Markaziy osiyo xalqlari tarixi

Qo‘shimchа аdаbiyotlаr:

1. 
   Абдураҳмонова Ж.Н. Совет ҳокимиятининг Ўзбекистонда таълим соҳасининг қатағонлик сиёсати. −Т., 2002.
   
2. 
   Петров Н., Янсен М. Сталинский питомец−Николай ежов. М., РОССПЕН, 2008. −С. 360.
   
3. 
   Шамсутдинов Р. Қишлоқ фожеаси: жамоалаштириш, қулоқлаштириш, сургун. Тошкент: Шарқ нашриёти, 2003.
   

X. XX asrning birinchi yarmida Sharqiy Turkiston, Tibet va Afg‘oniston xalqlarining ijtimoiy-siyosiy hayoti.
XIX asrda Sin imperiyasi zulmiga qarshi bo‘lib o‘tgan milliy-ozodlik kurashlari XX asrda ham to‘xtagani yo‘q. XX asrning boshlaridanoq butun Sharqiy Turkiston bo‘ylab qo‘zg‘olonlar keng quloch yoydi. Koshg‘ar, Yorkent va Xo‘tan shaharlarida uyg‘urlar Xitoy mustamlakachi ma'murlariga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardilar.
1912-1913 yillarda Qumul tog‘larida bo‘lib o‘tgan qo‘zg‘olonlar, ayniqsa, shiddatli tus oldi. Qo‘zg‘olonga Temur Xalfa boshchilik qiladi. Ammo qo‘zg‘olon tez orada bostiriladi. Temur Xalfa va qumulliklarga qo‘shilish maqsadida bo‘lgan Turfon shahri aholisi ko‘targan qo‘zg‘olonga boshchilik qilgan Muhitdin va uning safdoshlari qatl ettiriladi.
Tarixiy ma'lumotlarga ko‘ra, 1931 yili uyg‘ur xalqining keng ko‘lamli milliy ozodlik qo‘zg‘oloni Qumul tog‘larida boshlandi. O‘lka sharqiy qismidagi Qumul shahrida ham yirik qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tadi. Xo‘ja Niyoz hoji boshchiligidagi bu qo‘zg‘olon g‘alabalari kengayib, uyg‘ur davlatining boshqa hududlariga ham kuchli ta'sir ko‘rsatish bilan xalqning ozodlikka va mustaqillikka intilishini kuchaytirdi. Natijada Xo‘tan xalqi Muhammad Amin Bug‘roning rahbarligida 1933 yil fevral oyining 13 kuni qo‘zg‘olon ko‘tarib, aprel oyining 11 kuni Xo‘tan hukumatiga asos soldi.
Turfon shahridagi qo‘zg‘olonga taniqli uyg‘ur jamoat arbobi, savdogar Maqsud Oxun Muxitov va uning ikki ukasi rahbarlik qiladi. Uyg‘urlarga Sharifxon boshchiligidagi Oltoy okrugi shimolida yashaydigan qozoqlar, janubda yosh knyaz Maxavan boshliq Qorashahar mug‘ullari, hamda dung‘onlar va qirg‘izlar ham qo‘shiladilar.
Qo‘zg‘olonlar keskin tus oladi. Xitoy zulmiga bo‘lgan umumiy nafrat bu xalqlarni jipslashtirib, yakdil harakat qilishlarini ta'minladi. Oqibatda, 1933 yilning bahoriga kelib, qo‘zg‘olonchilar Sharqiy Turkistonning 90% ni nazorat ostilariga olishga muvaffaq bo‘ldilar.
1933 yilning aprel oyida harbiy to‘ntarish natijasida Sharqiy Turkistonda hokimiyat tepasiga polkovnik Shen Shitsay keldi. U o‘ziga general unvonini beradi va o‘lka gubernatori bo‘lib oladi. U o‘lka xalqlari olib borayotgan milliy-ozodlik kurashi shiddatini pasaytirish maqsadida o‘lka xalqlariga bir qancha siyosiy va iqtisodiy erkinliklar va'da qilingan dasturini e'lon qildi.
