Ma’RU: 10 mmn faning maqsadi. Mashina va mexanizmlarning klassifikatsiyasi. Mexanizmlarning strukturaviy analizi

MA’RU: 10 MMN FANING MAQSADI. MASHINA VA MEXANIZMLARNING KLASSIFIKATSIYASI. MEXANIZMLARNING STRUKTURAVIY ANALIZI

Reja.

1. 
   Mashina, mashinalarning klassifikatsiyasi.
   
2. 
   Mexanizi, mexanizmlarning klassifikatsiyasi.
   
3. 
   Kinematik juftlar klassifikatsiyasi.
   

Tayanch so’z va iboralar

Mashina, mexanizm, kinematik juft, uzatish mexanizmlari, detalg, element, erkinlik darajasi, cheklar soni, qo’zgaluvchi zveno qo’zg’almas zveno.

Tayanch so’zlar.
Kulachokli mexanizm - bu mexanizmda kulachok deb ataladigan kirish zvenosining formasiga qarab, zveno harakatining harakteri aniqlanadi.
Tolkatel - bu zveno kulachok bilan bog’langan.
Kulachokli mexanizm tutashuvi - kulachok va tolkatel oralig’idagi doimiy bog’lanishni ta'minlash.
Profil burchaklar - bu profildagi xarakterli uchastkalarni aniqlaydigan kulachokning markaziy burchaklari.
Faza burchaklar - bu tolkatel xarakatining fazasiga mos keladigan, kulachokning burilish burchaklari.

Jamiyat tarakkiyoti ishlab chikarish darajasiga, ishlab chikarishdagi mashina va mexanizmlarning texnika jixatidan kanchalik takomilashganligiga, bu mashinalarni boshkarib turuvchi kadrlar malakasiga boglikdir.

Mexnat unumdorligini oshirish yulidagi asosiy omillardan biri ishlab chikarishni texnika jixatidan yanada takomillashtirish, ishlab chikarishga yangi mashina va mexanizmlar joriy kilib, uning texnika darajasini oshirib borishdan iboratdir.

1. 
   Mashina. Mashinalarni klassifikasiyasi.
   

Mexanizm va mashinalar nazariyasi fanida asosan quyidagi ikkita muammo xal qilinadi.

1). Mexanizmlar analizi - bunda mavjud mexanizmlar kinematik va dinamik jixatdan tekshiriladi.
2) Mexanizmlar sintezi - bunda bizga kerak bulgan, yani maplum texnologik prosessni bajarishda
ishlatiladigan mexanizm zvenolarining xarakat konuni berilgan buladi va shu xarakat konunini bajaruvchi mexanizm yaratish talab etiladi. Xar qanday mashina mexnat umumdorligini oshirish uchun, insonni, jismoniy va akliy mexnatini engillashtirish uchun yaratiladi. Misol uchun: elektron xisoblash mashinasi kishilarni aqliy funksiyalarini bajaradi, texnologik prosesslarini bajaradi. Shunday qilib, mashina bu juda ko'p turli - tuman ob'ektlar bo'lib, inson o'zining mexnat va fiziologik faoliyatida keng qo'llaydi.
Mashina - inson mexnatini osonlashtirish va unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishning aqliy hamda fiziologik vazifalarini bajarish yo'lida ishlatiladigan va inson tomonidan yaratilgan sun'iy moslamadir. Mashinalarni asosan quyidagilarga bo'lish mumkin:
1.Energetika mashinalari (bug mashinalari, ichki yonish dvigatellari).

2. 
   Ish mashinalari, yani mashina kurollari. Bunday mashinalarda xom ashiyoning shakli, xolati yoki xossasi uzgartiriladi.
   
3. 
   Informasiya mashinalari.
   
4. 
   Kibernetika mashinalari.
   

Xar qanday turdagi energiyani mexanik energiyaga yoki mexanik energiyani boshka turdagi xar kanday energiyaga aylantirish uchun muljallangan mashina - energetika mashinalari deyiladi.
Informasiyaga aylantirish uchun muljallangan mashinalar informasiya mashinalari deyiladi.
Informasion mashinalarni uzi ikki guruxga bulinadi:

Mexanizm. Mexanizmlar turlari.

