Маъруза1: Мактабгача таълим муассасаларида мусиқавий тарбиянинг мақсад ва вазифалари

Гуруҳ хоналарида мусиқа бурчагини жиҳозлаш
Мусиқа раҳбари ҳар бир ёш гуруҳ хонасида болаларнинг мустақил ўйинлари учун мусиқа бурчагини ташкил этишда тарбиячига йўл-йўриқлар кўрсатади, жиҳозлашга ёрдам беради, кўрсатмалар, маслаҳатлар беради.
а) Болалар чолғу асбоблари (сурнайча, доирача, металлафон аккардеон)
б) 3-4 та мусиқали дидактив ўйинлар.
в) Расмли альбом (болалар ва катта ёшдаги хонанда ва созандаларнинг қўшиқ айтаётган, рақсга тушаётган якка, жуфт, кўпчилик ҳолатда тасвирланган расмлар, ҳар хил чолғу-асбоблари ва бастакорлар тасвирланган расмлар ёпиштирилган бўлади.)
г) Кичик магнитафон (“Севинч”,”Бинафша” болалар гуруҳининг кассетага ёзилган қўшиқлари “Аббос”, “Тошкент” гуруҳининг кассетага ёзилган куйлари.)
Маъруза14: Мусиқавий харакат мусиқавий тарбия воситаси сифатида
Мусиқавий ритмик ҳаракатлар ривожи ҳам мусиқа билан алоқадорликка асосланади — улар мусиқа асарларининг хусусиятларини акс эттиради. Бу фаолиятнинг асосий ролини бола ҳаракатидаги мусиқага алоқадор бошланғич ритмиклик ўйнаши лозим (алоҳида ҳаракат-лар, бир ёшли бола ва катта ёшдаги кишининг биргаликдаги ҳаракатлари). Кейинчалик икки-уч ёшда болалар мусиқа ва ҳаракатдаги оддий алоқадорликни фаол равишда ўзлаштириб борадилар. Улар текис ритмни, марш ёки рақснинг характерини, пьесанинг боши ва якунини, унинг икки қисми ўзгаришини ҳис қила оладилар ва ҳаракатда бера оладилар. Бора-бора мусиқа, ўйин ва рақс ҳамда машқлар (улар учун махсус репертуар танланади) вақтида мусиқа жўрлигида ҳаракат қилиб, болалар мусиқали-ритмик малакаларни эгаллайдилар.
Машқларда алоҳида элементлар ўзлаштирилади: ритмик равишда чапак чалишлар, рақс ҳаракатлари шулар жумласидандир. Ўйин ва рақслар контраст мусиқа оҳангининг қарама-қарши икки қисмини қиёслашга асосланади. Масалан, сокин оҳанг янграйди — болалар хонада осойишта айланиб юрадилар, қувноқ мусиқа янграйди — болалар тўхтайдилар ва кафтларида чапак чала бошлайдилар.
Боланинг ҳаракат фаоллиги кун сайин ривожланиб боради. Бошда кичкинтойнинг ҳаракати мусиқага унчалик мослашмайди. Мунтазам ўтказилиб бориладиган машқлар жараёнида унда ўзига кўпроқ ишониш, мусиқа оҳанги остида аниқроқ ҳаракатлар қилиш, ўз қобилиятини намоён қилишда мустақиллик хислатлари пайдо бўлади. Биринчи машғулотларда ҳаракатларнинг мусиқа характерига боғланиши унчалик ҳам қовушимли чиқмайди, аммо шуни баҳолаб ўтиш керак. Тарбиячи болага фақат мусиқа янграгандагина ҳаракатга киришиш кераклигини айтади.
Аста-секинлик билан болалар мусиқали асарнинг шаклини англашгача бориб етадилар, улар мусиқали асарнинг икки қарама-қарши қисмини ҳис қила оладиган, аввал педагогнинг кўрсатиши билан, кейинчалик мустақил равишда мусиқа асосида ўз ҳаракатларини ўзгартирадиган бўладилар.
Икки ёшдаги кичкинтойлар кўпинча кўрсатишга муҳтожлик сезадилар. Кейинчалик уларнинг айримлари педагог билан бирга, фаолроқлари эса педагогнинг кўрсатиши билан ҳамда мустақил равишда ҳаракат қила бошлайдилар. Қолганлари уларга эргашиб ҳаракат қиладилар. Уч ёшли болалар ўйин, рақс, машқ мусиқаларини ажрата олишлари мумкин. Пьесани тинглаганларидан кейин улардан нима қилишлари лозимлигини сўраш мумкнн. Болалар: ўйинга тушиш, юриш, сакраш ва ҳоказолар деб жавоб қиладилар. Бу уларнинг онгли равишда ишонч билан ҳаракат қилишларига имкон яратади.