1933 yilning yozida Xo‘ja Niyoz hoji va Shen Shitsay bu dasturning qabul qilinishi borasida bir to‘xtamga keldilar. Bunda uyg‘ur rahbarlariga katta bosim o‘tkazgan sovet Ittifoqining “roli” ham katta bo‘ldi. Shunday bo‘lsa-da, ozodlik kurashining bu tariqa yakun topishiga Xo‘tan va Koshg‘ardagi qo‘zg‘olonchilar norozilik bildirdilar va kurashni davom ettirishdi.
1932-33 yillari Turfon, Kucha, Oqsu va Koshg‘ar kabi bir qator joylarda qo‘zg‘olonlar ko‘tarilib, bu joylardagi Xitoy hukmronligi ag‘darilib tashlandi va hokimiyat qo‘zg‘olonchilar qo‘liga o‘tdi. Mana shu sharoitdan foydalanib, Sobit Domulla bir qism qo‘shin bilan Xo‘tandan Koshg‘arga Sharqiy Turkiston jumhuriyatini barpo qilish uchun keladi va jiddiy tayyorgarlikdan keyin 1933 yili 12 noyabr kuni Koshg‘ar shahrida "Sharqiy Turkiston istiqlol jamiyati”ni tashkil qildi. O‘sha kuni Sobit Domulla va Muhammad Amin Bug‘ro mustaqil “Sharqiy Turkiston islom jumhuriyati” tuzilganligini e'lon qildilar. Milliy Assambleya chaqirilib, respublika dasturi, deklaratsiya va konstitutsiya qabul qilindi. Davlat milliy ramzi – och ko‘k rangli fonda oq rangdagi yarim oy va yulduz-ko‘rinishidagi bayroq va milliy valyuta qabul qilindi.
“Sharqiy Turkiston islom jumhuriyati” uyg‘urlarning davlat qurish tomon dastlabki qadami va bu sohada ilk tajribasi edi. Mazkur mustaqil hokimiyat o‘z siyosiy qonuni, davlat dasturi, davlat bayrog‘i, gerbi kabi bir qator davlatchilik timsollariga hamda o‘n olti vazirlikka ega bo‘lib, Xo‘ja Niyoz hoji prezident va Sobit Domulla Bosh vazir vazifasiga tayinlandilar. Shunisi diqqatga sazovorki, dastlab davlatni Uyg‘uriston Islom Respublikasi deb nomlash ko‘zda tutilgan edi, ammo bu yerda yashab kelayotgan qozoq, qirg‘iz, o‘zbek, tatar kabi millatlar manfaatlari ham inobatga olinib, davlatning nomini o‘zgartirishga qaror qilinadi. Bu barcha uyg‘ur rahbarlarining birdam va yakdilligini ko‘rsatish va Uyg‘uriston yerlarining yagonaligini ifodalash maqsadida qo‘yilgan qadam edi.
1933 yil oktyabrida Shen Shitsay iqtisodiy va harbiy masalalarni yechish uchun ilk bora Moskvaga safar qiladi. 1934 yil dekabrda ikkinchi safari davomida unga sovet bosh konsuli Apresov hamrohlik qildi. 1934 yil yanvar oyida Shen Shitsay Apresov bilan muzokaralar olib borib, bevosita sovet harbiy yordamini olishga muvaffaq bo‘ldi. Sharqiy Turkistonda Yaponiya ta'sirining kuchayishini hamda shundoqqina biqinida musulmon davlati paydo bo‘lishini istamagan Sovet Ittifoqi Shen Shitsayga yordam sifatida Qizil armiya qo‘shinlaridan tarkib topgan “Oltoy ko‘ngilli armiyasi” deb nomlanadigan qo‘shinni o‘lkaga jo‘natadi. Bu qo‘shin OGPUning 13-Olma-Ota polki askarlari edi. Shen Shitsay topshirig‘iga ko‘ra, polkovnik baron Pavel Pappengut bitta otliq va ikkita piyoda polkidan iborat qo‘shin tuzadi. Kechagina bir-biriga dushman bo‘lganlar bugun bir safda turib jang qilar edi. OGPU agentlari Sharqiy Turkistonda josuslik ishlarini olib borar edi. Keyinchalik davlat xavfsizlik xizmati generali Vladimir Dekanozov bu o‘lkani nazorat qiladi.
