Маъруфжон йўлдошев


Download 240.02 Kb.
bet18/37
Sana01.03.2023
Hajmi240.02 Kb.
#1240139
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   37
54


кулланиши билан боглик текширишлар ёки кахрамонларнинг узлари мансуб булган тоифа тилидан кай даражада истеъфода килишини урганиш кабиларда хусусийликдан умумийликка утиш конунияти хисобга олинади.


  1. Илмий мушох,ада усули. Бирор бир бадиий асарни укиш жараёнида беихтиёр куз унгимизда асарда тасвирланаётган вокеалар, кахрамонлар, жойлар, турли холатлар намоён булади. Узимизни кахрамонлар дардига шерикдай хис киламиз, уларни уртаган туйгулар бизни хам уртай бошлайди. Асар укиш жараёнида биз бутунлай ёзувчи йуригида буламиз. Унинг тугри деб билганларини кузатиб борамиз ёки биз хам китобда ёзилганларни тугри деб кабул киламиз. Лекин асар укиб булингач, дастлаб хис килганларимиз, тушунганларимиз, тасаввур килганларимизнинг хаммаси хам тугри эмаслигини англаймиз. Демак, мушохада оркали дастлабки хисларимизни тахлил кила бошлаймиз. Бу билан асарни хаёлан уз савиямизга кура кайта тиклаган буламиз. Кайта тиклаш жараёнида илмий мушохада усулидан фойдаланамиз. Асарда ёзувчи узи хохлаган нарсани хохлаганидай куради ва истаганидай тасвирлайди. Узи истаган уринларда атрофлича, турли бадиий тасвир воситаларидан фойдаланиб, тули-тошиб тасвирлайди. Истамаган жойларини кискагина ёки бутунлай очик колдириб кетиши мумкин. Китобхон эса асарда ёритилмаган, очик колиб кетган уринларни тиклаб боради. Ёхуд ёзувчи тасвирлаган маконни, кахрамонни китобхон узидан келиб чикиб бутунлай кайта яратади. Бадиий матнни лингвопоэтик тахлил килишда уша икки жихатни унутмаслигимиз керак. Баъзан тадкикодчилар бадиий асарлар тилини тахлил килиш жараёнида ёзувчининг тушига хам кирмаган фикрларни «ёзувчининг махорати ёки кашфиёти» сифатида талкин килишади. Бундай хатога йул куймаслик учун илмий холисликка амал килиш керак. Илмий мушохада усулида хар бир тил ходисасига илмий мантикка асосланиб ёндашиш талаб этилади. Масалан, тарихий романларда тарихий шахслар кай даражада илмий мантикка мос келади? Ёки П.Кодиров «Она лочин видоси» романида Абдуллатифнинг рухий касалликка (восвос) чалинганлигини айтади. Унинг барча хатти-харакатларида шу касаллик узини намоён килиб боради. Бунинг хакикатга кай даражада мувофиклигини тарихий хужжатларга караб аникласа булади. Балки бу хакда аник маълумот сакланмагандир. Ана шундай пайтда бизга илмий мушохада усули ёрдамга келади. Мантик тарозисида улчаб курамиз. Лекин ёддан чикармаслигимиз керак булган бир нукта бор: «Бадиий адабиёт уз конуниятлари билан яшайди. Адабий асарга тарих факти сифатида эмас, санъат ходисаси сифатида муносабатда булмок лозим. Адабий асар борликнинг айнан нусхаси эмас, санъаткорнинг шахсий муносабати, ижтимоий - эстетик идеаллари билан йугрилган хаётдир».101 Биламизки, бадиий асар тарих хакидаги аник маълумотларни етказиб берадиган манбаа эмас. Шунинг учун тарихий мавзудаги асарлар текширилганда бадиий тукима ва тарихий факт аниклаб олиниши керак. Асар тилида кулланилган лисоний бирликлар давр рухини кай даражада акс эттириши ёки вокеалар булиб утаётган давр тилига кай даражада мос келиши каби масалаларга шу усулга таяниб бахо берилади.

  2. Лисоний табдил усули. Табдил - «алмаштириш, узгартириш, урин алмаштириш» деган маънони билдиради. Асар тилининг бадиийлиги, ишонарлилиги, ёзувчининг муаллифлик махоратини аниклашда ушбу тахлил усули натижаларидан фойдаланилади. Асарда кулланилган суз ёки ибораларни, жумлаларни кайта тузиб куриш, ухшаши билан алмаштириб куриш ва шу асосда бахо бериш назарда тутилади. Масалан, Абдулла Каххорнинг «Анор» хикоясидаги мана бу мисолга эътибор беринг:

«-Ё кудратингдан, индамайди-я!-деди Туробжон келтирган матоини титкилаб-мана, чайнаб кур! Кургин, булмаса, иннайкийин дегин...
Айни уринда нарса сузи эмас, балки атайин мато сузи кулланган. Нарса сузи услубий жихатдан холис, мато сузи эса айни маъноси билан холис эмас, яъни унда камситиш билан боглик маъно кирраси мавжуд, бу маъно кирраси титкилаб феъл шакли билан яна хам таъкидланган. Анорга бошкоронги булган ва эрининг анор олиб келишини интик кутиб утирган хотин назарида, бу-ку арининг уяси - мумли асал экан, тоза асалнинг


101 Рахимов З. Уша асар. 5-б.



Download 240.02 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   37




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling