Markaziy osiyoda madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish markazlari umbarov Xasan Raxmonovich

---

Международный научный журнал №9 (100), часть2 
«Научный импульс» апреля, 2023 
1081 
MARKAZIY OSIYODA MADANIY OʻSIMLIKLARNING KELIB CHIQISH MARKAZLARI 
Umbarov Xasan Raxmonovich 
Termiz davlat muzey-qoriqxonasi ilmiy xodimi 
Annotatsiya:Madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish markazlari. toʻgʻrisidagi taʼlimot 
madaniy oʻsimliklar seleksiyasi va ularning navlarini yaxshilash uchun boshlangʻich 
materiallarga ehtiyojlar tufayli yuzaga kelgan. usullari haqida yoritilib ko‘rsatilgan. 
Kalit so‘zlar: Madaniy oʻsimlik, seleksiyasi, madaniy oʻsimliklar, oziqovqat, texnika va 
dorivor oʻsimliklar, markazi (zaytun, seratoniya daraxti. 
Аннотация:Центры происхождения культурных растений. Учение возникло из 
потребности в исходном материале для селекции культурных растений и 
улучшения их сортов. объясняются методы. 
Ключевые слова: культурное растение, селекция, культурные растения, 
пищевые, технические и лекарственные растения, очаг (маслина, цератония 
древовидная. 
Abstract:Centers of origin of cultivated plants. The doctrine arose from the need for 
source material for the selection of cultivated plants and the improvement of their 
varieties. methods are explained. 
Key words: cultivated plant, breeding, cultivated plants, food, technical and medicinal 
plants, focus (olive tree, carob tree). 
Yer 
sharida 
oʻsimliklarning 
muayyan 
turlari 
dastlab 
madaniylashtirilgan 
(dehqonchilikda ekilgan) va ularning genetik xilma-xilligi eng koʻp boʻlgan geografik 
markazlar. Madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish markazlari. toʻgʻrisidagi taʼlimot madaniy 
oʻsimliklar seleksiyasi va ularning navlarini yaxshilash uchun boshlangʻich materiallarga 
ehtiyojlar tufayli yuzaga kelgan. Unga Ch. Darvinning biologik turlarning kelib chiqishida 
geografik markazlarning mavjudligi toʻgʻrisidagi gʻoyalari asos boʻlgan. 1883-yilda 
shveysariyalik botanik olim A. Dekandol eng asosiy madaniy ekinlar birlamchi kelib chiqqan 
geografik oʻlkalarni taʼriflab berdi. Lekin unda juda keng hududlar koʻrsatilgan boʻlib, 
ayrimlarining maydonlari deyarli qitʼalar chegaralariga toʻgʻri kelar edi. 1925—39 yillarda 
Madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish markazlari. nazariyasini eng izchil holda N. I. Vavilov 
ishlab chiqdi. N.I.Vavilov oʻzi va boshqa botanik olimlar tomonidan ilmiy ekspeditsiyalarda 
toʻplangan jahon oʻsimlik resurslari (250000 ga yaqin namunalar kolleksiyasi) toʻgʻrisidagi 
juda katta materiallarga tayangan holda madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish 
markazlarining 8 ta asosiy geografik markazi yoki oʻchoqlarini koʻrsatib berdi: Xitoy markazi 
(soya, tariq, turli sabzavot va mevali ekinlar vatani); Hindiston markazi (madaniy oʻsimliklar 
turlarining deyarli 1/3 qismi; sholi, shakarqamish, baklajon, bodring, mevali ekinlar vatani); 
Oʻrta Osiyo markazi (noʻxat, china, kunjut, maxsar, yasmiq, koʻpgina sabzavotlar - piyoz, 
sarimsoq, ismaloq, mevalar - oʻrik, nok, tok, bodom vatani); Gʻarbiy Osiyo markazi 

