki, bu holni o‘zbek xalqining bugungi kundagi kiyim-kechaklarida ham kuzatish mumkin. Mahmud Koshg‘ariyning «Devo­nu lug‘otit turk» asarida ham juda ko‘plab qadimgi kiyimlar va gazlamalar (30 ga yaqin)ning nomi berilgan.

Shuningdek, o‘rta asrda yaratilgan miniatyuralarda ham o‘zbek xalqining o‘sha davrdagi kiyimlari aks etgan. XIX asrda miniatyuralarida tasvirlangan erkak na ayol kiyimlari etagi birmuncha keng, o‘ziga xos bichimda dumaloq shakldagi kuylaklar kiyganini ko‘rish mumkin. Old qismi qisqaroq, orqasi uzunroq bu kuylaklarning astari ko‘pincha yo‘l-yo‘l matodan tikilgan. Erkak va ayollar kuylaklari tashqi jihatdan o‘xshash bo‘lsa-da, ularda ko‘pgina farqli jihatlari bor: ayollar kiyimining yengi pastga qarab kengayib borgan, erkaklarnikida esa bilagiga yopishib turgan. Erkaklar cholvorning pochasini uzun qo‘njli etikka tiqib, boshiga salla yarashgan. Askarlar esa kiyim ustidan sovut kiyishgan. Asosan, turli rangdagi silliq matolardan tikilgan kiyim­lar urf bo‘lgan. Mo‘g‘ul bosqinchilarining kelishi natijasida zo‘rlik bilan kiritilgan mo‘g‘ul-xitoy an’analari o‘zbek xalqi liboslariga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. XV asrga kelib, temuriylar hukmronligi davrida erkak va ayollarning turli rangdagi ichki va tashqi qavatli, ya’ni turli rangdagi avra-astarli ikki uzun libos kiyishi odatga aylangan. O‘z navbatida bu davrda Samarqand, Hirot, SHeroz kabi shaharlarda bashang, rang-barang, sodda va jozibali mahalliy bichimdagi liboslar shakllangan. Shuningdek, turli mintaqalar kiyinish uslublari, rang tanlanishi va ayrim bezaklari bilan farqlanib turgan.

XVII - XVIII asrlarda oldingi an’anaviy bi­chimdagi kiyimlar taraqqiy etgan holda kiyimlarda Buxoro, Samarqand, Xorazm, Farg‘ona,, Toshkent kabi shaharlarga xos turlar ham shakllanib bordi. Bu holat kiyimlarda o‘ziga xos qismlarning vujudga kelishi, o‘zgacha poyabzallar, bosh kiyimlar kiyila boshlanganligi, turli matolardan foydalanilganini aniq ko‘rsatib turardi. XIX – XX asrlar boshida o‘zbek milliy kiyimlari majmui shakllanib ulgurgan edi. Bu davrda O‘rta Osiyoning boshqa mintaqalari, shuningdek, O‘zbekistonda ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi, savdo aloqalarining taraqqiy etib kengayishi va podsho Rossiyasi tomonidan o‘lkani mustamlaka qilib olinishi natijasida mintaqaga fabrika gazlamalarining keng miqyosda kirib kelishi va o‘z navbatida, yangi inoetnik kiyim-boshlar nusxalari paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Ayniqsa, tikuv mashinasining kirib kelishi kiyim­lar tayyorlash jarayonida o‘ziga xos «inqilobiy» hodisa bo‘ldi.

