Ma’ruza 3 Ifodali o’qishda urg`u, pauza, temp va ritmning roli reja

Ma’ruza 3
Ifodali o’qishda urg`u, pauza, temp va ritmning roli
REJA:

1. 
   Intonatsiya va intonatsion vositalar haqida.
   
2. 
   Temp, nutq tempini belgilovchi vositalar. Urg`u, pauza.
   
3. 
   Ritorik murojaat. Parallelizm. Anafora.
   
4. 
   Ritm. Band ritmi. Alliteratsion ritm. Anafora ritm.
   

Urg’u ifodali o’qishning asosiy vositalaridan biri bo’lib, u ta’kidlash, ayricha diqqat uchun zarurdir.Urg’u yordamida so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish ma’noni chuqurroq anglash mumkin. Ilmiy adabiyotlar ma’lumotiga ko`ra urg`u so’z urg’usi, gap urg’usi, dinamik urg’u, psixologik urg’u kabi turlarga bo’linadi. So’z urg’usi ma’no farqlashdek muhim ahamiyatga ega: “qo’shma” fe’l bo’lsa, birinchi bo’g’inni, sifat bo’lsa, ikkinchi bo’g’inni cho’zibroq aytish lozim. Akademik, bo’g’lama, bog’lar,etik, atlas, gulsiz,tugma singari so’zlar fikrimizni dalillaydi.

Mantiqiy urg’u ifodali o’qish uchun muhim, negaki matnda yashiringan bo’lib, uni aniqlash kitobxonning aql-idrokiga ham bog’liq. U qaysi so’zni alohida ta’kidlashni istasa, o’sha so’zhi alohida ajratib aytadi. Ayni damda, kitobxon mantiqiy urg’uni izlayotganda badiiy asardagi uyushib kelgan va ma’noni kuchaytirish uchun qo’llangan takroriy so’zlarga, ergash gaplardagi bir manzarani tasvirlovchi bir xil bo’laklarga hamda ayrim gaplardagi ta’kidlovchi so’zlarga alohida e’tibor berishi zarur. Odatda mantiqiy, ya’ni gap urg’usidan keyin qisqa pauza qilinadi:
Mening yuragimdan boshqa do’stim yo’q,
Yaqin yo’lolmagay g’anim yo malik.
Vale, bilib qo’ying – hech kim, hech qachon
Menga pand bermagan yuragimchalik.
Aytaylik, yuqoridagi to’rt satr doirasida “yuragimchalik” so’zini alohida ajratib aytish mumkin. Bunda shoir yuragidan astoydil og’ringani ta’kidlangan. Boshqa bir ijrochi “hech kim, hech qachon” so’zlarini alohida urg’u bilan aytishi mumkin.
Bunday holatda esa eng ko’p pand bergan yuragi ekanligi ta’kid qilinmaydi. Ayni choqda har bir satr uchun alohida bir so’zga mantiqiy urg’u qo’yish mumkin. Birinchi satrda “boshqa”, keyingi satrda “yo’lolmagay”, uchinchi satrda “hech kim, hech qachon” so’zlarini,oxirgi satrda “pand” so’zini alohida urg’u bilan aytish mumkin. Muhimi, mantiqiy urg’u duch kelgan so’zga qo’yilmaydi. Urg’u asarning mazmunli, jozibali chiqishiga yordam berishi lozim.
Pauza (gr. pausus-tugash, to’xtash so’zidan) – nutq davomida tin olish, bir nafas to’xtab o’tish. Badiiy asarlarni o’qish jarayonida pauzaning o’rni muhim. Pauzaning ko’rinishi uch xil:
1. Grammatik pauza.
2. Mantiqiy pauza.
3. Psixologik pauza.
Badiiy asarlar tarkibida mavjud tinish belgilariga asoslanib qilingan to’xtalish grammatik pauza deyiladi. Odatda so’roq, undov, nuqta, vergulga qilingan
to’xtalish grammatik pauza asosini tashqill qiladi.
Shoshilib kelganda allaqayerdan,
Qaygadir yo’l boshlab ketadi mani.
Esiga tushganga o’xshaydi birdan
Chorasiz umrimning tugab qolgani.
Nimadir izlayman
Yo’q bisotimdan,
Yana boramanmi
Xudoga yig’lab?
Onajon!
Onajon!!!
Nahot, ortimda-
Chirigan xazonlar qolar shivirlab?!
So’z guruhlarini bir-biridan ajratib, matn ma’nosini aniq va to’liq ifodalashga xizmat qiluvchi pauza mantiqiy pauza deyiladi. Mantiqiy pauza so’zlar orasiga vertikal chiziq tortish bilan belgilanadi:
Qoshi yosinmu deyin, // ko’zi qarosinmu deyin,
Ko’nglima har birining // dard-u balosinmu deyin?!
Yoki:
Endi Sizga // gap navbati, // o’rtoq so’roq,
Ana chiqdi // so’roq belgi // misli o’roq.
Psixologik pauza – muallifning, asar qahramonining matnda yashiringan ruhiy holatini ifodalagan kuchli his-hayajon. Ruhiy pauza ifodali o’qish jarayonida asar ifodasining jonli, jozibali, ta’sirchan chiqishini ta’minlaydi. “Intonatsiya” lotincha so’z bo’lib, “qattiq talaffuz qilish” degan ma’noni anglatadi.
Ovozning ko’tarilib tushishi, jumla yoki satrlarning tez yoxud sekin o’qilishi kabilar o’z me’yorida bo’lsa, ohang tinglovchini o’ziga jalb qiladi. Intonatsiya asar mazmunini, muallif maqsadini, qahramon kayfiyatini, his-tuyg’usini tinglovchiga yetkazib beruvchi muhim vositadir.