Masharipova barno erkin qizi

1. 2-§. Kásiplik motivaciyanı qáliplestiriw boyınsha shet el tájiriybeleri
Izertlewde shet el ilimpazlardıń bolajaq tárbiyashı-pedagoglarda kásiplik motivaciyanı qáliplestiriwge tiyisli izertlewleri úyrenildi hám analiz etildi .Bizge belgili, mútajlik individ aktivliginiń forması esaplanıp, bir zatqa mútájlikti qandıratuǵın jaǵday bolıp tabıladı. Mútajlikler ańlaǵan (qálegen) hám ańlanbaǵan (sabırsız ) túrde júz beredi. Egerde mútajlik ańlanǵan bolsa, ol insandı iskerlikke baǵdarlaydı.
Shaxstıń mútajligi, motiv, motivaciya, kásiplik motivaciyanıń payda bolıwı hám de qáliplesiwine tiyisli shet el tájiriybelerge toqtalıp ótemiz.
G.Myurrey pikirine qaraǵanda, “Mútajlikler shaxstıń tabısqa jetiwinde zárúrli esaplanıp, dıqqattıń turaqlılıǵın támiyinleydi. Mútajlik insandı zıyanlı tásirler hám áwmetsizlikten asıraydı”.[7; 164-b. ]. Motiv ańlanǵan túrde mútajliktiń subyektiv payda bolıwı bolıp tabıladı. Mútajlik obyektiv, motiv bolsa subyektiv process bolıp tabıladı.
Ye.P.Ilin mútajlik hám motivlerdiń óz-ara baylanıslılıǵın tómendegishe xarakteristikalaydı: “Mútajlik hám motivlar arasında tikkeley múnásibet bar. Mútájlik motivlerdiń payda bolıwına iyterme beredi, mútajlik motivtiń bir bólegi”.[8; 512-b]. Alımnıń pikirine qaraǵanda, mútajlik hám motiv ortasındaǵı hádiyse birdey bolmaydı. Mısalı, mútajlik bir neshe motivlerdi payda etiwi, motiv da bir qansha mútajlikti júzege keltiriwi múmkin.
D. Mak-Klelland motiv hám motivaciyanı úsh kóriniste payda bolıwın tiykarlaydı:
1. Motivtiń payda bolıw sebepleri.
2. Individual túrde jańalıq ashıwdaǵı qaraslar.
3. Affektiv jaǵdaylardaǵı túrli qıylı ózgerisler.[9 ; 601-b. ].
Studentlerde motivtiń payda bolıwında professor-oqıtıwshılardıń jeke úlgisi, kásibine bolǵan belsendiligi de zárúrli áhmiyetke iye. Usınıń nátiyjesinde oqıtıwshı kásiplik uqıbı hám kompetensiyasın joqarılıǵı menen studentlerge órnek bolıwǵa umtılıwı kerek.
J.R.Nyutten shaxsta mútajliklerdiń úsh túrde payda bolıwın tiykarlaǵan :

• 
  maqsetke baǵdarlanǵan;
  
• 
  maslasıwshańlıq;
  
• 
  geterarxiya.
  

Mútajlikler átirap-ortalıqtaǵı jaǵdayǵa baylanıslı bolıp, ol individ iskerligine tiykar boladı. Eger de, jaǵday qáwipli tús alsa, individ ózin qorǵawǵa háreket etedi. Eger social sharayatlar turaqlı bolmasa, ol shaxslar arasındaǵı múnásibetti jaqsılawǵa urınadı. Eger barlıǵı normada bolsa, óz-ózin rawajlandırıwǵa háreket etedi. Insannıń maslasa almaslıǵı nátiyjesinde onıń háreketleri dógerek átirapqa muwapıqlasa baslaydı, biraq óz jobaları, joybarı, mútajliklerin jaǵdayǵa qaray maslastırǵan halda ózin ámeliy turmısta payda etedi. Geterarxiya túrinde mútajlik túrleri basqasın tuwdırıwı kerek emes. Insaniyattıń motivaciyaları eki baǵdardaǵı tendensiyalarda payda boladı:

• 
  birinshiden, mútajlikler shaxs turpayın ózi anıqlaydı, ózin aktivlestiriw, ózin qorǵaw, óz-ózin saqlaw, jetiskenliklerge erisiw baǵdarı;
  
• 
  ekinshiden, mútajliklerdiń óz-ara sheriklik, ózin kórsetiw múnásibeti baǵdarı. Olar úsh dárejede bir-birine baylanıslı boladı : psixofiziologiyalıq, social, ruwxıy. Mútajlikler óz-ara transformaciyalanıwı múmkin, yaǵnıy maqset hám jobalar bir-birin toldıradı hám de jeke qádiriyatları menen sáykeslesedi.²
  

