Ма’ruzachi: p f. d. (PhD) Rashidova G. G` Rеjа

Қадимги Юнон файласуфлари:

Платон эр.ав. (424-347) йилларда яшаган.

У инсонни ёшлик йилларини 3 даврга, яъни: 0-7 ёшгача;

7 - 14 ёшгача; 14-21 ёшгача бўлган даврларга бўлади.

Ўғил болалар 7 ёшдан бошлаб давлат мактабларида ўқишлари лозим деб уқтиради.

У болаларга бошланғич таълим бериш вақтида жисмоний машқлар қилиш билан бир қаторда ўқиш, ёзиш, грамматика, расм ва мусиқани ўргатиш керак деб таъкидлайди. Ўсмирлар мактабда жиддий маълумот олишлари, улар: адабиёт, тарих, фалсафа, математика, астрономия ва бошқа фанларни ўрганишлари лозим дейди.

Шарқ уйғониш даврида (IX-XII асрлар)

илм-фан шартли равишда уч йўналишда ривожланганини кўрамиз:

• Биринчи йўналиш - математика, тиббиёт йўналишидаги фанлар бўлиб, буларга математика, астрономия, кимё, география, геодезия, минерология, тиббиёт, фармакология ва бошқа шуларга турдош фанлар киритилиб, Мухаммад Мусо ал-Хоразмий, Ахмад Фарғонийлар математикага оид, Ибн Сино тиббиёт ва фалсафа, Абу Райхон Беруний астрономия ва тиббиётга оид йирик асарлар яратдилар.
• Иккинчи йўналиш - ижтимоий-фалсафий йўналиш бўлиб, бунда фалсафа, мантиқ, фикх, рухшунослик, нотиқлик ва бошқа соҳалар бўлиб, бу соҳада Ал-Форобий, Ал-Киндий, Ибн Рушт ва бошқаларни кўрсатиш мумкин.
• Учинчи йуналиш - таълимий-ахлоқий йўналиш бўлиб, бу сохада қомусий олимлар ўз қарашларини ижтимоий - фалсафий асарларида ифодалайдилар.

Мазкур даврда илмий билишга асосланувчи метод шаклланди. Натижада ақлий тарбия олимлар диққат марказида бўлди: Хоразмий, Форобийлар бу методни асослаб берган буюк мутафаккирлардир.

Лекин биз юқорида зикр этган олимлар қомусий олимлар бўлиб, асосий кашф этган илм сохалари билан бир қаторда бошқа бир неча фанларга доир хам тадқиқотлар олиб борганлар.

Мухаммад ибн Мусо ал Хоразмий (783–850) – жаҳон математика фанининг буюк намояндаси.
У «Ал жабр ва ал-муқобала» асари билан математика фанини ривожлантирди хамда амалда кўллаш усулларини баён этди. «Ал-жабр» кейинчалик математиканинг алохида бўлимига айланди ва «алгебра» деб аталадиган бўлди.
Хоразмийнинг математикага оид иккинчи китоби «Ҳинд арифметикаси хақида китоб» бўлиб, улар ўнлик системаси рақамларига бағишланган.
Хоразмий хиндларнинг фалакиёт жадвалларини таҳлил этиб, «Хоразмий зижи» номи билан машхур астрономик жадваллар тузди. Шунингдек олим «Ер сатхини ўлчаш», «Қуёш соати тўғрисида», «Яхудийлар тарихи ва уларнинг байрамларини белгилаш» каби асарлари билан фан сохасига жуда катта ҳисса қўшди.
Ал-Форобий (873-950) -Форобий 873 йилда Сирдарёнинг фороб деган жойида туғилади. У бошланғич маълумотни ўз юртида олади.
Форобий аниқ фанлар: риёзиёт, мусиқа, табобат фанларига қизиқади. Лекин у кўпроқ фалсафа илми билан шуғулланади.
У таълим - тарбияга оид, «Бахт-саодатга эришиш йўллари ҳақида рисола», «Фозил одамлар шаҳри», «Фазилатли хулклар», «Шаҳарни ўрганиш ҳақида» каби асарлар яратган.
Форобий биринчи бўлиб таълим ва тарбияга таъриф берган олимдир.
Таълим - сўз ва ўрганиш билангина амалга оширилади.
Тарбия - эса амалиёт, иш-тажриба билан, яъни шу йўл орқали амалга оширилади, дейди.
Абу Райхон Муҳаммад ал-Беруний (973-1048) Хоразмда дунёга келади.
У математика, жўғрофия, юлдузлар илми, тиббиёт фанларига оид кўп китобларни ўқиб чиқади. Форс ва араб тилларини қунт билан ўрганади.
Беруний бир неча йил коинот, металлар ва қимматбаҳо тошлар устида кузатишлар ва тажрибалар олиб боради ва ана шу тадқиқотлари асосида «Минерология», «Геодезия» асарини яратади.
Берунийнинг яна бир муҳим асари «Мунажжимлик санъатидан бошланғич тушунчалар"дир. Бу асарда ҳам у бир қанча фанлар юзасидан дастлабки тушунча ва маълумотлар берган. Олим 1030 йилда ўзининг Шарқ ва Ғарбда кенг эътироф қилинган машҳур «Хиндистон» асарини яратади. Ҳаммаси бўлиб 150 дан ортиқ асарлар яратган.