Ma’ruza №1: Kompleks ishlab chiqarish xarajatlarining taqsimlanishi va qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarish (4 soat)

Mahsulot	Jami sotish qiymati	Mahsulot tannarxi foizi
Jami mahsulot tannarxi
Z-800	40,000 p.b.	70 foiz		28,000 p.b.
Z-900	45,000	70		31,500
XZ-880	50,000	70		35,000
XZ-990	65,000	70		45,500
Jami mahsulot tannarxi			140,000 p.b.

Ushbu jadval ma’lumotlari asosida mahsulot tannarxi foizi asosida jami mahsulot tannarxi aniqlangandan so‘ng, jami tannarxdan ajralish nuqtaidan keyingi tannarxni ayirib tashlab qo‘shma tannarxni aniqlaymiz. Mahsulot birligining tannarxi esa jami tannarxni mahsulot birligiga bo‘lib topamiz. Misol uchun, Z-800 mahsulotda mahsulot birligi tannarxi 7 p.b.ni tashkil etmoqda (28,000 p.b. / 4,000 birlik). Hisob-kitob natijalarini quyidagi jadvalda umumlashtiramiz.
Farington Industrial Products
Yalpi Foyda Asosida Taqsimlash Metodi bo‘yicha Mahsulot Tannarxi
9.5 -jadval

Mahsulotlar	Qo‘shma tannarx		Ajralish nuqtasidan keyingi tannarx		Jami mahsulot tannarxi
	Jami	Birlikka	Jami	Birlikka	Jami	Birlikka
Z-800	23,000 p.b.	5.75 p.b.	5,000 p.b.	1.25 p.b.	28,000 p.b.	7.00 p.b.
Z-900	16,500	5.50	15,000	5.00	31,500	10.50
XZ-880	35,000	17.50	-	-	35,000	17.50
XZ-990	15,500	15.50	30,000	30.00	45,500	45.50
Jami	90,000 p.b.		50,000 p.b.		140,000 p.b.

Bu jadvalga qo‘shimcha ravishda shuni kiritish mumkinki, yuqorida ta’kidlaganimizdek qo‘shma tannarx jami mahsulot tannarxi bilan ajralish nuqtasidan keyingi tannarx o‘rtasidagi farqqa teng bo‘ladi. Bu hisob-kitoblar natijalarini quyida keltirish mumkin:

Mahsulot	Jami mahsulot tannarxi	Ajralish nuqtasidan keyingi tannarx	Taqsimlangan qo‘shma tannarx
Z-800	28,000 p.b.	5,000 p.b.	23,000 p.b.
Z-900	31,500	15,000	16,500
XZ-880	35,000	-	35,000
XZ-990	45,500	30,000	15,500
Jami taqsimlangan qo‘shma tannarx			90,000 p.b.

Ushbu hisob-kitobda aniqlangan taqsimlanmagan qo‘shma tannarx 9.5-jadvaldagi qo‘shma tannarx ustuniga o‘tkazilgan. Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan qo‘shma tannarx mahsulot bo‘yicha qo‘shma tannarx summasini mahsulot birligiga bo‘lish orqali topiladi. Masalan, Z-880 qo‘shma mahsulot bo‘yicha mahsulot birligi qo‘shma tannarxi 5.50 p.b.ni tashkil etmoqda (16,500 p.b. / 3,000 birlikka).

Ushbu usulning afzallik tomoni foydalanish uchun qo‘layligi, umumiy natijadlarni bir tekisda mahsulot turlariga taqsimlashi bilan belgilanadi. Lekin kamchiligi shundan iboratki foydalilik darajasi barcha mahsulotlar bo‘yicha bir xilda taqsimlanadi. Xolbuki, amalda hamma mahsulotning ham foydalilik darajasi bir xil bo‘lavermaydi. Natijada haqiqiy foydalilik darajasiga ega bo‘lgan mahsulotlarning rentabillik ko‘rsatkichi hisobidan boshqa mahsulotlarning haqiqiy rentabilligi yuqori bo‘lib ko‘rinishi mumkin.
Ajralish nuqtasida sof sotish mumkin bo‘lgan qiymati (SSMBQ) asosida taqsimlash. Bu usulda qo‘shma tannarx har bir mahsulotga ajralish nuqtasida sof sotish mumkin bo‘lgan qiymat proporsiyasi asosida taqsimlanadi. Sof sotish mumkin bo‘lgan qiymati bu ajralish nuqtasidagi sotishilishi mumkin bo‘lgan qiymati minus sotish va distributsiya xarajatlari. Ko‘p qo‘shma mahsulotlar ajralish nuqtasida bozorga tayyor holatga keladi, qaysiki u ajralish nuqtasida bozor qiymatidan uni tayyor holatga keltirish jarayonlarini chegirish orqali topiladi.
Bizning misolimizda ajralish nuqtasida sof sotish mumkin bo‘lgan qiymat quyidagicha baholangan:

Mahsulotlar	Ajralish nuqtasida sof sotish mumkin bo‘lgan qiymat
Z-800	20,000 p.b.
Z-900	18,000
XZ-880	50,000
XZ-990	12,000
Jami ajralish nuqtasida sof sotish mumkin bo‘lgan qiymat	100,000 p.b.