U.Djems motivaciya ańlanǵan halda mashqala nızamın sheshiwdiń zárúrli faktorı ekenligin hám de qálew hám maqsetti qáliplesiwi, háreket etiwge umtılıwda motivtiń de tikkeley baylanıslı ekenligin tiykarlap bergen.[11; 212- b. ].
E.Frommnıń pikirine qaraǵanda, “Insandaǵı social mútajlikler insanlar arasındaǵı baylanıslar, yaǵnıy jámáátke múnásibet, “biz” túsinigin seziw, jalǵızlıqtan qashıw; óz-ózin tán alıw, ózinen qanaatlanıw hám túskinlikke túspew; baylanıslılıq, insanlarǵa unamlı múnásibette bolıw, tákirarlanbas shaxs ekenligin seziw, materiallıq hám ruwxıy ideyalardı alǵa jıljıtıwdan ibarat”.
S.L.Rubinshteyn bolsa, “Oqıw motivleri oqıw wazıypaların túsiniw menen baylanıslı bolıp, ol tábiyiy keleshektegi iskerlikke tayarlanıw hám háreket qılıw, ózlestirilgen bilimler hám álemdi ańlaw menen payda boladı. Bilimge qızıǵıwshılıq penen ámelge asıradı. Motivler oqıw processinde tálim alıwshınıń óz kúshi hám qábiletlerin júzege shıǵarıw hám de sınap kóriwge háreket etiwi, bilimlerin tájiriybeden ótkiziwi hám jeke mashqalası retinde onı bayanlaw”, dep aytıp ótedi [13; 666 -b. ]. Haqıyqattan da, bolajaq tárbiyashı-pedagoglar óziniń kúsh hám múmkinshiliklerin jańa pedagogikalıq texnologiyalarǵa tayanǵan halda islengen sabaqlarda ǵana kórsete alıwları múmkin. Sol sebepli biz usı magistrlıq dissertaciya jumısımızda studentlerde motivaciyanı qáliplestiriwge jóneltirilgen zamanagóy texologiyalardan paydalanıwdı názerde tuttıq.
Oqıw processinde studentlerde social motivler olardıń kásiplik kelisiwine de kómek beredi. Social motivler studentler ortasındaǵı unamlı múnásibetler hám de oqıtıwshı-student múnásibetlerindegi demokratiyalıq jantasıw tiykarında payda boladı.
Studentlerde kásiplik minez-qulıqtıń payda bolıwına úsh tiykarǵı motivaciya faktorları tásir kórsetedi:
1. Iskerlik deregi retinde mútajlik hám instinktler.
2. Ádep-etika qáliplesiwiniń bas sebebi bolǵan motiv.
3. Sezimler, ádep-ikramlıqtı basqarıw.
Barlıq motivler da oqıw iskerligine birdey tásir etpeydi. Birewi jetekshi motiv, qalǵanları bolsa ekinshi dárejeli bolıwı múmkin. Insannıń ómiri iskerlikten ibarat bolıp, barlıq psixikalıq processler hám hádiyseler izbe-iz túrde motivke baylanıslı túrde júz beredi. Motiv, ádetde, úndewshi, iskerlikke jóneltiriwshi process esaplanadı. Psixologiyalıq sózliklerdi analiz etiw nátiyjesinde “motivaciya” termini tiykarında tómendegi oy-pikirlerge keldik: Motivaciya bul ishki hám de sırtqı háreketlendiriwshi kúshlerdiń jıyındısı bolıp, insandı iskerlikke iytermeleydi, iskerlik formaları hám shegaraların belgileydi, anıq maqsetlerge erisiwge baǵdarlaydı. Motiv motivaciyadan parıqlanıp, insan subyektine tiyisli bolıp, onıń jeke sapaları, anıq háreketlerdi orınlawında ishki oyatıwshı kúsh esaplanadı.
Ye.A.Vorotneva oqıtıwda motivaciyanıń tómendegi túrlerin qáliplestiriw zárúr dep esaplaydı:

• 
  kommunikativ;
  
• 
  lingvistikalıq;
  
• 
  evristikalıq;
  
• 
  maǵlıwmatlardı tolıq kólemde ózlestiriw;
  
• 
  meta-kognitiv;
  
• 
  estetikalıq.[14; 188-b. ].
  

