Маърузалар матни қарши-2012y

12.2. Пул-кредит сиёсатининг мақсадлари, воситалари ва кўринишлари. Депозитларни мажбурий заҳиралаш меъёри.
Пул-кредит сиёсати деганда, тўлиқ бандлик шароитида ялпи миллий маҳсулотни ишлаб чиқаришга инфляциянинг таъсирини камайтириш ёки бартараф этиш мақсадида муомаладаги пул миқдорини ўзгартиришга қаратилган чора-тадбирлар тушунилади. Пул-кредит сиёсати давлат томонидан белгиланади ва уни Марказий Банк амалга оширади. Унинг ёрдамида ҳар қандай давлат мамлакатда иқтисодий барқарорликни таъминлаш вазифасини ҳаётга тадбиқ этади.
Пул-кредит сиёсатини амалга оширишнинг пировард мақсадлари иқтисодий ўсиш, тўлиқ бандликни, баҳоларнинг ҳамда тўлов балансининг барқарорлигини таъминлашдан иборат.
Бу мақсадларга эришиш учун миллий валютани муомаладаги пул массаси, фоиз ставкаси ва миллий валюта алмашинув курсининг оптимал катталикларини таъминлаб туриш зарур бўлади. Бу вазифаларни амалга ошириш учун Марказий Банк қуйидаги воситалардан фойдаланади, яъни пул-кредит сиёсатининг учта асосий воситаси ажратиб кўрсатилади:
1. Ҳисоб ставкаси;
2. Мажбурий заҳиралаш меъёри;
3. Очиқ бозордаги операциялар.
Марказий банк улар ёрдамида пул ёки асосан банк депозитлари кўринишидаги пул массасига ёки фоиз ставкасига таъсир ўтказади, таклифини ўзгартиради ва шулар орқали пул-кредит муомаласини тартибга солиб туради.
Пул-кредит сиёсатини юритиш воситаларидан бири – мажбурий банк заҳира меъёрини ўзгартириш сиёсатидир. Мажбурий заҳиралар – бу, кредит мақсадлари учун ишлатилмайдиган банк омонатларининг бир қисмидир.
Заҳира меъёри икки асосий функцияни бажаради:

1. 
   банк ликвидлигини жорий тартибга солиш учун шароит яратади;
   
2. 
   кредит эмиссиясини чеклайди.
   

Марказий банк тижорат банклари Марказий банкда ушлаб туришга мажбур бўлган заҳираларнинг энг қуйи меъёрини ўрнатади ва шу восита ёрдамида уларнинг кредит бериш қобилиятига, имкониятига таъсир этади. Бу меъёр қанчалик юқори бўлса, ортиқча заҳиралар шунчалик кам ва тижорат банкларининг кредит бериш йўли билан «пулларни барпо этиш» қобилияти паст бўлади. Илк мажбурий заҳира меъёри АҚШда 1865 йилда жорий қилинган эди. Агар Марказий банк мажбурий банк заҳирасини камайтирса, ортиқча банк заҳиралари ортади, бу эса пул таклифининг мультипликацион ортишига олиб келади. Масалан, ушбу меъёр 25 фоиз бўлса, унда банкка қўйилган 800 сўмдан 200 сўм мажбурий банк меъёрини ташкил этади. Бунда банк фақат 600 сўмни қарзга бериши мумкин бўлади. Энди фараз қилайлик, меъёр 10 фоизга туширилади, унда банк 720 сўмни қарзга бериш имкониятига эга бўлади ва бошланғич пул таклифини 720 сўмга оширади.
Мажбурий банк заҳираси меъёрини кўтариш ёрдамида пул таклифини камайтиради. Зеро, бу банкларнинг ортиқча банк заҳиралари қисқаришига олиб келади. Пул-кредит сиёсатини ўтказишда бу восита бутун банк тизимининг асосларига таъсир этади. Турли мамлакатларда қўлланилаётган мажбурий заҳира меъёрлари турличадир. Юқори инфляция даражаси шароитида Жанубий Кореяда бу меъёр – 100 фоиз бўлган бўлса, Италияда – 25 фоизни, Японияда бор йўғи – 2,5 фоизни ташкил этади.
Ўзбекистон Республикасида мажбурий заҳиралаш меъёри кейинги йиллар давомида сезиларли даражада камайди (12.2.1-жадвал).
12.2.1-жадвал.