---

Международный научный журнал №9 (100), часть2 
«Научный импульс» апреля, 2023 
1082 
(bugʻdoyning koʻpgina turlari, ikki qatorli arpa, javdar, beda, karam turlari, sabzi, anjir, anor 
v b.); Oʻrta dengiz, markazi (zaytun, seratoniya daraxti, juda koʻp ozuqa va sabzavot ekinlari 
vatani); Efiopiya markazi (bugʻdoy, arpa, moyli ekinlar, bananning alohida bir turi, kofe 
daraxti va boshqa vatani); Markaziy Amerika markazi (90 ga yaqin oziqovqat, texnika va 
dorivor oʻsimliklar, shu jumladan, makkajoʻxori, uzun tolali gʻoʻza, loviyaning bir necha turi, 
qovoq, kakao, mevali oʻsimliklarning koʻpgina turlari vatani); Janubiy Amerika markazi 
(koʻpgina ildizmevali oʻsimliklar, birinchi navbatda, kartoshka, oka, xina daraxti va koka 
butalari vatani). 
Ilm-fan madaniy o'simliklarning kelib chiqishini taxminan ikki asr davomida 
o'rganmoqda. 19-asrning oxirida shveytsariyalik botanik Alfons Dekandol, eng yirik 
botaniklardan biri Avgustin Dekandolning o'g'li madaniy o'simliklarning kelib chiqish 
markazlari g'oyasini ishlab chiqdi. U madaniy o'simliklarni tog' etaklarida yashovchi odam 
etishtirishni va shundan keyingina sel tekisliklari o'zlashtirilgach, ular butun Yer bo'ylab 
tarqalishni taklif qildi. Bu taxminni daryolar va daryolardan ekish va sug'orish uchun kichik 
maydonlarni yaratish sharoitlar suv bosgan tekisliklardagi sharoitlarga qaraganda osonroq 
ekanligi bilan tasdiqlanadi. Shunday qilib, Dajla va Furot va Nil deltasi oralig'ida bizga 
ma'lum bo'lgan eng qadimiy dehqonchilik madaniyati markazlari insoniyatning oldingi 
yutuqlarini meros qilib olgan va rivojlantirgan va bu ma'noda kashshof deb bo'lmaydi. 
Yarim asr o'tgach, Nikolay Vavilov 50 dan ortiq ekspeditsiyani amalga oshirdi globus 
va madaniy oʻsimliklarning birlamchi va ikkilamchi kelib chiqish markazlari mavjudligini 
isbotladi. Ularning noyob to'plami Leningrad blokadasi paytida O'simlik sanoati instituti 
xodimlarining qahramonona sa'y-harakatlari bilan saqlangan. 
Oʻtmishda ayrim oʻsimliklar bu asosiy markazlardan chetda madaniy ekinlarga 
aylantirilgan. Lekin bunday oʻsimliklar soni juda kam. N. I. Vavilov birlamchi (eng kad.) va 
ikkilamchi (dehqonchilik mintaqalari oʻrtasida tovar ayirboshlash va oʻzaro aloqalarning 
rivojlanishi bilan bogʻliq holda keyinchalik paydo boʻlgan) Madaniy oʻsimliklarning kelib 
chiqish markazlari borligini koʻrsatadi. Agar ilgari Dajla, Furot, Gang, Nil va boshqa yirik 
daryolar vodiylari qad. dehqonchilik markazlari boʻlgan, deb hisoblangan boʻlsa, N. I. 
Vavilov deyarli barcha madaniy ekinlar togʻli, tropik, subtropik va moʻʼtadil mintaqalarda 
paydo boʻlganligini koʻrsatib berdi. Yetishtirilayotgan koʻpchilik madaniy ekinlarning asosiy 
geografik markazlari fakat oʻsimlik boyliklaridan tashqari eng qad. dehqonchilik madaniyati 
bilan ham bogʻlikdir. Hindiston markazi qad. Hindiston va Hindixitoy madaniyati bilan, Oʻrta 
Osiyo markazi 6 ming yillik tarixga ega boʻlgan etrus, ellin va Misr madaniyati bilan bogʻliq 
va h.k. Shunday qilib, yovvoyi oʻsimliklardan foydalanishda ularning sifat tarkibi, rivojlangan 
dehqonchilik madaniyati va tegishli ravishda yirik-yirik aholi manzilgohlarining mavjudligi 
katta rol oʻynagan. 
N. I. Vavilovning shogirdi P. M. Jukovskiy oʻsimlik genofondlari (qarang Genetik fond) 
boʻyicha dunyo miqyosida toʻplangan juda katta maʼlumotlarni tahlil qilish asosida madaniy 
oʻsimliklar kelib chiqqan va yangi shakllar paydo boʻlgan 12, jumladan, 4 ta megagen 
markazlarini ajratdi (haritaga q.). Bulardan tashqari, madaniy oʻsimliklarga genetik jihatdan 

---

Международный научный журнал №9 (100), часть2 
«Научный импульс» апреля, 2023 
1083 
qarindosh endemik yovvoyi turlarning ajralib (alohida boʻlib) qolishi tufayli paydo boʻlgan 
12 ta mikromarkaz ham ajratilgan. Madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish markazlari. 
haqidagi taʼlimotning asosiy nazariy mohiyati madaniy oʻsimliklarda tur hosil boʻlish 
jarayonining muayyan geografik joyga bogʻliqligini koʻrsatishdir. N. I. Vavilov kashf qilgan 
irsiy oʻzgaruvchanlikdagi gomologik qatorlar qonuni katta amaliy ahamiyatga ega boʻlib, 
amaliy seleksiyada qimmatli boshlangʻich material boʻla oladigan, muhim xoʻjalik 
belgilarining nodir genlariga ega oʻsimliklarning yangi shakllarini yaratishiga imkon beradi. 
Madaniy ekinlarning aksariyati dehqonchilikda 5 - 8 ming yildan beri ekiladi. Oʻsimliklar 
madaniylashtirilgan sari oʻz markazidan uzoqlashib yangi tuproq-iqlim sharoitlarda ekila 
boshlaydi. Sunʼiy va tabiiy tanlanish natijasida oʻsimliklarning genotiplari, morfologik va 
biologik belgilari uzgaradi. Genotip oʻzi shakllangan mintaqasidan boshqa mintaqalarga 
tarqalgan sari uning biol.ga mos sharoit texnologik tadbirlar orqali yaratiladi. Dunyo 
kolleksiyasi namunalaridan foydalanish asosida turli qishloq xoʻjaligi ekinlarining 1200 dan 
ortiq navlari yaratilgan.