Ma’ruza fenollar

Fizikaviy xossalari. Fenollarning barchasi kristall holidagi moddalar bo’lib, fenol 42,3^oC da suyuqlanadi, 182^oC da qaynaydi. U havoda oksidlanib, oldin pushti rangga, so‘ngra qo‘ng‘ir rangga bo‘yaladi. Fenol suvda yomon eriydi, hidi o‘tkir, suv bilan 16^oC da suyuqlanadigan kristallogidrat C₆ H₅OH H ₂O hosil qiladi. Fenol temir (III)-xlorid bilan binafsha rang, krezollar esa havorang kompleks hosil qiladi.


Kimyoviy xossalari. Fenol kuchsiz kislotalik xususiyatiga ega. Uning kislotalik xossasi spirt va suvnikiga nisbatan kuchlidir. Fenolning spirtga nisbatan kuchli kislotalik xususiyatiga ega ekanligiga sabab; fenol gidroksilidagi kislorodning juftlashmagan elektronlarining yadroga ta’sir ko‘rsatishidir. Shuning uchun ham kisloroddagi elektron zichlik kamayadi va vodorod oson proton holida uziladi yoki juda qo‘zg‘aluvchan bo‘lib qoladi:

..		..
:O H	yoki	:O	: H

Yoki buni kislotalar singari bo’lsada kislotalik xususiyatiga ega kirishib fenolyatlar hosil qiladi. Ya’ni:

dissosilanadi deb aytiladi. Fenol kuchsiz bo’lgani uchun ishqorlar bilan reaksiyaga

1. 
   С₆ H₅OH NaOH C₆ H₅ONa H ₂O
   

2. 
   C₆ H₅OH 2Na C₆ H₅ONa H ₂
   

Fenolyatlar alkagolyatlarga o‘xshasada lekin ayrim xossalari va olinishi bilan farq qiladi. Spirtlar kislotalik xususiyatiga ega emas, shuning uchun ishqorlar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Alkagolyatlar suvli eritmalarda juda oson parchalanadi, fenolyat esa suvli eritmalarda barqaror holda saqlanadi.


C₂ H₅OH NaOH С₂ Н₅ОNa H₂O

2C₂ H₅OH 2Na 2C₂ H₅ONa H ₂

alkogolyat

Fenolning kislotalik xossasi kuchsiz ifodalanganligi uchun lakmus qog'ozini rangini o‘zgartira olmaydi. Karbonat kislota fenolni uning tuzlaridan yoki fenolyatidan siqib chiqara oladi:

C₆H₅ONa + H₂CO₃ → C₆H₅OH + NaHCO₃

Lekin fenol karbonat kislotani uning tuzlaridan siqib chiqara olmaydi (masalan, NaHCO₃ va Na₂CO₃).

Fenollar ishqorlarda eriydi lekin ishqoriy metallarning karbonatlarida erimaydi. Ularning bu xususiyati orqali organik kislotalardan farq qiladi, chunki organik kislotalar (tarkibida karboksil ( COOH ) guruhi bor bo’lgan birikmalar) ishqorlarda ham, ishqoriy metallarning karbonatlarida ham eriydi.

2.Oddiy efirlarning hosil bo‘lishi (alkillanish): (Vilyamson sintezi)

C₆H₅ONa + I-C₂H₅ C₆H₅-O-C₂H₅ + NaI

Fenil etil efir (alifatik – aromatik efir)

C₆H₅ONa + Br-C₆H₅ C₆H₅-O-C₆H₅ + NaBr

Difenil efiri (aromatik oddiy efir)

Natriy fenolyat benzolda allilbromid bilan alkillansa 2-allilfenol, shu reaksiya aseton sharoitida olib borilsa, faqat fenol allil efir hosil bo‘ladi.

O

CH2

CH

CH2

ONa

OH

H2C

CH

CH2Br

H2C

CH

CH2Br

CH

CH

CH2

aseton

C6H6

fenolallil efiri

natriy fenolyat

2-allil fenol

Reaksiyaning turli yo‘nalishda borishiga erituvchi ta’sir etadi. Reaksiya benzol muhitida borganda solvatlanish natijasida kislorod markazi bloklanadi va alkillovchi agent boshqa nukleofil markaz ambident anion – kislorod atomiga nisbatan orto- holatdagi uglerod atomiga hujum qiladi.

3.Murakkab efirlarni hosil bo‘lishi (atsillanish va alkillanish):

C₆H₅ONa + CH₃

C6H5ONa + C₆H₅

O						O
C		C6H5		O		C				CH3 + NaCl
Cl			fenilasetat
O									O
	NaOH

3. 
   C₆H₅ O C C₆H₅ + HCl Cl
   

Fenoksid ioni ambident ion bo‘lib, O- va C-alkillash reaksiyalariga kirishadi. Ko‘p hollarda fenoksid ioni radikal tabiatiga bog‘liq bo‘lmagan holda regioselektiv O-alkillanadi. Fenolyatlar yumshoq va qattiq alkillovchi agentlar bilan reaksiyaga kirishadi. Dipolyar aproton erituvchilar ishlatilganda, ishqoriy metall kationi yaxshi solvatlanib, O-alkillanish ham yaxshi boradi.

ONa

20^oC
^{+ (CH}3^O)2^SO2 _DMFA

ONa

60^oC

• 
  CH₃(CH₂)₃CH₂Br aseton
  

OCH₃

(96%)
OCH₂(CH₂)₃CH₃

(80%)

NO₂ NO₂

2,4-dixlornatriy fenolyat monoxlorsirka kislora bilan O-alkillab, 2,4-dixlor fenoksisirka kislota olinadi. 2,4-dixlorfenoksisirka kislotadan zararkunandalarga qarshi gerbisid sifatida foydalaniladi.

ONa	OCH2COOH
Cl	Cl
	+ ClCH2COOH
	- NaCl
Cl	Cl

2,4-dixlorfenoksi

sirka kislota

4.Elektrofil almashinish reaksiyalari. Benzol halqasidagi vodorodlar hisobiga boradigan reaksiyalar: S_E – reaksiyalari oson amalga oshadi.