O‘zbeklarning an’anaviy kiyim-boshlari ichida erkaklarning milliy liboslari alohida ajralib turgan. Kiyimlari (to‘n, kuylak, yaktak, ishton va boshqa) yaxlit bichimli, bichimi to‘g‘ri, keng va uzun bo‘lib, eni buzilmagan bir bo‘lak mato yarmidan bir-bi­riga ulab uzunasiga tikilgan, yon qismi esa etagiga qarab kengayib borgan. Dastlab erkaklar ko‘ylagi uzun, tizzadan pastga, keyinroq esa belning yarmisiga to‘shadigan qilib tikilgan. Umuman O‘zbekiston hududida erkaklar orasida bir nusxadagi to‘n, kuylak-yaktak, ishton, do‘ppi, salla, telpak, kavush-mahsi, etik, choriq, turli yordamchi kiyim­lar kiyilgan. Erkaklar ko‘ylagi Farg‘ona vodiysida uzun, tik yirmoch-qiyiq joyi uzunroq mato bo‘lagidan bichilib, burchak-burchak qilib, 2 qiyiq kesilgan hamla uchlari keng olinib ti­kilgan. Boshqa xil bichimdagi kuylaklarda yirmoch yotiq, u yelkadan bu yelka-gacha olingan. Bunday kuylaklar,«mullavachcha» kuylak deyilgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida mamlakatning turli mintaqalarida kalta, tik yoqali «no‘g‘ay yoqa kuylak», «bo‘g‘ma yoqa» kuylaklar kiyish ommalashgan bo‘lib, bu kuylakni dastlab shahar aholisi, ayniqsa, savdo ahli kiygan. O‘zbeklar orasida bo‘z, ipak, ip gazlamalardan tikilgan oldi ochiq yaktak kuylaklarni yoshlar va qarilar birdek yoqtirib kiyishgan. Erkaklar ishtoni yuqori qismi keng, pochalari torroq tikilib, to‘piqqacha tushib turadi, yuqori qismiga ishton-bog‘ o‘tkazish uchun milkiga gir aylana baxya-chok qilingan. Sovuq fasllarda ishton ustidan astarli yoxud astarsiz shim kiyilgan, u asosan, ip gazlama va jun gazmollardan tikilgan. Chavan-dozlar, ovchilar namatkigizdan, jun-mo‘ynadan, oshlangan teridan tikilgan cholvor kiyishgan. Chopon (tun), joma, kamzul, jelak, chakmon erkaklarning mavsumiy kiyimlari qatoriga kirgan. To‘n (chopon)lar avra-astarli holda pax­ta solib qavilgan. Oldi ochiq uzun bo‘lgan. Yurganda, otga minganda, yerda chordona qurib o‘tirganida qulay, ix-cham bo‘lishi uchun yon tomonlariga ke-sik-yirmoch qo‘yilgan, belbog‘ bog‘langan. To‘nlar avrasi beqasam, kimxob, baxmal, shoyi, satin, chit va boshqalar matolardan tikiladi.

To‘nlar mahalliy xususiyatlarga ko‘ra ham farqlangan. Farg‘ona vodiysi, Toshkent va Xorazmda gavdaga yopishib turadigan sirma-qavima choponlar ko‘proq rasm bo‘lgan bo‘lsa, Buxoro, Samarkand, Shahrisabz va boshqa joylarda qimmatbaho matolardan zardo‘z to‘nlar tikilib, yoqasi, etagi va yeng uchlariga turli rangdagi zar iplarda kashta tikib, atrofiga gavhar toshlar qadab bezatilgan. Bunday to‘nlarni xon va amaldorlarga sovg‘a qilingan. Umuman, xalqimiz orasida hurmatli kishilarga, ustozlarga, quda va kuyovlar, aziz mehmonlar va boshqaga to‘n kiygizish udumi saqlanib qolgan. XIX asr o‘rtalari, XX asr boshlarida O‘zbekistan bo‘ylab «kamzul» kiyish odat tusigi kirgan. Kamzul yoqalari tik, bo‘g‘ik, badanga yopishib tura­digan uchun, belburma syurtukni eslatib, ortida qiyiq joyi-yirmochi, qaytarma yoqasi bo‘lmagan. Qora rang matodan, asosan, satindan yoki kostyumbop qalin ip gazlamalardan tikilgan, ular kuylak ustidan kiyilgan. Chakmonlarning bosma chakmon, boqoti chakmon, qoqma, tivit chakmon kabi turlari mavjud bo‘lib, ularni rangiga qarab ko‘k chakmon, malla chakmon, oq chakmon deb atashgan. Chakmon bichimiga ko‘ra tunga o‘xshash bo‘lib, asosan qo‘y va tuya terisidan faqat avrala tikilgan va chopon ustidan kiyilgan. Shu sababli ham u sovuq fasl kiyimlaridan hisoblangan.