AQShlı ilimpazlar Inusah Salifu (Inusah Salifu) hám Yusef Seyram Agbenega (Joseph Seyram Agbenyega) oqıtıwshı motivaciyası konsepsiyası, ózlik hám ámeliyat, oqıtıwshı motivaciyasına tásir etiwshi faktorlar haqqında ilimiy izertlewler alıp barǵan hám oqıtıwshılıq kásibiniń ayrıqsha tárepleri hám de studenttiń motivaciyasın asırıw usılları haqqında qaraslardı bayan etken. Olardıń pikirine qaraǵanda, “Oqıtıwshı motivaciyası quramına tálim maqsetlerine erisiw jolında oqıtıwshınıń minez-qulıqları, oǵan tásir etiwshi psixologiyalıq processler kiredi, motivaciyanı oyatıw ushın oqıtıw hám maqsetke erisiwge múmkinshilik beretuǵın jaǵdaylar jaratılıwı zárúr”.
Finlyandiyada studentler menen úsh basqıshda jumıs sáwbet ótkeriliwi olardaǵı kásipke bolǵan motivaciyanı anıqlaw hám rawajlandırıwǵa qaratılǵan:
1-basqıshda jumıs nege áyne sol tarawdıń qánigesi bolıwdı maqset etkeni, sebepleri, bolajaq kásibi haqqında maǵlıwmatqa iye ekenligi soraladı;
2-basqıshda sońǵı basqısh studentlerinen nege tálim alıwdı dawam ettiriwlerin qálegenlikleri anıqlastırıladı;
3-basqıshda jumıs tálim shólkemi adminstraciyası mektep yamasa mektepke shekemgi tálim tarawında islew qálewinde bolǵan pitkeriwshiler menen sáwbet ótkeriledi.
Áne sol, úshinshi basqıshda jumıs pitkeriwshide kásiplik motivaciyanıń bar ekenligi, kommunikativ kónlikpe, ilimiy tájriybe hám sezimlik turaqlılıq sıyaqlı ayrıqshalıqlar tekseriledi. Nátiyjede, 30 procent pitkeriwshiler sáwbetten tabıslı ótedi hám birinshi urınıwdan-aq pedagogikalıq iskerligin baslaydı.³
Germaniyada pedagogikalıq tálim dual tálim formasında shólkemlestirilgen. Dual tálimniń basqa sırtqı kórinislerden ayrıqsha tárepi studentlerde kásiplik motivaciya júdá joqarı bolıwı hám jumıs iskerliginde ǵárezsiz bolıwı menen belgilenedi. Statistikaǵa kóre, studentlerde kásiplik kónlikpelerdi iyelew 44-46 payız hám jámáát penen islew kónlikpeleri 43-45 payız kórsetkishti quraydı. Dual tálim dástúriy oqıtıw formasınan kóbirek ámeliyatqa tiykarlanǵanlıǵı menen parqlanadı.
Fransiyada bolajaq pedagoglarǵa pedagogikalıq texnologiya hám tálim metodları haqqında kóbirek sıpatlama beriwge háreket etiledi. Studentler tek ǵana metoddıń teoriyalıq táreplerin úyrenedi, bálki ámeliyatda qollaw ilimiy tájriybelerine de iye boladı. Balalar psixologiyası shınıǵıwı tájiriybeli psixologlar tárepinen úlken toparlarda diskussiya formasında ótkeriledi. Studentler bala rawajlanıwınıń psixologiyalıq qásiyetleri haqqında teoriyalıq bilimlerdi ózlestiredi. Túrli psixologiyalıq jaǵdaylardı sheriklikte sheshedi. Fransiya pedagogikalıq joqarı táliminde ámeliy shınıǵıwǵa úlken itibar beriledi. Eki jıl dawamında bolajaq pedagoglar mekteplerde úzliksiz túrde sabaq júrgizedi. Studentlerdi sabaqqa tayarlaw, olar menen individual tárizde islew ushın ustaz-oqıtıwshı biriktiriledi. Oqıw predmeti juwmaǵında úzliksiz pedagogikalıq ámeliyat ótkeriledi. Tabıslı túrde ámeliyat ótkenlerge juwmaqlawshı imtixanǵa kiriwge ruxsat beriledi.
Koreya pedagogikalıq joqarı táliminde lekciya hám seminar shınıǵıwlarınan góre, studentler ǵárezsiz túrde diskussiyada qatnasadı, trening hám shınıǵıwlardı ózleri shólkemlestiredi. Oqıw shınıǵıwları intensiv tálim baǵdarlamasına kóre shólkemlestiriledi.
Ullı Britaniyanıń joqarı tálim shólkemlerinde oqıw plandaǵı pánler mazmunı sın pikirlewdi rawajlandırıw, oqıw qálewi, óz-ózin qollap-quwatlaw, ózlestirgen bilim, kónlikpeler kólemin keńeytiwge qaratılǵan. Sonıń menen birge, studentlerde pedagogikalıq iskerlikti shólkemlestiriw, joybarlaw, ámeliyatqa engiziw, jumıs nátiyjelerin analiz etiw, bahalaw ilimiy tájriybeleri hám de kásiplik kompetensiyanı qáliplestiriwge kóbirek itibar qaratıladı. Oqıw processinde studentlerde baylanıs qurallarınnan, ilimiy izertlew metodlarınan paydalanıw, yaǵnıy analiz, sintez, bahalaw, boljaw, mashqalalardıń dóretiwshilik nızamın tabıw ilimiy tájriybelerin qáliplestiriwge baslı másele etip beriledi.
Ulıwma, izertlew dawamında úyrenilgen motivaciyanı qáliplestiriw boyınsha shet el tájiriybeler menen ilimiy tájriybemiz pedagogikalıq tálim sistemasındaǵı ámeldegi jaǵday tómendegi kestede salıstırıldı (1.1-keste)