Кичик мактабгача тарбия ёшидаги болаларга мўлжалланган рақс ва ўйин ҳаракатлари унчалик хилма-хил эмас. Шунинг учун бу ўринда улардан аста-секин изчил ўрганиш талаб қилинмайди. Тарбиячи ҳаракатни кўрсатар экан, шу заҳотиёқ уни бажаришни болаларга топширади. Масалан, «Ўйнаймиз ва рақсга тушамиз» рақси билан таништирар экан, тарбиячи тинглаб кўринглар-а, қандай ажойиб мусиқа! Юринглар сайр қиламиз, хона бўйлаб юрамиз»,— дейди. Мусиқанинг биринчи қисми ижро этилади, бунда болалар тарбиячи билан бирга хона бўйлаб эркин юрадилар. Иккинчи қисм ижро этилганда қувноқ рақсга тушадилар.
Куйлаб рақсга тушишда ҳаракат текст билан айтиб турилса, олдиндан кўрсатишни талаб қилмайди. Болалар ҳаракатни яхши ўзлаштириб олишлари учун ҳар бир бандни 2-3 марта такрорлаш кифоядир.
Яхши кўрган ўйинчоқ эмоционал кўтаринкиликни, ўйнаш, рақсга тушиш иштиёқини уйғотади. Масалан, кичкинтойлар қувноқ рақсга тушадилар, кейинчалик ўйинчоқ кучук пайдо бўлганда ўз жойларига қочиб кетадилар. Агарда болалар ҳузурига айиқча меҳмон бўлиб келса, ҳар бир бола у билан навбати билан рақсга тушади.
Мусиқали ритмик ҳаракатларга ўргатиш методлари ва усуллари ҳам хилма-хилдир. Бу кўрсатмали эшитиш (мусиқанинг педагог томонидан ифодали ижро этилиши), кўрсатмали кўриш (ўйин, рақс, ҳаракатларнинг айрим элементларини кўрсатиш), оғзаки (янги ўйин, рақс ҳақида образли ҳикоя қилиш, уларни ижро этиш вақтида тушунтириш, эслатиш ва шу кабилар) методлардир. Кўп ҳолда такрорлаш машқлари методи ҳам катта аҳамиятга эгадир. Булар фақат ҳаракат малакаларини эгаллаш учунгина эмас, балки болаларнинг мустақил ҳолатларида, улар ижодий топшириқларни бажараётганларида ҳам қўлланади.Худди қўшиқни ўрганиш жараёнида бўлганидек, ритмика бўйича иш методикаси репертуарни аста-секин ўрганиш қўшиқлар, ўйинлар, рақслар, айниқса энг мураккабларини назарда тутади, шунингдек, ҳар бир боланинг ёш хусусиятлари ва индивидуал имкониятларини ҳисобга олади. Барча метод ва усуллар бир-бири билан узвий боғланган, бир-бирини тўлдириб туради,Мусиқали ўйинларни ўрганишда педагог фақат кўрсатишдангина эмас, балки образли шаклда қисқа, аниқ кўрсатмалар шаклдаги сўздан ҳам фойдаланади. Ўйин билан дастлабки таништириш-да қуйидаги метод энг мақсадга мувофиқ бўлиб кўринади: аввал мусиқа яхлит ижро этилади, сўнгра ўйиннинг қисқача баёни берилиб, мусиқа такрорланади, шундан сўнггина болалар ўйинни ижро этишга киришадилар. Бундай усулга ўйин сюжетли бўлмаган, бироқ у ўз ҳаракатлари билан аниқ бўлган вақтда кўпроқ мурожаат қилинади. Тексти ҳаракат томонидан айтилиб туриладиган қўшиқ жўрлигидаги ўйинни тушунтиришда ҳам ана шу методдан фойдаланиш мумкин. Мусиқа ижросидан олдин ўйин ҳақида ҳикоя қилиш йўлидан бориш ҳам мумкин. Масалан, мактабга тайёрлов гурухидаги болаларга улар ҳозир, поезд-поезд ўйнашлари айтилади ва қуйидагича тушунтириш берилади: «Поезд аввал секин, шошмасдан, сўнгра тезроқ, жадалроқ ва ниҳоят жуда тез юради. Станцияга келганда поезднинг ҳаракати секинлашиб, поезд тўхтайди. Келдик! Тушинглар! Энди нима қиламиз? Бу ҳақда мусиқа шундай ҳикоя қилади. Бундай метод мусиқа ва сюжет ривожланишининг бирлигини идрок қилиш имконини беради. Болалар бир-бирларининг орқаларидан (Е. Тиличееванинг «Поезд» пьесаси) ҳаракат қилиб, ритмик қадамлар билан ғилдиракнинг тақиллашини ифодалайдилар, қадамларини мусиқага мувофиқ тарзда тезлаштирадилар ёки секинлаштирадилар. Шундан сўнг сокин, ёрқин, лирик пьеса ижро этилади, бу вақтда болалар яланг ўтлоқда сайр қиладилар, гул, қўзиқорин, мевалар терадилар.