Chopon ustidan bog‘lanadigan belbog‘ buch, chit, satin, beqasam kabi matolar­dan tikilgan. O‘zbek xalqi orasida eng ko‘p tarqalgan yengil bosh kiyimi do‘ppidir. An’anaviy bosh kiyimlardan yana biri salladir. Salla Sharqda Misrdan Hindistonga qadar musulmon mamlakatlarida qadimdan ma’lum.

Erkaklarning milliy oyoq kiyimla­ridan etik, kavush-mahsi, choriq, takaki etik, mukki, toshtovon, choriq-poypush kabi oyoq kiyimlar mavsumiy hisoblangan. Qo‘nji tizzagacha bo‘lgan poshnali etiklar no‘g‘ay etik, qora etik deb yuritilgan.

XX asrning 1-choragida ayollar kiyim-larining yoqalari asosan vertikal va gorizontal ko‘rinishda bo‘lgan. Kuylak yoqalari etnogenetik emas, balki funksional ahamiyat kasb etgan: vertikal yoqali kuylaklar chaqaloqlarni emizishda qulay bo‘lgani uchun, asosan, ona bo‘l­gan ayollar kiygan. Bunday kuylaklar «onalik ko‘ylagi» yoki «ayol kuylak» deyilgan. 2()-30-yillarga kelib, «ko‘krak burma» kuylaklar ommaviy urf bo‘lgan. «Ko‘krak burma» kuylaklar dastlab Toshkentda paydo bo‘lgan. 50-yillarga kelib, ayollar va qizlar ko‘ylagi orasidagi farq yo‘qolib vertikal ko‘rinishdagi kuylaklar rasm bo‘la boshlagan. 80-yillarda «ko‘krak burma», yoqali, yengi kalta atlas kuylaklarni kiyish rasm bo‘ldi.

XX asrning 20-70-yillarida sodir bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar natijasida an’anaviy milliy kiyimlar tarkibiga yevropacha rusumlagi kiyimlar kirib kelgan. Buni milliy kuylaklar bilan birga yevropacha shim bilan kiyiladigan kiyimlarda ko‘rish mumkin. Ayniqsa, bu davrda er­kaklarning oyoq kiyimlarida yevropacha bichimdagi poyabzallar keng rasm bo‘lishiga qaramay mahsi, etik kabi oyoq kiyimlar o‘zining an’anaviy ko‘rinishini saqlab qolgan va asosan keksa-lar orasida ko‘proq tarqalgan. Bu davrda erkaklarning maxsus ish kiyimi yaratildi, o‘g‘il bolalar kiyimlarida ham evolyunion jarayon sodir bo‘lgan bo‘lib, milliy kiyimlar Yevropa ki­yimlari bilann uyg‘unlashgan holda kiyilgan. 60-70 yillarga kelib poyabzal fabrikalarda ishlab chiqarilgan, turli shakldagi ayol va erkaklarning yozgi tuflilari, qishki etiklar ommaviy rasm bo‘lgan.

Ayollarning an’anaviy kiyim-boshlari kuylak, lozim, chopon, mursak, peshmat, kamzul, nimcha, paranji-chachvonlardan hamda xilma-xil ro‘mollar, rang-barang do‘ppilardan iborat bo‘lgan. Mahsi, kavush, boshmoqkabi poyabzal­lar charmdan tikilgan, kalishlar rezinadan quyilgan.

Ayollar kiyimlarining nafisligi, xilma-xil go‘zal bo‘lishiga mohir o‘zbek zargarlari tayyorlagan taqinchoq va zeb-ziynatlar yanada ko‘rk qo‘shgan.

