Ma’ruza 1 Tarmoq iqtisodiyoti va menejmenti faning maxmuni, vazifalari, mohiyati. Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanishi

Boshqaruv strukturasining tashkiliy

turlari
Boshqaruv strukturasining quyidagi asosiy tashkiliy turlari ma’lum:

1. 
   Chiziqli struktura;
   
2. 
   Funksional struktura;
   
3. 
   Chiziqli-funksional struktura
   
4. 
   Chiziqli-shtabli struktura
   

1. Chiziqli (pog‘onali) struktura. Bu struktura boshqaruv strukturasining eng sodda turi hisoblanadi. Bunda boshqaruvning hamma funksiyalari korxona rahbari qo‘lida to‘planib, barcha quyi rahbarlar va ishlab chiqarish uchastkalari korxona boshlig‘iga bo‘ysunadi. Har bir rahbar o‘zining faoliyatini yakkaboshchilik asosida boshqaradi va hamma zarur qarorlarni mustaqil ravishda qabul qiladi. Bo‘ysunuvchi xodimlar faqat o‘zlarining bevosita rahbarlarining formoyishlarini bajaradi. Yuqoridagi rahbar xodimlar ularning bevosita boshlig‘ini “chetlab” murojaat qilmasligi yoki buyruq bermasligi kerak.















И

И

И

И

А

Б

Ч

И

И

И

И

Ч

А

Б

И

И

И

И

1.Chiziqli struktura 2. Funksional 3. Chiziqli-funksional

struktura struktura
Bu erda: CH-Chiziqli rahbar;
A, B-funksional rahbar;
I-ijro etuvchilar;

• 
  -Chiziqli rahbarlik;
  

- - -funksional rahbarlik.

Chiziqli strukturaning ijobiy va salbiy tomonlari mavjud, uning ijobiy tomonlari quyidagilar:

• 
  Bu struktura yakkaboshchilik va shaxsiy javobgarlikni mustahkamlaydi;
  
• 
  Bu struktura oddiy, puxta va tejamli;
  
• 
  Boshqariluvchi ob’ekt ishiga kam kishi aralashadi;
  
• 
  Vazifalar tezkorlik bilan hal etiladi;
  
• 
  Xodimlar faqat o‘z rahbarlariga hisobot beradi, natijada ijrochilik va intizom darajasi ancha oshadi.
  

Chiziqli strukturaning salbiy tomonlari:

• 
  Rahbarlar ko‘proq tezkor ishlar bilan band bo‘lib, strategik kompleks muammolarni e’tibordan chetda qoldiradi;
  
• 
  Buyruqbozlik va rasmiyatchilikning vujudga kelish xavfi kuchli, strukturaning har bir bo’g‘inida rahbar o‘z lavozimi bo‘yicha formoyish berish huquqiga ega.
  

Boshqaruvning Chiziqli strukturasi uncha murakkab bo‘lmagan ishlab chiqarish sharoitida ijrochilarning vazifalari oddiy, buyruq va axboratlar hajmi kam bo‘lganda o‘zini oqlashi munkin.
2. Funksional struktura. Boshqaruvning funksional strukturasi bo‘yicha rahbarlik boshqaruv faoliyati bo‘yicha bo’g‘in va bo‘linmalarning vazifalari aniq ixtisoslashtirilishiga qaratilgan. Bunda har bir boshqaruv bo’g‘iniga aniq funksiyalar biriktirib qo‘yiladi. Masalan, biri prognozlash faoliyatiga ma’sul bo‘lsa, boshqasi esa korxona faoliyatini operativ ravishda boshqarishga javobgar hisoblanadi. Agar ijro etuvchi bo‘linma birnecha funksiyani bajarishga ma’sul bo‘lsa, bu bo‘linmaga birnecha faoliyat bo‘yicha rahbar bo‘lishi munkin. Bu strukturani amalda qo‘llashni cheklaydigan asosiy salbiy tomoni shundan iborat. Lekin boshqaruv apparatini funksional ixtisoslashtirish uning samaradorligini ancha oshiradi. Boshqaruvning barcha funksiyalarini bajarishi lozim bo‘lgan universal rahbarlar o‘rniga o‘z sohasini puxta biladigan, o‘z shtatiga ega bo‘lgan, o‘ziga topshirilgan ish uchastkasi uchun javob beradigan mutaxassislar apparati paydo bo‘ladi. Bu strukturaning ijobiy tomonlari quyidagilar:

• 
  Boshqaruv faoliyati chuqur ixtisoslashadi;
  
• 
  Funksional sohada muvofiqlashtirish ishini yaxshilashga erishiladi.
  
• 
  Moddiy xarajatlarni kamaytiradi, boshqarishdagi takrorlanishlar bo‘lmaydi.
  

