Mashina detallaridagi yeyilish turlari va zarbiy ishqalanishda ishlaydigan detallarni mustahkamligini oshirish

---

Международный научный журнал № 1(100), часть 1 
«Научный Фокус» май, 2023 
537 
MASHINA DETALLARIDAGI YEYILISH TURLARI VA ZARBIY ISHQALANISHDA 
ISHLAYDIGAN DETALLARNI MUSTAHKAMLIGINI OSHIRISH
BO’YICHA QILINGAN ISHLAR TAHLILI 
Mo‘ydinov Azizbek Shuxratovich 
“TMJ”kafedrasi, t.f.f.d,dotsent 
Andijon Mashinasozlik instituti 
Abduvoxitov Nurbek Dilshodbek o’g’li 
PICHTJ M-59-21 guruh magistranti 
Andijon Mashinasozlik instituti 
Annotatsiya: Mashina detallarining yeyilishiga asosiy sabab ishqalanishdir. 
Mashina detallarining ishlash jarayonida ishqalanuvchi sirtlariga kuchlar ta‘sir 
etishidan o’lchamlarining nomaqbul o’zgarishi yeyilish deb ataladi. 
Detallarning yeyilishi belgilangan birliklarda aniqlanadigan yemirilish natijasidir. 
Yeyilish ishqalanuvchi sirtlar materiali va sifatiga, ularning o’zaro siljish harakteri va 
tezligiga, bir-biriga tegish tabiatiga, moylash va moylash materiallari turiga va boshqa 
ko’p omillarga bog’liq. 
Kalit so’zlar: Detal, Korrozion-mexanik, gidroabraziv, yeyilish, uzel, qobirg’a 
cho’mich, abraziv, kontakt, plastic deformatsiya 
Mashinalar uchun yeyilishning uchta turi belgilangan (GOST 23.002-78): 
Mexanik, Korrozion-mexanik va elektr toki ta‘sirida yeyilishlar. O’z navbatida har bir 
yeyilish bir necha ko’rinishga ega. 
Mexanik yeyilish mexanik ta‘sirlar natijasida sodir bo’lib, u abraziv, gidroabraziv 
(gazoabraziv), erozoin, gidroerozion (gazoerozion), kavitatsion, freting, toliqib va 
qadalib yeyishlarga ajratiladi. 
Korrozion – mexanik yeyilish mexanik ta‘sir hamda material bilan muhit orasida 
ximiyaviy yoki elektroximiyaviy o’zaro ta‘sirlanishi tufayli sodir bo’ladi. Bu yeyilish 
oksidlanib va freting-korroziyadagi yeyilishga ajratiladi. 
Elektr toki ta‘sirida yeyilish elektro-errozion yeyilish deb ataladi. U sirtdan elektr 
toki o’tganda razryadlar ta‘siri natijasida sodir bo’ladi. Elektr generatorlarining 
kollektorlari, qo’zg’aluvchan elektr kontaktlar va boshqa sirtlar ana shu turdagi 
yeyilishga moyil bo’ladi. 
Yeyilish turlarining klassifikatsiyalari A.K.Zaytsev, B.I.Kostetskiy, M.M, Xrushchov, 
I.V.Kragelskiy va boshqa olimlar tomonidan taklif etgan. Shulardan prof. B.I.Kostyoskiy 
va prof. M.M.Xrushchov taklif etganlarini qisqacha ko’rib chiqamiz. 
B.I.Kostyoskiy taklifiga ko’ra yeyilish ilashib qolish natijasida yeyilish, oksidlab 
yeyilish, issiqlik ta‘sirida yeyilish, abrazivdan yeyilish va chechaksimon yeyilishga 
bo’linadi. 