Агар ўйин масалан, «Айиқ ва қуёнлар» маълум вазият ва персонажлар ҳаракатига эга бўлса методик усуллар ўзгаради. Бундай ҳолларда аввал қуёнлар ҳақида ҳикоя қилиб ва дарҳол рус халқ куйи «Қуёнча»ни (Н. Римский-Корсаков қайта ишлаган) ижро этиш, сўнгра айиқ ҳақида ҳикоя қилиб, В. Ребиковнинг «Айиқ» пьесасини ижро этиб ўрта гурух болаларини жалб қилиш лозим.Шундай қилиб, усуллар доимо болага асарнинг мазмуни ва характерини эгаллашида ёрдам беришга йўллангандир.Ўйиннинг бундан кейинги эгалланиши асарларнинг хусусиятларини фарқлаш ва керакли ифодали ҳаракатларни эгаллаш бўйича янги топшириқларнинг тўғри қўйилишига боғлиқ бўлади. Агар ўйин вазияти анчагина мураккаб бўлса, мусиқали воситалар ва шунга мувофиқ ҳаракатлантирувчи таъсирларни фарқлашга тайёрловчи машқлар қўллаш мумкин.Ашула, рақс, хороводларни ўрганиш ўйин приёмларига ўхшаш усулларни қўллашни назарда тутади. Бу ерда ҳам қизиқиш муҳитини яратиш, масалан, рақс мусиқасини чалгач, образли ҳикоя ёрдамида рақс ҳақида умумий тасаввур бериш, унинг ҳаракатларини кетма-кет кўрсатиш мумкин. Зарурияти бўлса, турли тренировка машқларини қўшиш лозим.У ёки бу ҳаракатларни кўрсатиш керак, албатта. Болалар мустақиллигининг ўсишини ривожлантирувчи усулларнинг ҳам аҳамияти кам эмас. Бундай ҳолда асар биринчи марта тинглангандан сўнг педагог боладан мусиқа таъкидлаётган мазмун ва ҳаракат ҳақида ўз фикрини билдиришини сўрайди. Болалар, ҳатто кўрсатилган ҳаракатлардан фойдалансалар ҳам уларга рақсни чиройлироқ ижро этиш учун қандай ҳаракат қилиш кераклигини гапириб бериш, рақс ҳаракатлари изчиллигини санаб ўтиш, улардан бирортасини кўрсатиш ва шу кабиларга ундаб мустақил қидирувларга йўллаш лозим.Табиийки, хоровод ёки ўйиндаги образли ҳаракатлар ўзини индивидуал кўрсатишга, ижодий ҳаракат қилишга катта имкониятлар беради. Бола мустақиллигини фаоллаштирувчи усуллар жуда хилма-хилдир. Мана бир неча мисол. Тасаввурдаги предмет билан ўйналадиган ўйинлар («Тўпни ўйна», «Қор бўрон ўйнанг»)ни тавсия қилиб, болаларга ҳаётий вазиятлар шунга мувофиқ мусиқа билан иллюстрация қилиб эслатилади. Ўйин машқларида («Биз нима кўрсатаётганимизни топ») барча иштирокчилар икки гурухга бўлинади. Бир гурух ҳаракатларни ўйлайдилар ва кўрсатадилар (бу ҳақда олдиндан педагогга айтадилар ва у шунга мувофиқ келувчи мусиқани чалади), бошқалари эса уни топадилар. Рус халқ рақси принципи асосида ҳар бир болага ўз ҳаракатини эслаш ва ижро этишга имкон бериш мумкин.Турли ўйинли машқлар ва сюжетли-образли ўйинлар ижодий мустақилликни ўстиришда, катта имкониятлар беради. Бу ўйинларда болаларнинг фантазиялари ҳар бир болага у ёки бу персонажни ўзича ифодалаш имкониятини беради.