Bu vaqtda dunganlar Ma Chju'in boshchiligida Koshg‘ar shahrini egallaydilar. Bir kunning o‘zida uning odamlari mahalliy aholidan 2 ming nafarini qirg‘in qilishdi, keyinchalik bir yarim mingta asirga olingan xitoy askarlari ham otib tashlanadi. Urumchini egallash jarayonida sovet aviatsiyasi bombardirovkasi natijasida Ma Chju'in qo‘shini tarqatilib yuboriladi. 1935 yilga kelibgina uning isyoni batamom bostirildi. Sharqiy Turkiston Islom Respublikasi shu tariqa yo‘q qilinadi. Bosh vazir Sobit Domulla va boshqa bir nechta vazirlar hibsga olinib, Urumchiga olib kelinib qatl etildilar. Boshqa rahbarlar, masalan, Muhammad Amin Bug‘ro va Mahmud Muhitiylar Hindistonga muhojirlikka ketishga majbur bo‘ldilar.
Mazkur jumhuriyat garchi uch oy mavjud bo‘lib turgan bo‘lsa-da, u bir qator ishlarni qilishga ulgurdi va ko‘plab rejalarni amalga oshirishga harakat qildi. Ammo yosh hokimiyat tashqi siyosat jihatidan Sovet ittifoqining aralashishi, ichki jihatdan esa Ma Chju'in tarafdorlari bo‘lgan dungon qurolli kuchlarining bevosita harbiy hujumi kabi murakkab ichki nizolar sababidan ag‘darildi. Garchi 1933 yilda asos solingan “Sharqiy Turkiston islom jumhuriyati” qisqa umr ko‘rgan bo‘lsada, uning ruhi, an'anasi va oy yulduzlik bayrog‘i 1944 yilning 12 noyabriga meros bo‘lib qolgan edi.
Bir tomondan Sovet ittifoqining "ezilgan millatlarning ozodlikka chiqishlariga yordam berish” shiorlariga, boshqa tomondan esa Sovet ittifoqining vakili Shen Shitsayning va'dalariga ishongan Xo‘ja Niyoz Hoji boshliq bir qator arboblar Urumchiga kelib Shen Shitsay boshchiligidagi o‘lka hukumatiga qatnashdi. Bu uyg‘ur siyosiy tarixidagi ilk birlashma hukumat bo‘lib, Xo‘ja Niyoz hoji o‘lkaga rais muovini bo‘lib, boshqa bir qism qo‘zg‘olon rahbarlari bir qancha nazorat, idora, viloyat va tumanlarning rahbarlik vazifalariga erishdi, ya'ni boshqarish tizimida qatnashdi.
Xo‘ja Niyoz hojiga o‘lkaning raislik muovini lavozimini berishi uyg‘urlarni hokimiyatni idora qilishlariga yoki ularga muhim huquqlarni taqsim qilishni o‘ylamagan shovinist Xan hukmronligining tarixida birinchi marta uyg‘urlarga yuqori lavozim berishi edi.
Biroq bu ko‘pga bormadi: 1937 yildan keyin uyg‘ur xalqi Sovet ittifoqining yordamida Shen Shitsay mustabid hokimiyati tomonidan yana bir marta qonli bostirilishiga duchor bo‘ldi. Xo‘ja Niyoz hoji va boshqalar Shen Shitsay bilan ittifoqlashgan uyg‘ur va boshqa qardosh millatlarning vakillari Shen Shitsay vakilligidagi bosqinchilarning va'dasiga vafo qilmay, qayta zulmiga uchradilar. Natijada uyg‘ur va boshqa qardosh xalqlar ikkinchi bor keng ko‘lamli milliy ozodlik kurash maydoniga o‘zini otdi.