Mexanizm - bir jismni yoki jismlar sistemasini xarakatini boshka jismlarni talab kilingan

xarakatini xosil kilib beruvchi jismlar sistemasiga mexanizm deyiladi.
Mashina tarkibiga kiruvchi mexanizmlar turli tuman.
1. Dvigatelp mexanizmlari.
2. Uzatuvchi mexanizmlar.
3. Ijro etuvchi mexanizmlar.
4. Bokaruvchi, tekshiruvchi va tartibga soluvchi mexanizmlar.
5. Transportirovka kiluvchi, sortirovka kiluvchi, materiallarni berib tiruvchi.
6. Avtomatik meyorlash mexanizmlari, joylavchi va tortuvchi mexanizmlar.

Mashinalar mexanikasi fani.

Ish prinsipi mexanika prinsiplariga asoslangan mashinalarni urganuvchi fanga mashinalar

mexanikasi fani deyiladi.
Mashinalar mexanikasi ikki fandan iborat. Birinchisi "Mexanizmlar nazariyasi", ikkinchisi
"Mashinalar nazariyasi".
Mexanizmlar nazariyasida ayrim mexanizmlar xususiyatlari, mexanizmlarni tuzilish nazariyalari
ularni kinematik va dinamik xarakteristikalari ularni geometrik va tasir etuvchi kuchlarni
parametrlariga boglik xolda urganiladi.
Mashinalar nazariyasida mashina xosil kiluvchi uzaro boglangan mexanizmlar tuplami, avtomatik
boshkarish masalalari, mashina va mashina agregatlarini regulirovka kilish masalalari urganiladi.
Mexanizmlar va mashinalar kursi programmasiga mexanizmlar nazariyasi va mashina - avtomatlar
nazariya kiradi.
Mashina va mexanizmlar nazariyasi fani studentlarni umum injener mutaxassilikka oid fanlarga
kirishidagi birinchi fandir.
Nazariy mexanika, materiallar karshiligi va mashina detallari fanlari bilan studentlarni umum
injener tayyorgarligini taminlanadi.

Asosiy tushunchalar.

Mexanizm va mashinalar nazariyasi fani - mexanizmlarni tuzilishini, ularni kinematikasi va

dinamikasi urganuvchi fandir.
MMN asosan kuyidagi ikki problemani xal kiladi:
1. mexanizmlar analizi - bunda mavjud mexanizmlar kinematik va dinamik jixatdan
tekshiriladi.
2. mexanizmlar sintezi - bunda bizga kerak bulgan, yani maolum texnologik prosessni
bajarishda ishlatiladigan mexanizm zvenolarining xarakat konuni berilgan buladi va shu xarakat
konuni amalga oshiruvchi mexanizm yaratish talab kilinadi.
Xar kanday mexanizm aloxida-aloxida detallardan iborat. Xar bir detal yoni detallar gruppasi
bitta kuzgoluvchi sistemasi xosil kilsa bu sistemani kuzgoluvchi zveno (rasm 1.1) deyiladi.Demak
mexanizmda bitta kuzgolmas zveno xamda birnecha kuzgoluvchi zveno bular ekan.



Kontrol - boshkaruv mashinalarida olingan informasiyani energiya yoki ishchi mashinalarni boshkarish uchun uzgartirib beradi. Matematik mashinalarda - matematik kurinishda olingan; aloxida son yoki algoritm kurinishdagi ifodalarni informasiyaga aylantirib beradi.
Kibernetik mashinalarda - xar xil mexanik, fiziologik yoki biologik prosesslarini suniy ravishda almashtiriladi, xar kanday mashina maolum foydali ishni bajaradi. Ish bajarishi uchun mashinada kuyidagi asosiy belgilar bulishi kerak.
1) mashina maolum tartibda tuzilgan bulishi kerak;
2) uning kismlari maolum tartibda xarakatlanishi kerak;
3) mashina tegishli foydali ish bajarishi shart.
Mashinalar yaratishda asosan kuyidagi talablar kuyiladi.
1. Texnik talablar - bunda asosan mashina ish unumining yukori bulishi, anik xarakat kilish va
sifatli maxsulot ishlab chikarishi talab etiladi.
2. Konstruksiyaning rasional bulishi - bunda mashinaning ortikcha ogirlikdagi kismlari
bulmasligi , materiallarni tugri tanlash va detallardagi xakikiy kuchlanish optimal bulishi talab
kiladi. Mashina va mexanizmlarini ularning kuyidagi parametrlari buyicha tekshirish zarur.
Texnologik parametrlari - foydali karshilik kuchlari yoki kuvvat, maxsulotni ulchov chegarasini
taominlovchi mashina xarakati va ish organaning aylanish soni, kesuvchi asboblarning salt yurish
tezligi berilgan shaklning bajarish anikligi, uzelning kattikligi va xakozalar. Energetik
parametrlari - energiya sarfi, uning mexanizmda yukolishi, mashina uzelining foydali ish
koeffisientlari.
Konstruktiv parametrlari - maksimal kuch va kuvvat, siljish, tezlik, tezlanish, zvenolardagi
kuchlanish, gabarit ulchamlar va ogirliklar.
Iktisodiy parametrlar - mashina uzellarini ishlab chikarishda tayyorlash narxi, ularni boshkarish va
remont narxi, xarakatga keltirish uchun sarflangan energiya baxosi vahokazolar.
Ikki uzaro tutashgan, va birbirga nisbatan nisbiy xarakatda bulgan zvenlar kinematik juft
deyiladi (rasm 1.3 ).
Kinematik juft xosil kiluvchi uzaro boglangan zvenolar sistemasi kinematik zanjir deyiladi(rasm
1.4).
rasm 1.4
Xar qanday mexanizm asosida kinematik zanjir bo'ladi. Lekin xar kanday kinematik zanjir xam
mexanizm bulaolmaydi.
Shuning uchun malum, maksadga muvofik xarakatlanuvchi kinematik zanjirlarni mexanizm deyiladi.

