Ma’ruza 1 Tarmoq iqtisodiyoti va menejmenti faning maxmuni, vazifalari, mohiyati. Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanishi

3. Boshqaruvning tashkiliy strukturasini
takomillashtirish
Boshqaruv strukturasiga qo‘yiladigan talablar va ularni belgilovchi omillar nimalardan iborat. Nima uchun turli ko‘rinishdagi strukturalar mavjud. Korxonaning tarkibini tanlashda qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi. Nima uchun bir korxonada vazifaviy qattiq tarkibu, boshqasida esa matrik, loyihali yoki vengurli tarkib. /arb menejmentida ularning uchta guruhi mavjud, ular ichki, tashqi va umumiy omillar.
Ichki omillar guruhiga quyidagilar kiradi: murakkablik, rasmiyatchilik, markazlashtirish va boshqarish me’yori (nazorat sohasi). Ichki omillar guruhidagi uchta eliment (murakkablik, rasmiyatchilik, markazlashtirish) o‘zining u yoki bu birlashishda korxonaning tashkiliy tarkibini mexanik, qattiq tarkibga yoki organik ko‘rinish tarkibiga to‘g‘ri kelishini belgilaydi. Xuddi shu ko‘rsatkichga «Boshqaruv me’yori» yoki «Nazorat sohasi» yaqinlashadi. Boshqaruv me’yori deganda, bitta rahbar samarali boshqara oladigan bo‘g‘in tuzumchalarining soni tushuniladi.
Tashqi omillarga tashkilotning strategiyasi, texnologiyasi (mahsulot) va tashqi muhiit kiradi. Bu omillar tashkiliy strukturani tanlashda va shakillantirishda birlamchi bo‘lib xizmat qiladi. Tashqi muhit korxonaga o‘zining o‘zgaruvchanligi bilan ta’sir ko‘rsatadi.
Umumiy omillarga-hukumronlik va nazorat samarasi va ahborot jarayonini kompyuterlashtirish kiradi. Hukumronlik-nazorat omili ba’zi menejment izlanuvchilarining fikri bo‘yicha korxona tashkiliy strukturasining 40-50 foyizi ushbu omilga bog‘liq. Boshqaruvda kompyuterlashtirish menejerlar va bo‘linmalar orasidagi gorizontal aloqalarni zaruriy axborotlardan foydalanish imkoniyatiga egaligi ularning taraqqiyotiga imkon yaratadi.
/arbiy adabiyotlarda «Strukturani takomillashtirish» terminining o‘rniga, strukturani o‘zgartrish, strukturani almashtirish, strukturani tanlash, integratsiya qilish so‘zlari ishlatiladi. Boshqaruv strukturasi sohasidagi o‘zgarishlar va almashuvlar-bu ishbilarmonlar dunyosidagi jarayondir. O‘zgarishlarning asosiy sababi-bu ilmiy texnika taraqqiyoti va raqobotdir. AQSH, /arbiy Evropa va SHarqning o‘rtacha industrial davlatlarining firma va korporpsiyalari har 3-5 yilda boshqaruv strukturasini o‘zgartirib turadilar.
Boshqaruv strukturasini qayta tashkil qilishning usullari, shakillari turlicha, ularga quyidagi yo‘nalishlar kiradi:

• 
  Strukturani ichki oddiylashtirish hisobiga takomillashtiri.
  

• 
  Mehanik tarkibni ko‘nikish tarkibiga almashtirish.
  

• 
  Amaldagi mexanik tarkiblarni organik tarkiblar bilan birlashtirish.
  

• 
  Quramalar yaratish.
  

• 
  Kelajakda bo‘lishi mumkin bo‘lgan tarkiblar modulli va atomastik tashkilotlar.
  

Tashkiliy strukturani oddiylashtirish-muntazam strukturaning boshqaruv saviyalari sonini kamaytirish, boshqaruvning nomarkazlashuvi quyi saviyalarga huquq berish hisobiga amalga oshiriladi.
Korporatsiyalarda strukturani soddalashtirish shtab bo‘limlarini (yoki ularda ishlovchilar sonini), divizional bo‘linmalar sonini qisqartirish yoki murakkab tarkibni oddiyrog‘iga almashtirish hisobiga amalga oshiriladi.
Strukturani soddalashtirish korxonaning aniq ishlash sharoitiga, tashqi omillariga bog‘liq. Ba’zi bir korxonalar uchun oddiy hisoblangan struktura boshqalar uchun murakkab bo‘lishi mumkin.
Mexnik strukturalar ichida har xil shakldagi organik strukturalarni bunyod etish bu venchur, innovatsiya bo‘limlar, biznes-markazlar, brigada tarkiblari, ekspert guruhlarini tashkil qilish bilan amalga oshiriladi.
Konglomerat strukturasini bunyod etish bu har xil turdagi elementlarni birlashtirishni bildiradi. Masalan, korxonaning bittasida vazifaviy struktura ishlatilsa, ikkinchisida divizional struktura, xuddi shu tamoyil bo‘yicha boshqasida matritsali struktura ishlatiladi. O‘ta katta korporatsiyalar o‘nlab deyarli erkin firmalarni, korxonalarni o‘z ichiga oladi. Ko‘pchilik konglomeratlar faqat ichki o‘sish hisobiga yuzaga kelmasdan, balki boshqa korxonalarning qo‘shilishi hisobiga yuzaga keladi.
Modulli va «adxokratik» tashkilotlar-bular kelajak strukturalari hisoblanadi. Jamiyat taraqqiyotining axborot davr bosqichi yoki superindustrial sivilizatsiyasida byurokratiya shaklidagi tashkilot yangi shakldagi tashkilot bilan almashadi. Bu esa, korxona modullarining birlashmasi bo‘lib, ularga bo‘lgan talabga asosan bunyod etiladi va tugatiladi.
Ba’zi bir oldindan bashorat qiluvchi mutaxasislar «atomistik» tashkilotlarning paydo bo‘lishini bashorat qiladilar, ularda to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘ysunish bo‘lmaydi. Bunday tashkilotlarning elementlari bir-biri bilan o‘zaro korparativ madaniyat va telealoqa yo‘llari bilan bog‘langan bo‘ladi.
Tayanch tushunchalar:
Struktura, boshqaruv strukturasi, boshqaruv bo’g‘ini, boshqaruv bosqichi, boshqaruv tizimi. Chiziqli, funksional, Chiziqli-funksional, Chiziqli-shtabli boshqaruv strukturasining tashkiliy turlari.
Nazorat savollar

1. 
   Struktura, boshqaruv strukturasi nima?
   
2. 
   Boshqaruv bo’g‘ini va bosqichi nima?
   
3. 
   Boshqaruv tizimi nima?
   
4. 
   Boshqaruv strukturasini aniqlavchi belgilar nimalardan iborat?
   
5. 
   Boshqaruv strukturasiga qanday talablar qo‘yiladi?
   
6. 
   Boshqaruv strukturasining qanday tashkiliy turlarini bilasiz?
   
7. 
   Chiziqli strukturaning qanday afzalliklari va kamchiliklari bor.
   
8. 
   Funksional strukturaning Chiziqli strukturadan farqi nima, uning qanday ijobiy va salbiy tomonlari bor.
   
9. 
   Chiziqli-funksional va Chiziqli-shtabli strukturalar mohiyati nimada?
   
10. 
    Boshqaruvning tashkiliy strukturasini takomillashtirish yo‘nalishlari