Mashina detallarida ruxsat etilgan o’lchamlarni aniqlash. Reja detallarning shakllari. Geometrik shakl o`zgarishlari

Jadval 4.1.
Shakl va joylashish dopusklari va ularning shartli belgilari

Cheklanmalar guruhi	Cheklanmalar turi	Cheklanmalar Belgisi	Cheklanmalar guruhi	Cheklanmalar turi	Belgisi
Shakl dopuski	To`g’richiziqlikdan		Shakl va joylashish dopusklarining yig’indi qiymati	Radial tepish
	Tekislikdan			Yon yuzaning tepishi
	Aylanalikdan			Berilgan yo`nalishda tepish
	Bo`ylama kesim profilidan			To`liq radial tepish Yon yuzaning to`liq tepishi
	Slindrlikdan
Joylashish dopusklari	Parallellikdan			Berilgan profilning shakli
	Perpendikulyarlikdan
	Qiyalikdan			Berilgan yuzaning shakli
	O`qdoshlikdan
	Simmetriklikdan
	Pozitsiyadan
	O`qlarning kesishishidan	

Fazoda o`qning to`g’ri chiziqlikdan  chetlanishi va o`q to`g’ri chiziqliligining cheklama maydonini T 4.2. – shaklda ko`rsatilgan. Bu atama o`qning egiluvchanligi atamasini almashtiradi.

Yassi sirtlar shaklining chelanishlari. YAssilikdan chetlanish me`yorlanayotgan qism chegaralarida real sirt nuqtalaridan to urinuvchi tekislikkacha bo`lgan eng katta  masofa kabi aniqlanadi (4.3. – shakl).
Yassilikning cheklama maydoni – yassilik cheklama T ga teng masofada biri ikkinchisidan orqada qoladigan ikkita parallel tekisliklar bilan chegaralangan soha (4.3. – shakl).
Kabariqlar (4.3.–shakl) va botiqlik (4.3.–shakl) yassilikdan cheklanish xususiy ko`rinishlari bo`lib hisoblanadi. Tekisliklar to`g’ri chiziqlikdan chetlanish (4.3.–shakl) real profil nuqtalardan to urinuvchi to`g’ri chiziqkacha bo`lgan eng katta  masofa kabi aniqlanadi. Tekislikda to`g’ri chiziqlikning quyi maydoni shu shaklning o`zida ko`rsatilgan.



4.3. – shakl. Chetlanishlarning joylashuvi.

Sirtlar shakli va joylashuvining chetlanishlarini o`lchash usullari va vositalari. Detallar sirtlari shakllarning chetlanishlari universal va maxsus o`lchov vositalari bilan aniqlanadi. Ovallik va yoqlari juft sonli ogranka ikki kontaktli priborlar bilan o`lchanadi. Ovallik detalning ikkita o`zaro perpendikulyarlik yo`nalishlarda o`lchangan eng katta va eng kichik diametrlari o`rtasidagi ayirmasining yarmiga teng.

Yoqlar tok sonli ogranka ikki nuktali kontakli priborlar bilan o`lchab bo`lmaydi. Uni xalqada yoki uch kontaktli qurilmalarida o`lchash mumkin. Doiraviylikdan cheklanish pribor doira o`lchagichda nisbatan aniq o`lchanish mumkin.
Slindrlikdan cheklanishni bevosita ishonchli o`lchaydigan vosita hozircha yo`q. YOqlari toq sonli ogranka va o`q to`g’ri chiziqligidan chetlanishning o`qligida slindriklikdan chetlanish ikki kontaktli pribor bilan detalning kamida ikkita chekki va o`rta kesimlarida o`lchangan sirtining eng katta va eng kichik diametrlari orasidagi ayirma kabi aniqlanadi. Agar yoqlari toq sonli ogranka yoki o`q to`g’ri chiziqliligidan chetlanish mavjud bo`lsa bunda tsilindlikni bilvosita aniqlash uchun har bir yoq alohida o`lchanadi, hamda eng katta va eng kichik diametrlar yarim ayirmasi bilan joylanadi.
Yassililikdan va to`g’ri chiziklilikdan chetlanishni o`lchash uchun turli konstruktsiyadagi satx o`lchagichlar, optik chizg`ichlar, optik torlar va yassilik o`lchagichlar qo`llaniladi. Yassilikni bo`yoqlangan qiyoslovchi plitalar vositasida aniklash mumkin (yuza birligi to`g’ri keladigan dog’larning aniqlangan eng kam soni bo`yicha). To`g’ri chiziqlilikdan chetlanishni profilogramma bo`yicha aniqlash mumkin.
4.1. Jadval
Chizmalarda shakl va yuzalar joylashish dopuklarini belgilashga misollar

Dopuskning turi	SHartli belgilanishi	Chizmadagi matnli yozuv shakli
Tekislilik dopuski		YUzaning tekislilik dopuski 0.06 mm dan oshmasin
To`g’ri chiziqlilik dopuski		YUzaning to`g’richiziqlilik dopuski butun yuzasida 0,25 mm dan oshmasin va 300 mm uzunlikda 0,1 mm dan oshmasin.
Slindriklik, aylanaviylik va bo`ylama kesim profilining dopuski		A yuzaning ilindriklikdan chetlanishi (dopuski) 0,01 mm dan aylanaviylikdan chetlanishi 0,004 mm dan va bo`ylama kesim profilidan chetlanish dopuski 0,004 mm dan oshmasin.
Parallellik dopusk		Teshiklarning umumiy o`qining A yuzaga nisbatan parallellikdan chetlanishi ko`pi bilan 0,01 mm.
Perpendikul’yarlik va tekislilik dopuski		B yuzaning A yuzaga nisbatan perpendikulyarligi va tekisliligining yig’indi qiymati 0,2 mm.
O`qdoshlilik dopuski		A va B yuzalarning o`qdoshligi  0,2 (diametrial qo`rinishdagi bog’liq-liq dopuski)
Simmetriklik dopuski (diametrial ko`rinishda)		B yuzaning T teshik o`qiga nisbatan simmetrikligi 0,004 mm.
Qiyalik dopuski		B yuzaning A yuzaga nisbatan qiyalik dopuski 0,1 mm.
O`qlarning kesi-shish dopuski (radius ko`rinishida)		Teshiklar o`qlarining kesishish dopuski T/2 0,06 mm
Berilgan yuzaning shakl dopuski		Berilgan yuzaning shakl dopuski T 0,02

Nazorat savollari

1. 
   Mashinasozlikda detallarning shakllari qanday elementar qismlardan tashkil topadi.
   
2. 
   Detallarning geometrik shakl o`zgarishlari qanday aniqlanadi.
   
3. 
   Ovallik qanday aniqlanadi?
   
4. 
   Slindrlikdan chetlanish qanday aniqlanadi?