Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi

Honarmandchilik.
U yg‘urlar juda qadimgi turli-tuman hunarlar 
bilan shug‘ullanib kelgan. Ular orasida tikuvchi, to‘quvchi, etikdo‘z, 
telpakchi, g ‘isht teruvchi, suvoqchi, temirchi, ko‘nchi, zargar va 
duradgorlami uchratish mumkin. Kamroq bo ‘Isa ham nonvoy, 
sartarosh, savatchi va sovungar kabi kasb egalari topiladi.
Yorkent, Andijon, 0 ‘sh va boshqa yirik shaharlarda ustalar 
nafaqat o‘z ehtiyojlari, shuning bilan birga bozorlarga olib chiqib 
Sbtish uchun ham turli xil buyumlar yasaganlar. Shu sababdan ham 
ko‘plari yirik bozorlarga yaqin joylarda yashar edi.
U yg‘urlar orasida paxta va pilla tolasidan charxda ip yigirish 
hunari ham keng tarqalgan edi. Ushbu mashg‘ulot bilan asosan, xotin- 
qizlar o ‘z uylarida shug‘ullanar edi. Shuningdek, qam ishdan b o ‘yra 
to‘qish hunari rivojlangan edi. Qolaversa, yettisuv va F arg‘ona 
vodiysiga ko‘chib kelgan uyg‘urlar mahalliy aholi, ayniqsa o ‘zbeklar, 
tojiklar va qozoqlardan bir qancha hunarlami o ‘rganadi (masalan, 
qozoqlardan kigiz tayyorlash).
204

---

Dunganlar 
orasida 
eng 
k o ‘p 
tarqalgan 
kasb-hunarlar: 
savdogarchilik, aravakashlik va yuk tashuvchilik boMib, ular Bishkek, 
To‘qmoq, Vemiy (Olm aota), Toshkent va Prejevalsk orasida qatnab, 
o ‘simIik yogM, un, bug ‘doy va guruch bilan savdo qilganlar.
Shaharlarda yashayotgan dunganlam ing aksariyati oshxona va 
karvonsaroylariga joylashib olgan edi. Ba'zilari dungan taomlari bilan 
savdo qilar, holva (tunjin) pishirish, shuningdek, chigachilik (dinva) 
bilan shug‘ullanar edi.
IV—V asrlardagi o ‘zaro urushlar davrida Xitoyning deyarli barcha 
shaharlari talangan va yondirilgan. Qadim iypoytaxt shaharlar boMgan 
Chan'an va Loyan xarobazorga aylantirilgan. Xitoy janubidagi shahar 
hayoti qishloqnikidan farq qilmagan.
VI 
asrga kelibgina shahar hayoti va shaharsozlik qayta tiklandi. 
Shaharlar chegara qasrlari, savdo va hunarmandchilik markazlari 
sifatida xom-ashyo mavjud boMgan joylar, daryo bo‘ylari hamda 
dengiz qirg‘oqlarida vujudga keldi.
0 ‘rta asr dunyosining yirik shahri hisoblangan Ghan'an rejali 
qurilganligi bilan ajralib turgan. Shahaming sharqiy qismida imperator 
saroyi va boy xonadonlar joylashgan. VIII asr boshlarida shaharda 
daosizm, buddizm, nestorian, zardushtiylik, mazdakiylik va moniylik 
ibodatxonalari hamda bir nechta bozorlar boMgan.
XII asr boshlarida Buyuk kanal bo‘yida Xanchjou shahri qurilgan 
boMsa, shimolda esa Kayfin shahri vujudga kelgan. Chendu, Chengjou 
va Suchjoular yirik savdo va hunarmandchilik markazlariga aylandi. 
Guanchjou, Syuanjou va Uchan kabi port shaharlar kengaytirildi.
Shaharlar harbiy-mudofaa, ma'muriy, iqtisodiy va madaniy 
funksiyalam i bajargan. Yuqori darajadagi amaldorlardan tashqari, 
fuqarolam ing kechasi ko‘chalarda yurishi tai'qiqlangan. Shahar devori 
va to ‘siqlardan oshib o ‘tganligi uchun 70 darra urish usuli joriy 
etilgan. Ilk o ‘rta asrlar qonunlarida shaharliklar uchun alohida 
normalar mavjud boMmagan.
Suy va Tan imperiyalari davrida tog‘ sanoati hamda metall eritish 
sanoati paydo boMgan. Szyansida sopol va chinni, Yanchjouda esa 
kemasozlik markazlari shakllangan. Chendu shoyilari Buyuk ipak 
yoMi orqali dunyoga tarqalgan.
Hunarmand buyurtmaga qarab ishlab, ortiqchasini bozor a 
sotgan. Monastirlar huzurida ham ustaxonalar bo lgan. Bir so a 
hunarmandlari bitta ko‘cha yoki mahallada yashagan. 
V I 
asr a sav о
205

