Ma’ruza fenollar

Каrboksillash (fenolkarbon kislotalar sintezi). Natriy fenolyatni uglerod (IV) oksidi oqimida mineral kislotalar ishtirokida qizdirishdan natriy salisilat hosil bo‘ladi (Kоlbe—Shmitt reaksiyasi, 1860 y.):

ONa

+ CO₂

125^oC; 5 atm

OH OH

COONa COOH

HCl

-NaCl

natriy salisilat salisil kislota

Uglerod (IV) оksidi со2 — juda kuchsiz elektrofil, очень слабый электрофил, поэтому реакцию проводят с натрия фенолятом, как более активным субстратом.

Formillash (aromatik gidroksialdegidlar sintezi). Fenol va xloroformni ishqorlarning suvli yoki spirtli eritmasida qizdirishdan aromatik gidroksialdegidlar olinadi (Reymar-Timan reaksiyasi, 1876 y.) Reaksiyaning birinchi bosqichida almashingan benziliden xlorid hosil bo‘ladi, keyin u ishqoriy sharoitda gidrolizlanib gidroksialdegidni hosil qiladi:

OH

CHCl₃;
NaOH; 70^oC

-

ONa⁺ _Cl

CH

Cl

	-	OH O
	ONa^+ O
HO^-	C	C
	H	H
-2Cl^-; -H2O
	natriy	salisil aldegid
	o-formilfenolyat

Yuqori darajadagi regioselektivlikda orto-izomerlar hosil bo‘ladi.

Gidroksimetillash. Fenolni formaldegid bilan kislotali yoki ishqory sharoitda ta’sirlashuvidan o- va р-gidroksimetilfenollar aralashmasi hosi bo‘ladi:

OH

+ H C


^O H⁺ yoki OH^-

H

OH OH

CH₂OH

+

CH₂OH

2-gidroksimetilfenol 4-gidroksimetilfenol

Reaksiya mexanizmi — Sе, kislotali kataliz sharoitida elektrofil ⁺СН₂ОН kationi hisoblanadi:

	H^+	+	+
	H2C O	H2C OH	CH2 OH
OH		+	OH
		OH
^-	+	H	CH2 OH
	CH2 OH	CH2 OH	-H^+
	-kompleks		2-gidroksimetilfenol

Gidroksimetilfenollar faqatgina ishqoriy muhitda va past haroratda barqaror bo‘ladi. Mineral kislotalar ta’sirida gidroksimetilfenol fenol molekulasi bilan kondensatlanish reaksiyasiga kirishadi:

OH

CH₂ OH H

+

OH

H⁺

OH OH

CH₂
+ H₂O

2,2'-digidroksidifenilmetan

Nisbatan qattiq sharoitlarda polikondensatlanib yuqori molekulyar mahsulotlar – fenolformaldegid smolalar (bakelitlar) hosil qiladi:

OH

_OH OH

OH

OH

CH₂ OH H

_H+

CH₂

CH₂

+

- (n-1)H₂O

n-1

Fenolformaldegid smolalar termik xossalari kuchaytirilgan plasmassalar olish uchun, shuningdek ionitlar uchun asos (ionalmashingan smolalar) sifatida foydalaniladi. Bundan tashqari, suvni demenirallashda, dori preparatlari va boshqa moddalarni tozalashda qo‘llaniladi.

8. 
   Oksidlanish reaksiyasi. Fenol havo kislorodi ishtirokida juda oson oksidlanadi. Bunda birinchi navbatda gidroksil guruhidagi vodorod uzilib fenoksi radikali hosil bo’ladi. Bu radikallar juda beqaror bo’lib turli reaksiyalarga kirishadi, ya’ni dimerlari yoki polimerlari hosil bo’ladi. Bu holatda uning rangi oldin pushti, keyin pushti-qizil, yoki quyuqroq rangga aylanadi:
   

OH O O O

[O]

Fenol kuchliroq oksidlovchilar ta’sirida (xromli aralashma) oksidlanganda fenol gidroksilidan tashqari para holatdagi vodorod atomi ham oksidlanadi bunda benzoxinon hosil bo’ladi:

OH O

K₂CrO₇ + H₂SO₄

O benzoxinon

Fenol temir katalizatorligida vodorod peroksid ta’sirida oksidlanib pirokatexinni hosil qiladi:

OH OH

OH
H₂O₂, Fe

pirokatixen

Dimerlanib p,p¹ – degidroksidifenil hosil bo‘ladi.

O H O


_Fe+3

H
O

C6H5O	OH
HO

H

8. Gidrogenlanish reaksiyasi:

OH OH

3H₂, Ni

170^oC

siklogeksanol

9. Alkilfenollarning (polioksietilen) efirlarini olish:

H^+

R

OH + nH2C

CH2

R

O

CH2

CH2

O

CH2

CH2

O

OH n-1

Bu tipdagi moddalar “sirtaktiv modda” lar deb ataladi (PAV).

10.Atseton bilan reaksiyasi:

2

OH + H3C

C

CH3

50^oC

CH3

HO

C

OH

-H2O

O

CH3

4,4'-dioksifenildimetilmetan

Bu modda rus olimi A.N.Dian tomonidan 1891 yilda olingan va uning

sharafiga “dian” deb nomlanadi. Epoksidli

polimerlar ishlab

chiqarishda

ishlatiladi.

12. 
    Fenol temir (III) xloridning suyultirilgan suvli yoki spirtli eritmasi bilan binafsha rangli kompleks tuz hosil qiladi. Bu reaksiya fenol uchun sifat reaksiyasi bo‘lib xizmat qiladi:
    

OH

6

FeCl3	O	O ^H O
	H	Fe O
3HCl	O
		O H