mа’ruzа: olmosh so’z turkumi ( soat )

Har kim, har nimä, har qaysı shakllari narsa, shaxs, voqea-hodisani taʻkidlab, ajratib koʻrsatadi. Bu olmoshlar soʻz oʻzgartuvchi qoʻshimchalar bilan ham qoʻllanadi: Har kim aŋa jahd qılmısh ersä, ... (Tafsir).

Gumon olmoshlari

Eski oʻzbek tilida gumon olmoshlarining quyidagi shakllari isteʻmolda boʻlgan: kimsä, kimersä (kimärsä), nimersä, neersä, birägü, biräv, falan.

Gumon olmoshlarining bir guruhi shaxsga nisbatan, boshqa guruhi narsa, jonivor, voqea-hodisalarga nisbatan qoʻllanadi, baʻzilari har ikkala maʻnoda ham ishlatiladi.

Gumon olmoshlarining koʻpchiligi kelishik qoʻshimchalari bilan ham ishlatiladi, ayrimlariga koʻplik va egalik affikslari ham qoʻshilishi mumkin.

Gumon olmoshlarining kimsä, kimärsä, birägii, biräv shakllari shaxsga nisbatan qoʻllanadi. Kimsä, kimärsä shakllari bir olmoshning ikki xil koʻrinishidir. Kimsä shakli kimersä shaklining qisqargan shakli boʻlib, kimersä oʻz navbatida kim soʻroq olmoshiga ersä qoʻshilishi bilan hosil boʻlgan: kim+ersä > kim-ersä (kimersä)> kimsä.

Kimsä gumon olmoshi eski oʻzbek tili taraqqiyotining deyarli hamma davrlarida isteʻmolda boʻlgan. Lekin uning qoʻllanishi ancha chegaralangan boʻlib, ayrim yodgorliklardagina uchraydi: Seniŋ birlä kimsä bar-mu? (Tafsir).

Birägü shakli XIII-XIV asrlarga oid ayrim asarlarda qoʻllangan: Baqtılar, yıraqtın birägii keliir (Tafsir).

Falān gumon olmoshi shaxsga nisbatan ham, narsa, voqea-hodisalarga nisbatan ham qoʻllanadi.

Falān olmoshi nomaʻlum shaxsni yoki nomaʻlum narsani, voqea-hodisani koʻrsatadi. Bu olmosh XIII-XIV asrlarga oid yodgorliklarda ham, keyingi davrlarda ham shu maʻnoni ifodalovchi gumon olmoshi sifatida ancha keng isteʻmolda boʻlgan: Bu bitigni falān ayda, falān kündä, falān yılda bitildi (QR).