Ma’ruza matnlari mavzu. Kirish. Qishloq xo‘jalik ekinlari yangi navlarini yaratishning axamiyati, xolati va istiqbollari. Reja

Seleksiyajarayoninguslubivatartibi-Sholiekininingseleksiyajarayonio’zidanchanglanuvchilaruchunqabulqilingantartibliqismanekinningxususiyatlarihisobgaolganholdao’tkaziladi.
Boshlang’ichmaterialpitomnigibunga: a) kolleksionpitomnigi; b) mutantlarpitomnigi; v) ota – onajuftlariganomzodlarpitomnigi; g) duragaylashpitomnigi; d) F₁–F₆ duragaylariningpitomnigikiradi.
Duragaylashvayoritishyokikorong’ilashusullaribilanota–onashakllarininggullashiniboshqarishmaqsadidaduragaylashpitomnigimaxsusidishlardajoylashtiriladi. Birinchibo’g’in (F₁₎duragaylarihamidishlardao’stiriladi, chunkidalasharoitidaduragaydonchalariningunuvchanligijudapastbo’lganligisababliqimmatligenotiplarniyo’qotishmumkin.
Seleksionpitomnigi. Bupitomnikdaavlodlar 1–2 yilo’rganiladi. O’rganishjarayonidaboshqabelgivaxususiyatlarbilanbirvaqtdaularazotningikkidozasida (120 va 240 kg/g) o’stiribsinaladi. Engyaxshiavlodlarkontrolpitomnigigao’tkaziladi.
Kontrolpitomnigi. Bupitomnikdaseleksionpitomnigidanajratibolinganengyaxshiavlodlarekilib, mahsuldorligi, noqulaysharoitlarga, kasallikvazararkunandalargachidamlilik, mahsulotnisifatigaqarabbaholanadi. Talabgajavobbermaganavlodlarbrakqilinadi. Yaxshilariesanavsinashigao’tkaziladi.
Konkursnavsinashi. Bunavsinashasosiynavsinashbo’libuningvazifasiyaratilayotgannavlargahartomonlamabahoberib, engyaxshilarniDavlatnavsinashigao’tkazish. Konkursnavsinashuchyildavomidao’tkaziladi. Tajribao’tkazilgandavegetasiyadavriningdavomiyligiga (tezpisharligiga) qarabguruhlargabo’libjoylashtiriladi. Harbirtajribada 40 – 50 nav (nomer) ekiladi. Konkursnavsinashbilanbirvaqtdaishlabchiqarishnavsinashio’tkaziladi.
ButunRossiyasholichilikilmiytadqiqotinstitutiningduragaylashmarkazidaduragaylash, duragaylarniikkinchibo’g’inigacha (F₂) o’tkazilibilmiytadqiqotmuassasalariningsholiseleksiyasibo’limlariduragayurug’laribilanta’minlanadi. Pitomniklardaseleksionmaterialumum – qabulqilinganuslubdao’stiriladivao’rganiladi.
Seleksionmaterialnibaholashusullari-Seleksiyajarayonininghammapitomniklaridafenologikkuzatishlaro’tkaziladi. Kuzatishdarivojlanishfazalariningboshlanishi (10 %) vato’liqo’tishi (75 %). Fenologikkuzatishlarolibborilgandaquyidagirivojlanishfazalarihisobgaolibboriladi:
1) begizfazasi – tuproqyuzasigakaleoptilinichiqishi;
2) unibchiqishi – birinchihaqiqiybargningpaydobo’lishi;
3) tuplanishfazasi – onabarglariko’ltig’idannayshaklidao’ralganuchlariniko’rinishi;
4) naychalashfazasi – bo’g’inoralaridanbirining 0,5 smbalandligigachao’sishi: bo’g’inoralariningbo’g’inlariqo’lpanjalaribilanyaxshiseziladi.
5) ro’vaklanishfazasi – oxirgibargning (bayroqning) bo’g’inidanro’vakningpaydobo’lishi.
6) gullash – gulkobig’lariningochilishi. Bujarayonro’vakpaydobo’lganiningikkinchikunio’tishimunosabatibilangullashfazasiro’vaklanishfazasibilanbirqilibhisobgaolinadi.
7) pishish – sutpishish, mumpishishivato’liqpishishhisobgaolinadi. Buninguchunro’vakningostkiqismidagi (¹/₃qismi) boshoqchalartekshirilibko’riladi.
Seleksiyajarayonidagidastlabpitomniklarida (ayniqsakolleksionpitomnigida) faqatunibchiqish, ro’vaklanishvapishishfazalarihisobgaolinadi. Seleksionpitomnigidanboshlabhisobgaolinadiganfazalarsonio’sibboradi. Seleksiyajarayoniningbirinchibosqichlaridaavlodlarmahsuldorligiga (o’rtachabiro’simlikhosili) qarabbaholanadi. Seleksionpitomnigidanboshlabhosildorliknianiqlash – yalpihosilniyig’ibolishusulibilano’tkaziladi.
O’simliklarnimahsuldorligivahosilni (strukturasini) tarkibiy – tuzilishinianiqlashuchunnamunabog’ibiometriktaxlilkilinadi. Bundaquyidagibelgivaxususiyatlarko’ribchiqiladi. O’simliklarbo’yi, umumiyvamahsulotlituplanishi, o’simlikdagidonvazni, 1000 donvazni, doniningsamoniningvazniganisbati. Shubilanbirgaro’vakningko’rsatkichlari – uzunligi, boshoqchalarsoni (puchvato’lashakllagan), donningvaznianiqlanadi. Ekinqalinligikonkursvaishlabchiqarishnavsinashdato’launibchiqishfazasidavahosilniyig’ibolishdanoldinmaxsusberkitilganmaydonlardaaniqlanadi.