Kuylaklarning yirmochi ko‘ndalang yoki «yelka yoqa», «qozoqi yoqa», «vaqvaqa yoqa», «qaytarma yoqa» turlarini ko‘proq qariyalar va kelinlar kiyganlar. Yelka yoqa kuylaklar yirmochining chekkalariga turli xil jiyak, chiroz, shiroz, tasma yoki turli rangdagi ipak iplardan yo‘rma usulda kashta tikib chiqilgan. Kiyim shakllari milliy yo‘l-yo‘l, sidirg‘a va gulli matolar bilan moslashgan, old etagi, yeng uchi, yoqasi gulli jiyak bilan hoshiyalangan. Ayollar ust-boshining ikkinchi asosiy bo‘lagi lozim bo‘lib, pochasi torayib kelib, yuqori qismi qayrilib-baxyalanib orasidan ishtonbog‘ o‘tkazilgan. Odatda lozimning kuylak ostidan ko‘rinadigan qismi qimmat va chiroyliroq matodan, ko‘rinmaydigan tepa qismi arzonroq mato­dan tikilishi bilan erkaklar ishtonidan ajralib turadi. Uyda kiyiladigani oddiy, arzon matodan, ko‘chalik esa shoyi, atlas, parcha ipakli, qimmat-baho matolardan tikiladi. Ayollarning ustki kiyimlari paxta solib qavilgan ayollar to‘ni va paxtasiz avra-astardan iborat yengil xalat ko‘rinishida bo‘lib, turlicha nomlangan: Toshkentda — peshvo, mursak, Xorazmda — misak, Samarqandda - mulisak, kaltacha. Farg‘onada - munisak, munsak, Buxoro, Shahrisabzda kaltacha deb atalgan. Mursak 3 qismdan — bo‘y, yon va yenglardan ibo­rat bo‘lib, yon qismi to‘g‘ri, uzun, qo‘ltiq ostiga to‘plangan, to‘plangan qism «cho‘chcha» deb atalgan.

Ayollarning milliy kiyimlari ichi-da an’anaviy bosh kiyimlari ajralib turadi va u kiyim egasining oiladagi mavqeini aniq ifodalagan. Chunonchi bosh kiyim va soch turmagiga qarab qiz bolani turmushga chiqqan kelindan, yosh onani farzandsiz ayoldan, o‘rta yoshli ayellarni keksa momolardan ajratish mumkin bo‘lgan. Bosh kiyimlar odatda 2 guruhga bo‘lingan: boshga kiyiladi­gan kiyimlar (qalpoq, do‘ppi (taqya, kallapo‘sh), quloqchin, bo‘yrak, telpak) va boshga o‘raladigan yoki yopinadigan ro‘mol, peshonaband lochak, durra, durracha, lokki, yog‘liq, yovlik va hakozo.

Ayollar yoshlariga qarab, mavsumiy tarzda o‘rashgan ro‘mollar-dudoq ro‘mol, ip ro‘mol, shol ro‘mol, jun ro‘mol, to‘r ro‘mol, ipak ro‘mol, doka ro‘mol, mis-qali doka ro‘mol, g‘ijim ro‘mol, qalayaki ro‘mol, quroqli ro‘mol, besh gulli ro‘mol, balxi ro‘mol, gardi ro‘mol kabi nomlar bilan atalgan. Yosh qiz va kelinchaklar oq rangli, yorqin rang, keksa-lar esa oq nim rang, kichik hajmli ro‘mollar (katta ro‘mollar tagidai) o‘rashgan. Farg‘ona vodiysida ro‘molning alohida turi rasm bo‘lib, u chorsi shak-lida, uchlari burchakma-burchak qilib taxlanib, boshga o‘ralib ustidan qora yoki qoramtir tusdagi durracha tashlangan. Durracha peshonaga tang‘ilib, uchla­ri gardanda kesishtiriladi va peshona ustiga o‘tkazilib bog‘lanadi, qora ro‘mol orasiga qistirib qo‘yiladi, so‘ng ustidan bir parcha mato-doka bog‘lanib, uchlari orqaga bog‘lanadi. Buxoroda doka o‘rniga uzun shasha doka ishlatiladi.