Kinematik juftlarning klassifikasiyasi.

Rus olimlaridan akademik I. I. Artobolevskiy kinematik juftlarni maolum klasslarga bulib,

kinematik juftlar klassifikasiyasini tuzdi.
Bu klassifikasiya kinematik juft tarkibiga kiruvchi zvenolarning nisbiy xarakatiga kuyilgan
cheklar soniga karab tuziladi.

I. Elementlarni tegishib turish xarakteriga karab.

1890 yilda rus olimi Goxman X.I. va nemis olimi Ryole F., xamma kinematik juftlarni ikki turga yani

oliy va kuyi kinematik juftlarga ajratishni taklif etdi.
Kinematik juft elementlari bir biriga tekisli yoki sirt orkali tegishib tursa, bunday juft kuyi
kinematik juft deyiladi (rasm 1.5).
Rasm 1.5 Rasm 1.6 Rasm 1.7

Kinematik juft elementlari nukta yoki chizik orkali tegishib tursa, bunday juft oliy kinematik

juft deyiladi (rasm 1.6, 1.7).
II. kuyilgan cheklar soniga karab (Artobolevskiy buyicha).

I. I. Artobolevskiy kinematik juftlarni tarkibiga kiruvchi zvenolarning nisbiy xarakatiga

kuyilgan cheklar soniga karab tuzdi.

Erkin jism AVS fazoda xarakatlanganda 6-ta erkinlik darajasiga ega buladi. Kinematik juft xosil kilish uchun ikki zvenoni birlashtirish kerak. U xolda zvenodan bir kism xarakat cheklanadi. Agarda zvenoni mumkin bulgan nisbiy xarakatini N-bilan xarakatga kuyilgan cheklar sonini S-bilan

belgilaysak u xolda zvenoni erkinlik darajasi kuyidagicha topiladi.

H=6-S, S=6-H (3.1)

Kinematik juftlar klasslari boglanish sharti (cheklar soni) S-bilan aniklanadi. Chunki boglanish sharti l-dan 5-cha bulishi mumkin. U xolda kinematik juftlar klassi soni 5-ga teng. Misolar:

Расм 1.9

S=6-H=6-5=1

I - klass kinematik juft (rasm 1.9)

1.10-rasmda II-klass kinematik juft keltirilgan. A-silindr X va Z uki atrofida aylanish mumkin X va Y uki buylab sirpanish mumkin.

S=6-H=6-4=2

Rasm 1.10

S=6-H=6-3=3 S=6-H=6-2=4

III- klass IV-klass
S=6-H=6-1=5
II-klass kinematik juft.
Rasm 1.11Kinematikani o'qitishdan maqsad (kinematik tekshirish yoki kinematik analiz) nazariy mexanika kursida ta'riflangan, bu mumkin harakatlarni aniqlash. Mexanizm tadbiqi - bu zveno va unga tegishli nuqtaning mumkin bo’lgan harakatlarini aniqlash, ya'ni, mexanizm zvenolariga ta'sir etuvchi kuch va momentlarni hisobga olmagan taqdirda mumkin bo'lgan harakatdir.

Knematik tekshirish vazifalari:

- mexanizmni ishlash prosessida zvenolarning holatini va zveno nuqtalarining traektoriyasini aniqlash;

- zveno va unga tegishli nuqtalarning tezligini aniqlash;

- mexanizmda uzatish nisbatini hisoblash;

- zveno va unga tegishli nuqtaning tezlanishini aniqlash;