Funksional strukturaning salbiy tomonlari quyidagilar:

• 
  YAkkaboshchilik tamoyillarining buzilishiga olib keladi;
  
• 
  Ijrochilarning ma’suliyati mustahkam bo‘lmasligiga olib keladi. Bunda har bir ijrochi bir rahbarga emas, ayni vaqtda bir necha boshliqqa bo‘ysunadi, ko‘pincha ulardan bir-biriga zid ko‘rsatmalar oladi.
  

• 
  Funksional bo‘linmalar o‘rtasida ish yuzasidan nizolar vujudga kelishi munkin.
  

3. Chiziqli-funksional struktura. Chiziqli-funksional boshqaruv strukturasida asosiy boshqaruv Chiziqli boshqaruv hisoblanadi. Barcha boshqaruv bosqichlarida va mustaqil uchastkalarni boshqarish faoliyatida Chiziqli rahbarlar ajratilali. Ularga ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatini yakkaboshchilik tamoyiliga ko‘ra boshqarish huquqi berilgan bo‘lib, u olingan natijalarga to‘liq javb beradi.
Boshqaruvning Chiziqli struktura sharoitida ishlaydigan rahbarlarga malakali yordam ko‘rsatish uchun funksional va idoraviy tashkilotlar tashkil etiladi, bu tashkilotlarning vazifasi boshqaruv qarorlarini tayyorlash hamda rahbarlarga malakali yordam berishdan iborat.
Bu struktura oldingi ikki tipdagi strukturalarning ijobiy tomonlarini o‘z ichiga oladi va salbiy tomonlariga barham beradi. Bu boshqaruv strukturasida har bir ijrochi o‘zining asosiy faqat birgina rahbariga ega bo‘ladi. Funksional rahbarlar boshqaruv jarayoniga tegishli alohida masalalarni ishlab chiqadi (prognozlash, moliyalash, marketing xizmatlari va bosh.), ijrchilarga cheklangan miqdorda ta’sir ko‘rsatadi. Agarda ijrochilarga funksional farmoyishlar berish zarur bo‘lgan taqdirda funksional rahbarlar ijrochilarning asosiy rahbarlari bilan kelishilgan holda ish olib boradi. SHunday qilib vujudga kelgan funksional aloqalar yakkaboshchilik tamoyillarini buzmaydi, chunki har bir ijrochi o‘zining asosiy rahbariga ega.
Ishlab chiqarishning kengayib va murakkablashib borishi boshqaruv funksiyalarining tabaqalashtirilishini talab qiladi, Chiziqli strukturaning o‘rniga Chiziqli-shtabli strukturaning vujudga kelishini talab qiladi.
Chiziqli-shtabli struktura. Bu struktura har bir Chiziqli rahbar qoshida ixtisoslashgan xizmatlar, maslahatchilar kengashi, ya’ni shtablar tuzish orqali tashkil etiladi. SHtablarning vazifasi har xil muammolarni o‘rganish orqali rahbarlarga qaror qabul qilishda yordam berishdan iborat. Tashkilotlardagi funksiyalarning murakkablashuvi bunday shtablarga ehtiyoj tug‘ilishiga sabab bo‘ladi.




Maslahatchilar,
referentlar,
yuridik xizmat bo‘limi








Marketologlar, mehnatni
muhofazo qilish xizmati,
Audit va boshqalar

И

И

И

И

Chiziqli rahbarlar korxonaning bosh maqsadiga erishishda birlamchi vazifalarning bajarilishiga javobgar bo‘lsalar, shtabdagilar birlamchi vazifalarga tegishli bo‘lgan ikkilamchi vazifalarning bajarilishiga javobgar. SHtabdagilar maslahat berish funksiyasini bajaradi. Chiziqli rahbar shtabdagilar taklif qilgan ijobiy va salbiy maslahatlar ichidan maqsadga muvofiqligini tanlab qabul qilish uning vazifasi hisoblanadi.

Bunday maslahatlar tufayli korxona faoliyati engillashadiyu, olinadigan maslahatlar qarama-qarshi bo‘lganligi sababli murakkablashadi. Maslahat beruvchi va Chiziqli rahbar o‘zinikini maqullashga, o‘z obro‘larini saqlashga harakat qiladi, bu esa o‘rtada nizo chiqishga sabab bo‘ladi. SHtabdagilar o‘zlarini o‘z sohalarining bilimdoni ekanligini isbotlamoqchi bo‘lsalar, Chiziqli rahbarlar yakka rahbar ekanligini ko‘rsatadi.
Chiziqli-shtabli strukturaning ijobiy tomonlari ham bor, bunda Chiziqli rahbarlar faoliyatini korxonaning joriy vazifalarini bajarishga qaratadi. Bu strukturaning salbiy tomoni boshqaruv tizimida ortiqcha bo’g‘inlarning poyda bo‘lishi, boshqaruv xarajatlarining o‘sishi hisoblanadi.