Hozirgi kunda ham ro‘mol ustidan bog‘langan durrachani Toshkent viloyatining ayrim tumanlarida yashovchi ayollar bo-shida uchratish mumkin. Ko‘p hollarda (kichikroq ro‘mol-durra o‘raladi. XX asrning 1-choragigacha o‘zbek ayollari ko‘chaga paranji yopinib chiqqan. Shuningdek, do‘ppi yoshlarning asosiy bosh kiyimi hisoblangan. Uni yosh qizchalar, qizlar va yosh ayollar kiyishgan. Qashqadaryo va Surxonlaryoda o‘rta yoshdagi ayol­lar kulta kiyishgan va uni «do‘ppi» deb agashgan. Do‘ppilar naqshlari va matosiping turiga qarab turlicha nomlangan. Turli rangdagi do‘ppilar «chamandagul», baxmal, parcha matodan tikilgan, yo‘l-yo‘l paqsh tushirilgan do‘ppi esa iroqi do‘ppi deb nomlangan. Shahrisabz do‘ppichilik maktabining iroqi chok usuli: sanama va chizma usulga bo‘lingan.

Bora-bora sodda bichimdagi liboslar o‘rnini murakkab bichimli liboslar egallay boshlagan. Kiyimdagi avvalgi uyg‘unlik yo‘qoldi. Bu tarixan hayot o‘zga-rishi va ommaviy sanoat ishlab chiqarishning hunarmandchilikdan ustunligi tufay-li kelib chiqdi. Shu bilan birga qadimdan iqlim va ijtimoiy hayot sharoitlari belgilagan milliy kiyim shakllari ham o‘zgarib bordi. Milliy bichim­dagi kiyimlar qomatning nisbatlari-ga yaqinlashdi, ayol kuylaklari torayib va kattalashib bordi, oldinroq yuzaga kelgan koketkali va qaytarma yoqali kuylaklar hayotga keng ommalashdi. Yosh yigitlar va o‘rta yoshli erkaklarga Yev­ropa bichimida tikilgan kiyimlarni kiyish rasm bo‘ldi va faqatgina keksalar orasidagina milliy kiyimlar saqlanib qoldi yoki marosimiy kiyimlarga aylandi. Eng muhimi milliy kiyimlar tarkibiga ko‘ra soddaroq va chiroyliroq bo‘lib bordi. XX asrning 20-30 yillarida milliy kiyimga Yevropa kiyi­mi bichimlarining kiritilishi mil­liy kuylakni shim bilan, ayollar kuylaklarini nimcha bilan kiyilishiga olib kelgan. 40-50-yillar erkaklar kiyimini to‘g‘ri yelkali qomatga moslangan pidjak, keng shimlar tashkil etgan. Ikkinchi jahon urushidan keyin k-z rahbarlari, ziyolilar va xizmatchilar orasida harbiy kiyimlar: french yoki gimnastyorka, qora yoki ko‘k rangdagi mo-vutdan tikilgan galife shimlarni qora yoki jigarrang etik bilan kiyish rasm bo‘lgan. Yozda yengil kitel va qattiq ma­todan tikilgan shim etik ichiga tiqib kiyilgan.

60-yillarga kelib, O‘zbekistonda ilk bor kiyim andozalarini rejalash boshlandi. Natijada fabrikada tikilgan yangi bichimdagi kostyum-shimlar kirib kel­gan. Bu davrda mintaqada erkaklar kostyum-shimlarni milliy bichimda oldi va yoqasi kashtalangan kuylaklar bilan kiyganlar, 70-yillarda yoshlar orasida pastki qismi keng qilib tikilgan klyosh-shimlarni yoqalari keng, havo o‘tkazmaydigan neylon kuylaklar bilan kiyish ommaviy tue olgan. Qo‘lga soat taqish urf bo‘lgan. 80-yillar tanaga yopishib turuvchi sherst va jinsi shimlar hamda yoqasi birmuncha kichkina bo‘lgan paxtali hamda trikotaj kuylaklar ki­yilgan. Yoshlar, ayniqsa, o‘quvchilar ora­sida oq kuylak va qora shim kiyish ommalashgan. Qishda esa erkaklar fabrikalarda tayyorlangan palto va plashchla, boshga telpak kiyib, sharf o‘rashgan. Oyoqlariga ham fabrikada ishlab chiqaril-gan paypoq, poyabzallar kiyishgan.