1937 yilda milliy-ozodlik harakatlari yangicha tus oldi. Koshg‘ar Xo‘ja Niyoz hoji otryadlari tomonidan egallanadi, lekin endi Islom Respublikasini qayta tiklash haqida so‘z ketmas edi. Oltoy ko‘ngilli armiyasining bir qismi Sovet Ittifoqiga qaytib ketadi, bir qismi instruktor sifatida qoladi. Xo‘ja Niyoz gubernator o‘rinbosari etib tayinlanadi, lekin keyinchalik u ham qatag‘on qilinadi. Koshg‘ar shahrini ozod qilgan qo‘zg‘olonchilar Urumchi tomon harakat qildilar. Hal qiluvchi janglar Qorla va Qorashahar shaharlarida bo‘lib o‘tadi. Xitoy-sovet birlashgan qo‘shinlari qo‘zg‘olonni bostirishga erishdi. Shundan so‘ng butun Sharqiy Turkiston bo‘ylab ommaviy qatag‘onlar bo‘lib o‘tadi. Ammo mahalliy aholi ozodlik uchun kurashni to‘xtatgani yo‘q. Uyg‘urlar, qozoqlar va Ili o‘lkasi mug‘ullari ayniqsa, jiddiy qarshilik ko‘rsatdilar.
Norin va O‘shda sovet harbiy qismlari hamda Shen Shitsay armiyasi qo‘shma harbiy amaliyotlari natijasida bu qarshilik harakatlari ham bostirildi.
Brigada komandiri Nikolay Noreyko hisobotidan: “5 dekabrga kelib, 36-dung‘on diviziyasidan o‘ldirilgan va asirga olinganlar soni -5612 kishi, asirga olinib so‘ngra o‘ldirilganlar -1.887 ta, 20 ta qurol, 1 ta minomyot, 7 mingdan ortiq vintovka qo‘lga olindi...”.
Sinszyan, ya'ni Sharqiy Turkiston viloyati Chan Kayshi boshliq Xitoy markaziy hokimiyatiga nomigagina bo‘ysunardi. Uning o‘z valyutasi mavjud bo‘lib, qizig‘i uning barqarorligi SSSR Davlat banki tomonidan ta'minlanar edi. Oq gvardiyachilarga to‘xtaladigan bo‘lsak, ularning bir qismi janglarda halok bo‘ldi, bir qismi Shen Shitsay xizmatiga o‘tib ketdi. Keyinchalik, ulardan shakllantirilgan rus diviziyasi, Sovet Ittifoqining qarshiligiga qaramay, tarqatib yuborildi. Pappengut (oq gvardiyachilar rahbari) fitnaga aylanib, otishga hukm qilindi. U bilan birga yana 40 ofitser ham qatl etildi.
Shen Shitsay Moskvaga safari chog‘ida, VKP (b) safiga a'zo bo‘lish istagini bildirdi. 1938 yilda RKKA Razvedka xizmati boshlig‘i o‘rinbosari tomonidan unga №1859118 raqamli partiya bileti topshirildi.
Shen Shitsayning sodiqligi Moskva tarafidan yuqori baholanar edi. Uning qurol-yarog‘, oziq-ovqat to‘g‘risidagi iltimoslari to‘laligicha qondirilardi. Hatto, Xami shahrida I-16 qiruvchi samolyotlari yig‘iladigan aviatsiya zavodi qurilgan edi. To‘g‘ri, keyinchalik bu zavod yana qayta olib chiqib ketiladi. Sovet Ittifoqi hukumatining Shen Shitsayni qo‘llab-quvvatlashi ostida albatta strategik manfaatlar yotar edi. Bu paytga kelib, Sharqiy Turkiston hududida oltin, kumush, uran, volfram, surma, qo‘rg‘oshin, nikel, tantal va boshqa qimmatbaho ma'danlarining katta zahiralari aniqlangan edi.