Ma’ruza-4 Tеrmоdinаmikаning ikkinсhi qоnuni Tayanch iboralar

W=Q
1
-Q
2
=W
1
+W
2
+W
3
+W
4
(15) 
W
2
bilan W
4
kattalik jihatdan teng, ammo ishora jihatidan qarama-qarshi
ekanligini hisobga olsak, 
W=Q
1
-Q
2
=W
1
+W
3
(16) 
Q
1
-Q
2
=RT
1
ln
4
3
2
1
2
ln
V
V
RT
V
V 
(17) 
kelib chiqadi. BC va DA adiabatik jarayonlarga Puasson formulalarini tatbiq qilsak, 
BC bo‘yicha: T
1
V
2
γ-1
= T
2
V
3
γ-1
 (18) 
DA bo‘yicha: T
1
V
1
γ-1 
= T
2
V
4
γ-1
(19) 
bo‘ladi, ularni bir-biriga bo‘lib va γ-1darajali ildizini olsak, 
4
3
1
2
V
V
V
V 
(20) 
ekanligi isbot qilinadi. Buni (16) ga qo‘ysak, 
W=Q
1
-Q
2
=R (T
1
-T
2
)ln
1
2
V
V
 
(21) 
hosil bo‘ladi. Bu ish ABCD yuzaga tengdir.Bu ifodaning chap tomonini Q
1
ga, 
o‘ng tomonini esa unga teng bo‘lgan RT
1
ln
1
2
V
V
ga bo‘lib, quyidagini hosil qilamiz: 

---

1
2
1
1
2
2
1
1
2
1
ln
ln
)
(
Q
Q
Q
V
V
RT
V
V
T
T
R



yoki
1
2
1
1
2
1
Q
Q
Q
T
T
T 


(22) 
Q
1
-Q
2
isitgichdan olingan issiqlikning ishga aylangan qismini ko‘rsatadi. Uning Q
1
ga bo‘lgan nisbati foydali ish koeffitsiyenti (FIK) 

deyiladi. Binobarin, (22) 
ifodaning o‘ng qismi ham foydali ish koeffitsiyentidir. Shuning uchun 

=
1
2
1
1
2
1
Q
Q
Q
T
T
T 


=
1
Q
W
(23) 
bo‘ladi. FIK 0 dan 1 gacha o‘zgaradi: T
1
=T
2
da 

=0 va T
2
=0 da 

=1 bo‘ladi. 
Ammo 

hech qachon 1 ga teng bo‘la olmaydi, chunki sovutgichning harorati T
2
absolyut nolga erisha olmaydi (termodinamikaning 3-qonuni bo‘yicha).
Demak, ideal gaz uchun Karno siklida mashinaning foydali ish koeffitsiyenti 
faqatgina T
1
va T
2
haroratlargagina bog‘liq ekan (Karno lemmasi). 
Keyinchalik Klauzius (I.144) ifodaning (I.130) ga ekvivalent ekanligini va 
foydali ish koeffitsiyenti bilan yangi holat funksiyasi bo‘lgan entropiyaning 
aloqadorligini ko‘rsatib berdi. Entropiyaning xossalarini o‘rganayotganda yopiq 
kontur bo‘yicha integraldan issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyentiga () 
o‘tishimizning ma’nosi ham yangi holat funksiyasining mavjud-ligini tajribada 
tasdiqlashdan iborat edi. Klauzius 1864-yili ideal gazlar uchun olingan 
munosabatlar issiqlik mashinalarida qo‘llan-gan boshqa moddalar uchun ham 
adolatli ekanligini o‘zining teoremasida ta’kidladi: qaytar ishlaydigan issiqlik 
mashinasining foydali ish koeffitsiyenti qo‘llanilayotgan moddaning tabiatiga 
bog‘liq bo‘lmasdan, faqat isitgich va sovutgichning haroratlariga-gina bog‘liq. 
Olingan natijalarning universal xususiyatga ega ekanligini tasdiqlash uchun 
esa termodinamikaning ikkinchi qonunini ta’riflash zaruriyati tug‘ilgan. Ikkinchi 
tur abadiy dvigatelning mumkin emasligini Klauzius (1850) o‘z-o‘zidan ma’lum 
narsa deb o‘ylagan va faqat 1864-yildagina tabiatning noma’lum bo‘lgan umumiy 
qonuni haqida gap ketayotganligini tushunib yetgan. Klauzius termodinamikaning 
ikkinchi qonunini quyidagicha ta’rifladi: quyi haroratli jismlardan harorati yuqori 

---

jismlarga kompensatsiya-lanmagan issiqlikning o‘tishi mumkin emas. Osvald uni 
yanada qisqartirdi: ikkinchi tur abadiy dvigatelning bo‘lishi mumkin emas. 
Savol va topshiriqlar: 
1.Termodinamikaning II-qonuniga ta'rif bering.
2. Termodinamik qaytar va qaytmas jarayonlar deb nimaga aytiladi? Misollar 
keltiring.
3. Entropiya nima? Uning ahamiyati haqida nimalarni bilasiz?
4. Termodinamikaning I va Il-qonunlarining birlashgan tenglamasini yozing.
5.Karno siklini tushuntiring va misollar keltiring .