An’anaviy taqinchoqlar majmui ham xuddi kiyimlar singari muayyan xalqning, etnosning hamda etnografik va lokal guruhlarning o‘ziga xos etnik xususiyatl’arini, ma’lum ma’noda aks ettiradi. Ayollar libosini yanada nazokatli, jozibali va chiroyli qilib ko‘rsatadigan bezak taqinchoqlardir. Muzeylarda saqlanayotgan topilmalar Respub­lika xududlarida (Yunon-Baqtriya podsholigi miloddan avvalgi III – II asrla, qadimgi Xorazm miloddan avvvalgi I asr o‘rtalaridan milodning VIII asrgacha) zargarlik rivojlanganligini ko‘rsatadi. Buxoro, Samarqand, Toshkent, Xiva, Quqon, Shahrisabz, Qarshi, Marg‘ilon, Andijon, Namangan va boshqa yerlarda zar­garlik keng rivojlangan. Taqinchoqlar bosh (tillaqosh, tillabargak, gajak, bodomoy, bibishak, qo‘shduo va boshqalar), bo‘yin-ko‘krakka (turli marjon va marvaridlar, zebigardon, nozigardon, je-vak, talgajevak, javq, bo‘yintumor, ko‘kraktumor, qo‘shiqtumor, bozuband va boshqalar), soch (sochpopuk, tuf), quloq-burun (buloqi, isirg‘a va b.), qo‘llar (uzuk, bilaguzuklar)ga taqilgai. Arxeologlar tomonidan topilgan juda qad. tosh munchoq, to‘g‘nog‘ichlar, jez davriga oid bilaguzuk, to‘g‘nog‘ich va tugmalar ilk ajdodlarning dastlabki bezaklaridan xa­bar beradi. Keyingi davrda yaratilganlari esa o‘rta asrlarga oid devoriy rasmlar, qo‘lyozma asarlarga ishlangan miniatyuralarda ham aks etgan. Bu ta­qinchoqlar asta-sekin vaqt o‘tishi bilan bir-birini to‘ldirib, XIX asr oxiri XX asr boshlarida yaxlit majmuani vujudga keltirdi.

Taqinchoqlar ishlab chiqarish xom-ashyo sifatida qimmatbaho va rangli metallar (pla­tina, oltin, kumush va b.) qotishma-lari, qimmatbaho va yarim qimmatbaho toshlar (feruza, fionit, olmos, aqiq, zumrad, yoqut kabi), plastmassa, tabiiy toshlar, suyak, emal, shisha va boshqalar ishlatiladi. Taqinchoqlar jimjimador qilib rakxori, kumushni qoraytirib savodkori, panjarali shabaka va boshqalar usullarda o‘yma va bo‘rtma naqshli qilib turlicha shokilalar bilan bezatilgan.

90-yillar boshlarida yoshlar orasida G‘arb mamlakatlarida ishlab chiqarilgan krossovkalarni kiyish ommaviylashgan va mahalliy poyabzal korxonalarida ham krossovkalar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Bolalar kiyimlari ham kat-talarnikiday davrga qarab o‘zgarib borgan. Asta-sekin kiyimlar vazifasi ham o‘zgargan va ayrim kasb egalari bilan bog‘liq (ishchilar, shifokorlar, sotuvchilar, sartaroshlar, o‘qituvchilar kiyimlari va boshqalar) holda maxsus kiyimlar shakllandi.

Mustaqillnkdan so‘ng tarixiy mil­liy an’analarimiz va rasm-rusumlarimizga, milliy liboslarimizga bo‘lgan e’tibor keski oshdi. Ayniqsa, ayollar milliy matolr - shoyi, atlas, adras, baxmallardan tikilgan kiyimlar kiyaboshladilar.

O‘zbek modelyer rassomlari ishlarida milliylik xususiyatlari o‘z uyg‘unligini topmokda va Respublika miqyosida o‘tkaziladigan turli tantana va sayillar, bayramlarda hamda oilaviy marosimlarda milliy rusumda kiyinish om-malashmokda. Umumam olganda, XX asrning oxirigi kelib o‘zbeklar orasida davr talabiga, kishilar didiga mos keladigan kiyimlarni kiyish ommalashgan bo‘lib, milliy kiyimlarda quyidagi holatni kuzatish mumkii: shaharlarda deyarli barcha yoshlardagi erkaklar asosan yevropacha kiyingan. Faqatgiia er­kaklar boshga kiyiladigan bosh kiyimi do‘ppi va keksa yoshdagilar milliy choponlari, yaktak, sallalari bilan milliy xususiyatlarni anglatgan.

Bizgacha yetib kelgan kiyimlar oxiri XIX asr oxiri va XX asr boshlariga taallukli.Qadimgi davrga oidlari saqlanmagan.

Biz asosan XIX asr oxiri, XX asr boshi davrlarini ko‘rsatadigan yodgorliklarga egamiz. Muzey fondlarida shu davrga oid kiyim-kechaklar, zargarlik buyumlari, gazlama va oyoq kiyimlari saqlanadi. O‘zbek milliy kiyimlari Respublika muzeylaridagina emas, balki juda ko‘p qismi (nodir va qimmatbaho ki­yimlar, zarbof choponlar, jig‘alar, ayollar zeb-ziynatlari, zargarlik buyumlari) Sankt-Peterburg, Moskva muzeylarida saklanmokda. Respublika muzeylari etnografik fondida saqlanayotgan o‘zbeklarning milliy liboslari turli xil ijtimoiy qatlamga mansubdir.

Hozirgi zamon liboslarida yevropacha uslubi bo‘lsada, milliy an’analarning davomiyligi saqlanib qolmoqda. Masalan, shahar va qishlokdagi ayollar zamonaviy kuylaklarni an’anaviy xonatlaslardan tikib kiyadilar. Erkaklar do‘ppisi, chopon an’anaviy ustki libosga aylangan.

«O‘zbekengilsanoat» davlat uyushmasi tomonidan 2005 - 2010 yillarga mo‘ljallangan Davlat dasturi asosida davlat va nodavlat ishlab chiqarish birlashmalari, hatto uy-xonadonda ishlab chiqaruvchilari ham bugungi kun talabiga mos ravishda an’­anaviy milliy liboslarni ishlab chiqarmokda (masalan, «Mashhura», «Aziza ziyo», «Ibratli kelin» va boshqalar). 2006 yilda Qo‘qon «Shohi atlas» ishlab chiqarish jamiyati kasanachilik ish o‘rinlari joriy qildi. 2005 yildan to‘y liboslari, jumladan bolalar va o‘smirlar hamda katta yoshda­gilar uchun 200 xilda trikotaj kiy­im-kechaklar ishlab chiqaruvchi «Sharq modeli» O‘zbekistan - Turkiya qo‘shma korxonasi ishga tushirildi. Muhimi, ular mamlakatimiz buyurtmalarini to‘ldirish bilan birga Rossiya, AQSH kabi davlatlarga kiyim-kechak eksport qilmoqda.

Milliy liboslarni yaratish, zamonaviy dizaynlarni kiritish, milliy mentalitetga mos va xos bo‘lganlarini yaratishda Respublika modellar uyi, Respublika poyabzal modellar uyi, Respublika trikotaj mahsulotlari modellar uyi va boshqalar shug‘ullanadi.

Bugungi kunda o‘zbek milliy liboslarining an’anaviyligi, davomiyligini ko‘rsatishda «Osiyo ramzi» respub­lika modellar uyushmasi, Toshkent modalar uyining xizmatlari kattadir. Bundan tashqari mahalliy dizaynerlarimiz tomonidan tayyorlanib turli tanlov festivallarda ishtirok etayotgan xilma – xil uslubdagi an’anaviy liboslarimiz ham diqqatga sazovor.

2005 y. 1 sent.da Toshkent sh.ning Eski shahar qismida O‘zbek liboslari galereyasi ishga tushirildi. Bu yerda yengil sanoat korxonalarimizda ishlab chiqarilgan, dizaynerlar tomonidan tayyorlangan, o‘zining rang-barangligi, betakrorligi, go‘zal va nafisligi bilan ajralib turadigan o‘zbek liboslari va gazlamalarning namoyishi, tanlov va festivallari o‘tkaziladi. Bu tadbirlar asosan «Osiyo ramzi» respublika modellar uyushmasi, «Ayollar kengashi» no­davlat forumi jamg‘armasi, «Sog‘lom avlod» jamg‘armalari hamkorligida tashkil etiladi.