Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi

Boshga kiyiladigan (iaqiladigan) zeb-ziynat buyumlar I
Bunday 
buyum larga toj, chanbar, takyado‘zi (takyatuzi), xilma-xil j i g ‘a va 
to ‘g ‘n o g ‘ichlar kiradi. A yollam ing boshga doir taqinchoqlari zeb- 
ziynatlari bilan bezatilgan va to 4y libosi sifatida kiyiladigan buyumlari 
orasida eng asosiysi hisoblanadi.
Toj va cham bara podshoh hokim iyatining ramzi b o‘lgan. H ar bir
podshoh, sulton, am ir va bekning toji betakror ham da nihoyatda
serbezak, qim m atbaho k o ‘rinishda bo ‘lgan. 
Bir qator yozm a
84

---

manbalarda miloddan a w alg i IV—III asrlardagi Xorazm dubulg‘alari, 
milodiy III asrga oid tojlar haqida qimmatli ma'lumotlar saqlanib 
qolgan.
Tem uriylar davrida asosiy bosh kiyim, ya'ni qalpoq nodir zeb- 
ziynat buyumi hisoblangani to ‘g ‘risida m ojar sayyohi X. Vamberining 
“Бухоро ёхуд Мовароунахр тарихи” asarida shunday hikoya 
qilinadi: “Qizil movutdan dubulg‘aga o ‘xshash uchli qalpoq kiyilgan. 
Qalpoq usti qizil yoqut, zabaijad va durlar bilan bezatilgan, atrofida 
tishli qosh bo‘lib, undan go‘yo oq patlar tikilib turgan. Ushbu 
patlam ing ba'zilari to k o‘zlarigacha tushib, yurgan vaqtdagi harakati 
bilan yuzga o ‘zgacha go‘zallik berar edi”.
Zeb-ziynatlangan bosh kiyimi takyaduzning Xorazm namunalari 
saqlanib qolgan. “Takyaduzi” “sirtiga tikilgan” yoki “qadab 
chiqilgan”, degan ma’noni anglatsa kerak. Takyaduzi usti ochiq yoki 
yopiq ko‘rinishda ishlangan bo‘lib, turli rangdagi toshlar va shishalar 
bilan bezatilgan.
Boshga 
taqiladigan 
zeb-ziynatlardan 
jig 4 a 
va 
har 
xil 
to ‘g‘nog‘ichlar, ayniqsa, ko‘p ishlatilgan. Jig‘ani nafaqat ayollar, shu 
bilan birga erkaklar ham taqqan, hatto, amir, sulton va beklaming 
otiga ham jig 4a tikilgan. 
■■
Buxoro jig ‘asi qiyg‘os ochilgan gul butog‘iga , aylanib qolgan 
qush yoli shaklidagi uzun to‘g ‘nog‘ich k o ‘rinishida bo‘Iib, o ‘rtasiga 
har xil tosh va shishalar qadalgan, islimiy ham da “tole zanjiri” 
naqshlari bosilgan yupqa tillarang plastinkadan yasalgan. Ustida pat 
qadaydigan naychasi bor. Jig‘a singari ishlangan to ‘g ‘nog‘ichlardan 
yana sanchoq, sarsuzak, shuningdek, bibishoh yoki ot tuyog‘i va 
mohitillo deb atalgan ziynat buyumlami: ham eslash o ‘rinli bo‘ladi. 
Sanchoq bilan sarguzak to‘g ‘nog‘ichlar ro ‘mol, do ‘ppi va qalpoqqa 
qadash uchun m o‘ljallangan bo ‘lib, Xorazmda uning naycha 
ko‘rinishdagi “parxona” deb ataladigan turi saqlanib qolgan.
Bibishoh ikki shoxli oyga o ‘xshaydi..B a'zilar uni ot tuyog‘iga 
o ‘xshatsa, boshqalar esa darveshlarning muqaddas boltasi va 
qurbonlik jonivorlarini so'yish uchun m o‘ljallangan oyboltaga 
o ‘xshatadi. Ushbu taqinchok juda ajoyib ko ‘rinishda ishlangan. Yarim 
oy ko‘rinishdagi bibishohning ikkala uchidan bittadan qushbosh 
mavjud bo‘lib, qoq o ‘rtasida romb yoki g ‘uncha gul qo‘ndirilgan.