Ma’ruza matnlari mavzu. Kirish. Qishloq xo‘jalik ekinlari yangi navlarini yaratishning axamiyati, xolati va istiqbollari. Reja

Voyagayetmaganvavoyagayetganmurtaklarnio’stirish: Unuvchanliginitiklash, shakllarningayniqsaduragaylarningunuvchanliginikeskinoshirishqariyib 100 % yo’qolgan (sholichilikilmiytatqiqotinstitutidabuusulniqo’llabjahonkolleksiyasining 80 danziyodnamunalariqaytatiklangan), seleksiyajarayoninikeskinjadallashtirish (issiqxonalardanfoydalanibbiryildauchgenerasiyaolish) ta’minlanadi.
To’qimao’stirish(kulturatkaney) usuliyotibqolishga, kasalliklarga, gerbisidlarga, sho’rlanganyerlargachidamlilikseleksiyasidaqo’llaniladi. Buusulqo’llanibuzundonchaliBiorizanaviyaratilgan.
Yaponiyavaboshqamamlakatlardasholiningo’simliklariprotoplastlardanqaytao’stirilgan. Sholivajo’xoriningsomatikduragaylarihosilqilingan. Fransuzolimlarisholiningsun’iyurug’larini (embrioidlarini) hosilqilishuchunkallusnio’stirishusuliniqo’llaydilar.
Xitoyvaayrimtropikiqlimlimamlakatlardakattamaydonlardaduragaysholiekilmoqda. Xitoydabusholi 9 mlngektaratrofidagimaydonniegallaydi.
Sholio’simligigeterozisito’g’risidabirinchibo’lib 1926 yildaDjonseslabo’tadi.
Duragaysholining (XitoyvaFilippinda) hosildorligiodatdaginavlarganisbatan 15–20 % ziyodbo’lishibilanbalandadaptiv (moslashuvchanlik) xususiyatigaega. Sitoplazmatikerkakpushtsizlikdonorlarisifatidasholiningbirnechaturlari O.perennis, O.glaberrima, O.rufipogon va O.sativa ningba’zinavlariolinishimumkin. SEPlidonorlarningko’pmiqdordabo’lishigaqaramayXitoyda 90 % maydoniXaynanorolidatabiiypopulyasiyasidatopilganyovvoyi (O.sativa v.spontanea) turning WA shakliasosidahosilqilinganduragaylariekilmoqda.
FertilliknisamaralitiklovchilarXindkenjaturidanbo’libtropikiqlimlimamlakatlardatarqalgan. Yaponkenjaturshakllariichidabirontafertilliknitiklovchinamunatopilmagan. Fertilliknitiklovchigenlarharqandaynavgaduragaylashyo’libilano’tkazilishimumkin. Xitoydabuusulyordamida Japonica shaklidagifertilliknitiklovchishakllaryaratilgan. WA shakldagisitoplazmatikerkakpushtsizlikdafertilliknitiklovchiliniyalarningbirinchiguruhiXitoyda 1973 yildahosilqilingan. Shundanberiko’plabfertilliknitiklovchiliniyalar JRRJ da, Xitoydavaboshqamamlakatlardayaratiladi.
Xitoydasholiningduragayurug’lariniyaratishquyidagitartibda.
I – MS (Erkakpushtsizligi) (A) vapushtsizliknimustaxkamlovchi (V) liniyalariniko’paytirish
II – fertilliknitiklovchiliniyalarni (R) ko’paytirish
III – duragayurug’larni (AxR) ishlabchiqish. Buquyidagilardaniborat:

1. 
   birvaqtdagullashnita’minlashuchunota – onashakllariniharxilmuddatlardaekish;
   
2. 
   1:6 nisbatdaerkakvaurg’ochishakllariniekibjoylashtirish;
   
3. 
   ekinlarnio’zarochanglatishyaxshiroqbo’lishiuchunularnimasofiyto’g’rijoylashtirish;
   
4. 
   Ava R liniyalariningbayroqchabarglarinikesibtashlash;
   
5. 
   bayroqchabargningqo’ltig’idanro’vaknito’lig’ichachiqishinita’minlashuchunro’vaklanishfazasiningboshlanishidaAva R liniyalarnigibberellin (20 mg/kg) bilanishlash.
   
6. 
   qo’shimchachanglatish (shamolbo’lmagankunlari 3–5 marta)
   
7. 
   chatishtirishdaqatnashadiganjuftlarnimasofiyizolyasiyasini (40–100 m) ta’minlash.
   

Yuqoridako’rsatilgantexnologiyaasosidaduragayurug’larnihosildorligi 0,45–1,5 t/gachayetadi, buusuldahosilqilinganurug’lik F₁ishlabchiqarishekinmaydonlarnito’lig’ichata’minlaydi.
Sholiseleksiyasiishidaasosiyusulbo’libyakkatanlashhisoblanadi. Tanlashishlariduragaypopulyasiyalari, mutantlarvajahonkolleksiyasinamunalaridao’tkaziladi. Bulardaasosiyboshlang’ichmaterialsifatidaduragaypopulyasiyalarhisoblanadi. Buholdaodatdapedigriusulidanfoydalaniladi,
Harbirtanlabolinganduragayo’simliginingavlodiikkinchibo’g’indan (F₂) boshlabalohidaekiladi. Odatdatanlashniikkinchibo’g’inidaboshlaydilar. Ammobuo’simliklargeterozigotalibo’lganligiuchunyetarliishonchliemas.