Ma’ruza materiallari 1-mavzu: Leksikologiyaning obyekti, maqsadi va vazifalari. So’zning leksik birlik sifatidagi mohiyati

2-MAVZU: Leksemaning mazmun jihati (semantik tarkibi)
Leksemalarning leksik birlik sifatidagi tavsifi Leksemalarning leksik birlik sifatidagi tavsifida quyidagi belgixususiyatlarning alohida o'rni bor: I. Har qanday leksema ikki tomonning - ifoda va mazmun planlarining (nomema va sememaning) birligidan tarkib topadi: a) leksemaning ifoda plani uning fonetik qobig'idir (fonemalar, bo'g'inlar va so'z urg'usidan iborat moddiy-material shakli). Masalan, qutoq leksemasining ifoda planida 5 ta fonema (q, u. I, o, q), 2 ta bo'g'in (qu-loq) va 1 ta so'z urg'usi (quloq) bor. Leksemaning ifoda plani bo'g'in tiplari, uning fonetik tarkibi bilan bog'langan bo'ladi: o'zbek tilining o'z qatlamidagi umumturkiy leksemalarning ko'pchiligi bir va ikki bo'g'inli tub so'zlardir. Bir bo'g'inli tub leksemalarning fonetik tarkibi undosh+unli + undosh (bosh, ko'z), unli+undosh (osh, o'n) sxemalarida bo'ladi; bo'g'in va so'z boshida ikki undosh qatorlashib kelmaydi. ammo so'z oxirida ikki undoshning ketmaket kelishi uchrab turadi: to'rt, qirq kabi. Ikki bo'g'inli tub leksemalarning birinchi bo'g'ini unli (o-na), unli+undosh (ol-ti), undosh+unli+undosh (kat-ta), undosh+unli (bo-la), ikkinchi bo'g'ini esa undosh+unli (ota), undosh+unli+undosh (ol-tin) sxemalarida bo'ladi. Ikkinchi bo'g'in hech qachon unli bilan boshlanmaydi, ammo unli bilan tugash holatlari (ochiq bo'g'in bo I ish i) ko'p uchraydi (ke-cha, qay-g‘u, bo-la, bo-bo kabi). O'zbek tilining o'zlashgan qatlamidagi leksemalarning bo'g'inlarida, binobarin, so'zning ifoda planida ham bir qator o'ziga xosliklar bor. (Bu haqda «O'zbek tili leksikasining tarixiy taraqqiyoti» bahsiga qaralsin.) Yasama so'zlarda o'zak morfema va so'z yasovchi morfemalar leksemaning ifoda plani bo'ladi: ish-chi > ishchi, bosh-la(moq) > boshla(moq) kabi. Fonemalar esa o'zak va affikslarning ifoda plani vazifasida qo'llanadi: ishchi - i, sh/ch, i; boshlamoq ~ b, o, sh/l, a/m, o, q kabi. Leksik mazmunli juft va takroriy so'zlar ham vaxlitlangan bir leksema hisoblanadi: katta-kichik (bitta leksema), bola-chaqa (bitta leksema) jangirjungir (bitta leksema) kabi.

Leksemaning ifoda planidagi turli shakllar uning tashqi formasi sanaladi: b) leksemaning mazmun plani deyilganda uning ma’nosi (yoki ma'nolari) va uslubiy bo'yoqlari (ma'no qirralari) nazarda tutiladi. Маьакт, qutoq leksemasining mazmun planida quyidagi leksik ma’nolarbor: «eshitish a’zosi» (odamning qulog'i), «dutor, tanbur torlarini sozlash uchun o'rnatilgan murvatlar» (dutorning qulog'i), «qozonning yon tomonlaridan chiqarilgan tutqich-dastalar» (qozonning qulog'i) kabi. Chehra leksemasining mazmun planida esa leksik ma'no qo'shimcha ottenka - uslubiy bo'yoq bilan qoplangan. Bu bo'yoq kishi kayfiyati, ruhiy holati yoki xulqatvorining yuzdagi aksini ifodalaydi: chehra degan ko'ngilning oynasidir (Hamza). Leksemaning mazmun planidagi leksik ma’no (yoki ma’nolar) va uslubiy semalar uning ichki formasi sanaladi. Leksemaning ifoda va mazmun planlari dialektikaning shakl va mazmun kategoriyalari munosabatiga asoslanadi: shakl mazmunning bo'lishini taqozo qiladi, mazmun esa shaklsiz yuzaga kelmaydi, ifodalanmaydi ham. Qiyos qiling: shahar, hashar leksemalarining ikkalasida bir xil fonemalar qatnashgan, ammo bu fonemalarning joylashish tartibi, demak, leksemaning shakli har xil. Bu hoi shu ikki leksema ma'nolarining tilda farqlanishini ta'minlaydi. Ulardagi fonemalar tartibini o'zgartirish esa shaklning yo'qolishiga olib keladi: shahar (so'z, leksema) - ashhar (so'z emas), hashar (so'z, leksema) — rashah (so'z emas). Demak, tovushlarning har qanday yig'indisi so'z (leksema) bo'lavermaydi: bunday yig'indi til birligining (leksik birlikning) shakli darajasiga ko'tarilishi uchun u albatta mazmun bilan bog'langan bo'lishi kerak.

2. Leksemalarga xos muhim belgilardan yana biri shuki, ularning har biri u yoki bu leksik-grammatik guruhlarga mansub bo'ladi: predmet nomlari ot turkumiga, belgi-xususiyat nomlari sifat turkumiga, miqdor anglatuvchi so'zlar son turkumiga, harakat-holat mazmunli so'zlar esa fel turkumiga kiradi. Bunday mansublik leksemalarning nutqdagi grammatik shakllarini belgilaydi: otlar egalik, kelishik, ko'plik yoki birlik shakllarida, sifatlar oddiy, orttirma yoki qiyosiy daraja shakllarida, fe'llar shaxs-son, zamon, mayl, bo'lishli yoki bo'lishsiz, nisbat shakllarida qo'llanadi. Bu hoi tilning leksik va grammatik sathlari o'rtasidagi aloqadorlikdan kelib chiqadi. 3. Leksemalar albatta yaxlitlangan, bir butun birlik bo'ladi, shu xususiyati bilan grammatik shakllardan, so'zlar birikntasi va gapdan farq qiladi. Chunonchi, maktab leksemasi leksik birlik sifatida o'zgarmasdir, ammo uning grammatik shakllari nutqda o'zgarib turadi: maktabning, maktabni, maktabga, maktabda, maktabdan kabi. Shuningdek, «beshta olma» birikmasini «beshta qizil olma» deb qo'llash (birikma tarkibiga «qizil» so'zini qo'shish) mumkin, ammo maktab leksemasi tarkibiga boshqa bo'g'in yoki so'z kiritilmaydi. 4. Leksemada bitta bosh (asosiy) urg'u bo'ladi, u shu leksemaning yaxlitligini, bir butun birlik bo'lishini ta’minlovchi muhim supersegment birlikdir: qovoq, oshqovoq, temir, temirbeton (so'nggi so'zning ikkinchi bo'g'inida ikkinchi darajali urg'u, oxirgi bo'g'inda esa bosh urg'u qo'llangan) kabi. Yuqoridagilardan shunday xulosa qilish mumkin: har qanday leksema shakl va ma’no butunligiga ega. Leksemaning shakli uning tashqi formasi, mazmun plani esa shu leksemaning ichki formasi bo'ladi. Shakl ma’noni borliq tusiga kiritadi, shu orqali ma’noning tilda va inson ongida yashashini ta’minlaydi.