---

va hunarm andchilik birlashm alari tarkib topgan — tuan va xan 
(Yevropada sex, XI—XII asrlar), ba'zi xanlarga 400 tagacha oila 
kirgan. Xanni oqsoqollar boshqargan va ular shogirdlam i olib, ish 
vaqtini belgilagan ham da kasb sirini saqlagan.
VII-V1II asrlarda davlat hunarm andchiligi ham ancha taraqqiy 
etgan. Konlar, ustaxonalar va m alaka talab qiladigan hunarlar merosiy 
b o ‘lgan. K atta shaharlardagi bozorlar am aldorlar nazoratida boMib, 
kun botishi bilan berkitilgan. D o‘kon va ustaxonalar joylashgan yer va 
sotilayotgan choy uchun alohida soliq solingan, (te-yashil barg) 
kontrabanda choy ini sotgan savdogar uch m arta qo ‘lga tushsa, qatl 
qilingan.
Xitoy m anbalarida Yanszi daryosidan janubda yashagan k o‘p 
sonli Yue qabilasi ham tilga olingan. Ushbu qabilalam ing ko ‘pchiligi 
asosan, tay, shuningdek, indonezlar, vetnam lar va m onkxm er 
xalqlarining ajdodlari hisoblangan. X itoyning o ‘ziga xos m entaliteti, 
an'analari, urf-odatlari, axloq normalari, milliy g ‘oyasi va madaniyati 
mavjud. Asosan, qishloq xo‘jaligida sholi, paxta va choy yetishtirish, 
pillachilik ham da bog‘dorchilik bilan shug‘ullanadi. Xitoy chinnisi 
dunyoga jud a ham mashhur buyum hisoblanadi.
Markaziy Osiyo yahudiylari qadim dan boshqa millatlarga deyarli 
qo‘shilmay, o ‘zlari alohida xo ‘jalik yuritib kelgan. U lam ing hattoki, 
o ‘z yerlari ham bo ‘lmagan. Mahalliy hukm dorlar va Rossiya 
imperiyasi rahbarlari yahudiylarga yer bermagan. Shu sababdan, turli 
hunar va savdo-sotiq, qisman to‘quvchilik bilan shug‘ullangan. Ular 
orasida oz bo ‘lsa-da, o ‘z zargarlari, mashindo‘z (tikuvchi), telpakdo‘z, 
sartarosh (m o‘ysargir) va kir yuvuvchi (jom asho‘y)lari b o‘lgan. 
Yahudiylar orasida eng ko‘p tarqalgan kasb — bo ‘yoqchilik bo ‘lib, 
ulami “kabudgar” deb ataganlar (ko‘k indigo — nil b o ‘yoq bilan 
bo4yovchilar “kabudgari” deb atalgan).
Olimlar loMilami uchta etnologik guruhga bo‘ladi: 1) asosan, 
kolchmanchilik qilib, xayr-sadaqa yig‘ib, kun ko‘radigan, folbinlik, 
tabiblik hamda zargarlik bilan shug‘ullanuvchi lo‘lilar; 2) tovoqtarosh, 
ular yarmi o ‘troq hayot kechiradi, asosan, yog‘ochga ishlov berish 
bilan shug‘ullanadi, xususan, yog‘ochdan beshik, tovoq, qoshiq va 
cho‘mich yasaydilar. Qadimda ular tomonidan tayyorlangan yog‘och 
tovoqlariga ehtiyoj katta bo‘lgan, shu sababli ulami