Ushbu ma’lumotlar asosida qo‘shma mahsulotlarga qo‘shma tannarx ajralish nuqtasidagi sof sotish mumkin bo‘lgan qiymatdagi (SSMBQ) hissasi asosida quyidagi tartibda taqsimlanadi.

Mahsulotlar	Ajralish nuqtasida SSMBQ foizi *	Jami qo‘shma tannarx =	Taqsimlangan qo‘shma tannarx
Z-800	20,000 p.b./ 100,000 p.b.	90,000 p.b.	18,000 p.b.
Z-900	18,000 /100,000	90,000	16,200
XZ-880	50,000 / 100,000	90,000	45,000
XZ-990	12,000 / 100,000	90,000	10,800
Jami taqsimlangan qo‘shma tannarx				90,000 p.b.

Ushbu ma’lumotlar asosida natijaviy 9.6-jadvalni rasmiylashtiramiz:

Farington Industrial Products
Ajralish Nuqtasida Sof Sotish Mumkin Bo‘lgan Qiymat Metodi bo‘yicha Mahsulot Tannarxi
9.6 -jadval

Mahsulotlar	Qo‘shma tannarx		Ajralish nuqtasidan keyingi tannarx		Jami mahsulot tannarxi
	Jami	Birlikka	Jami	Birlikka	Jami	Birlikka
Z-800	18,000 p.b.	4.50 p.b.	5,000 p.b.	1.25 p.b.	23,000 p.b.	5.75 p.b.
Z-900	16,200	5.40	15,000	5.00	31,200	10.40
XZ-880	45,000	22.50	-	-	45,000	22.50
XZ-990	10,800	10.80	30,000	30.00	40,800	40.80
Jami	90,000 p.b.		50,000 p.b.		140,000 p.b.

9.6-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, ajralish nuqtasida sof sotish mumkin bo‘lgan qiymat asosida qo‘shma tannarxini taqsimlash har bir mahsulotning haqiqiy qiymatini to‘laroq hisobga olish imkoniyati tug‘iladi. Ushbu usulning kamchilik tomoni unda ajralish nuqtasida sof sotish qiymatini aniqlashdagi muammolar hisoblanadi. Hali to‘liq tayyor bo‘lmagan mahsulotlarning ajralish nuqtasida sof sotish qiymatini aniqlash taxminiy ma’lumotlarga asoslanadi va bu natijalarga ta’sir qiladi.

Ajralish nuqtasida qiymatni baholash metodi. Agar qo‘shma mahsulot ajralish nuqtasida bozor qiymatiga ega bo‘lmasa buxgalterlar bozor qiymatini baholashlari shart bo‘ladi. Ajralish nuqtasida baholangan bozor qiymati bu mahsulotning bozor qiymatidan ajralish nuqtasidan keyingi tannarxni ayirish orqali topiladi. Bizning misolimizda Fairington kompaniyasi bo‘yicha ajralish nuqtasida baholangan bozor qiymati teng bo‘ladi:

Mahsulotlar	Bozor qiymati	Ajralish nuqtasidan keyingi tannarx	Ajralish nuqtasida baholangan bozor qiymati
Z-800	40,000 p.b.	5,000 p.b.	35,000 p.b.
Z-900	45,000	15,000	30,000
XZ-880	50,000	-	50,000
XZ-990	65,000	30,000	35,000
Jami	200,000 p.b.	50,000 p.b.	150,000 p.b.

Endi, har bir mahsulotning ajralish nuqtasidagi baholangan bozor qiymati summasining umumiy summadagi hissasini aniqlaymiz va natijalarini quyidagicha rasmiylashtiramiz:

Mahsulotlar	Ajralish nuqtasida baholangan bozor qiymati *	Jami qo‘shma tannarx =	Taqsimlangan qo‘shma tannarx
Z-800	35,000 p.b./ 150,000 p.b.	90,000 p.b.	21,000 p.b.
Z-900	30,000 /150,000	90,000	18,000
XZ-880	50,000 / 150,000	90,000	30,000
XZ-990	35,000 / 150,000