---

Международный научный журнал № 1(100), часть 1 
«Научный Фокус» май, 2023 
538 
Ilashib yeyilish moy va oksid pardasi bo’lmaganda po’lat yuzalar kichik (1,0 
m/sek gacha) tezlik bilan ishqalanishida va solishtirma bosim xaqiqiy kontakt bo’lgan 
joylarda detalning oquvchanlik chegarasidan oshib ketgan hollarda kuzatiladi. 
Oksidlanib yeyilishda bir vaqtning o’zida ikki jarayon boradi: ulardan biri detallar 
sirtqi qatlamlarida detal mikroskopik hajmining plastik deformatsiyalanishi bo’lsa, 
ikkinchisi havodagi kislorodning deformatsiyalanuvchi qatlamlarga diffuziyalanishidir. 
Issiqlik ta‘sirida yeyilish detallarning katta sirpanish tezliklarida va katta solishtirma 
bosimlarda ishqalanishi natijasida hosil bo’ladigan issiqlik natijasida sodir bo’ladi. 
Ajralib chiqayotgan ko’p miqdordagi issiqlik detalning ichki qatlamiga o’tishga 
ulgurolmaydi, natijada detallarning sirtqi qatlamlari juda qizib ketadi. 
Mavjud mashinalarga davriy ravishda texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash 
orqali ularning ishga yaroqliligi saqlab turiladi. Bunday tadbirning muhimligini 
quyidagi misollardan ko‘rish mumkin. 
V.V.Kurchatkinning taxriri ostida chop etilgan darslikda “Qadimdan bugungi 
kunga qadar, birinchi ish qurolidan (tosh, pichoq va bolta) tortib to zamonaviy kosmik 
raketalar va robotlargacha inson nimani ixtiro qilgan bo‘lsa, u o‘z imkoniyati 
darajasida uni ishonchli bo‘lishiga harakat qilgan. Ammo, butunlay buzilmaydigan va 
doimiy ishga yaroqli mashina yaratish mumkin emas, chunki unga turli omillar ta’sir 
etishi natijasida vaqt o‘tishi bilan detallari o‘z xossalarini yo‘qota boshlaydi va natijada 
ishonchliligining belgilangan ko‘rsatkichlaridan chetga chiqa boshlaydi. Ushbu chetga 
chiqishlarni bartaraf etish uchun ularga texnik xizmat ko‘rsatiladi va ta’mirlanadi”.-deb 
ko‘rsatib o‘tilgan. 
Yana bir adabiyotda quyidagilar yoritilgan. Avtomobillarning yangiligida 
texnikaviy holatini belgilovchi parametrlari ularning turlari va konstruksiyalariga 
qarab texnik xujjatlarda keltiriladi va ular ekspluatatsiya jarayonida yuklanish hamda 
tashqi muhit ta’sirida o‘zgarib boradi. Zamonaviy avtomobillar 15-20 ming qismlardan 
iborat bo‘lib, ishlash davomida ularning 7-9 ming xillarining birlamchi xususiyatlari 
o‘zgarib boradi, shu jumladan, 3-4 ming xillarining ishlash davri avtomobilning ishlash 
davridan kamroqdir. Shu sababli, ularga texnik xizmat ko‘rsatish va ularning ta’mirlash 
ehtiyoji avtomobil ishlay boshlagan paytdan boshlanadi. 
Taniqli rus olimi V.M.Kryajkov esa “Mashinalarni ta’mirlash alohida maqsad 
emas, balki, ularni ishga yaroqliligini ta’minlash umumiy tizimidagi juda katta 
ahamiyatga ega bo‘g‘in hisoblanadi. CHunki hozirgi kundagi mavjud texnikalardan 
ta’mirlashlarsiz foydalanib bo‘lmaydi. Ta’mirlash bilan bir vaqtda ularni xizmat 
muddatini oshirish borasida takomillashtirish ham mumkin bo‘ladi”.- degan. 
Ushbu misollar asosida xulosa qilish mumkinki, qishloq xo‘jaligi yangi va sifatli 
texnika bilan to‘la ta’minlanmas ekan, ularni o‘z vaqtida yangi va zamonaviy turlari 
bilan almashtirib turilmas ekan, mavjud texnikalarni davriy ravishda joriy va kapital 
ta’mirlash tizimiga ehtiyoj mavjud bo‘laveradi. 
Mashinalarga texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash ehtiyojini vujudga keltiruvchi 
asosiy sabablar quyidagilardan iborat. 

---

Международный научный журнал № 1(100), часть 1 
«Научный Фокус» май, 2023 
539 
Akademik Sh.U.Yo‘ldoshevning ta’kidlashicha, “Mashinalarda yuzaga keladigan 
nosozliklarga detallarida turli xil nuqsonlar paydo bo‘lishi va ularning eyilishi sabab 
bo‘ladi [1]. Ushbu sabablar ichida detallarning yetakchi hisoblanadi. SHuning uchun 
qishloq xo‘jalik va melioratsiya mashinalarini ishdan chiqishining oldini olishga 
nosozlikka olib keluvchi detallarni o‘z vaqtida almashtirish yoki ularning eyilishga 
chidamliligini oshirish orqali erishish mumkin. 
Q.X.Mahkamov asarida “Mashinalar yaratish va ulardan foydalanishning ko‘p 
yillar davomida orttirilgan tajribasiga qaramasdan, mavjud mashinalar bugungi kun 
talabiga hali to‘la javob bera olmayapti. Jumladan, bu mashinalar ishqalanish 
birikmalarining buzilishi oqibatida ishdan chiqishi nisbatan ko‘p. Ushbu mashinalar 
ishdan chiqishining 80% dan ortig‘i eyilish natijasida sodir bo‘ladi” - deyilgan 
SH.A.SHoobidov va A.Irgashevlarning o‘quv qo‘llanmasida “Yeyilish mashinada 
nuqsonlar paydo bo‘lishining asosiy sababchisi. Mashinani ishlatish jarayonida uning 
o‘zaro tutashgan uzel va detallarining normal ishlashiga to‘sqinlik qiluvchi joiz 
o‘lchamdan chetga chiquvchi tirqishlar paydo bo‘ladi. Buning asosiy sababi tutashgan 
detallarning o‘zaro ishqalanishi natijasida sodir bo‘ladigan eyilishdir. Shuni ta’kidlash 
lozimki, mashinalarda sodir bo‘ladigan buzilishlarning 80% idan ko‘prog‘i yeyilish 
hisobiga to‘g‘ri keladi”- deb ko‘rsatib o‘tilgan. 
S.M.Babusenko traktor va avtomobillarning ishonchliligini pasayishiga va xizmat 
muddatlarining kamayishiga asosan detallarning eyilishi sabab bo‘lishini ko‘rsatib 
o‘tgan. Eyilish muqarrar hodisa. Biroq bu hodisa mohiyatini hamda unga qarshi kurash 
choralarini bilish va ularni amalda qo‘llash orqali detallar eyilishini ko‘p darajada 
kamaytirish va mashinalarning ishonchliligini oshirish mumkinligini ta’kidlagan. 
A.S.Pronikov esa, “Mashinalar konstruksiyasiga qo‘yilgan talablarga amal qilish 
ko‘pgina birikmalarning og‘ir sharoitlarda ishlashiga va eyilishiga sabab bo‘ladi. 
Birikmalarining eyilishi mashinaning ishga yaroqlilik, ishonchlilik darajasi kabi texnik 
ko‘rsatkichlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etib, ularni pasayishiga olib kelishini” aytgan. 
Vafoyev S.T. Musurmanov R. “Qurilish va melioratsiya mashinalarini ishlatish”
kitobida ekskovatorning ishlash prinsipi va uning turlari haqida ma’lumotlar keltirib 
o’tgan. Sankt-Peterburg Politexnika universiteti doktoranti Serditov Anton 
Yevgenevich tomonidan yozilgan “Ratsionalnыe litye xlado- i iznosostoykie stali dlya 
gornodobvayushey texniki i texnologiya ix proizvodstva” nomli maqolasida
ekskovator cho’michi quyma tishlarini tasnifi va sovuq iqlim sharoitida ishlaganda 
uning mustahkamligini oshirish yo’llari ko’rsatib berilgan. Ma’lumki sovuq havo 
ta’sirida metallda o’zgarishlar hosil bo’lib mo’rtlasha boshlaydi va natijada ish 
samaradorligi pasayishiga olib keladi. Bunday sharoitda tishlarning ishdan chiqishi 
50% gacha ortishi mumkin. Sovuq harorat tufayli tishning ishdan chiqishi nafaqat 
metall bilan balki qazib olinayotgan mineralga ham bog’liq bo’ladi. 
Akademik Sh.U.Yo’ldoshev o’z darsligida «Mashinalarni ta’mirlashga, texnik 
xizmat ko’rsatish va saqlashga qilinadigan xarajatlar hozircha ularning boshlang’ich 
narxidan ancha ortiq. Binobarin, ishonchlilik muammosini hal qilish katta mablag„larni 

---

Международный научный журнал № 1(100), часть 1 
«Научный Фокус» май, 2023 
540 
tejash imkonini beradi. Ana shunday mashinalar parkini doimo shay holatda tutib 
turish va undan ko’ngildagidek foydalanish uchun har yili milliardlarcha so’m mablag’ 
sarflanadi. Shu bois mashinalarning ishonchliligini oshirish, ta’mirlangan texnikaning 
sifatini yaxshilash hamda ta‟mirlash va xizmat ko’rsatishga ketadigan sarflarni 
kamaytirish davlat ahamiyatiga molik vazifadir».- deb aytib o’tgan [1]. 
Ekskavator cho’mich tishlarini yeyilib ishdan chiqishi va ularning xizmat 
muddatini oshirish ustida jahonda va respublikamizda bir qancha olimlar ilmiy- 
tadqiqotlar olib borganlar. 
T.I. Asqarxo’jaev o’z asarida abraziv ishqalanish sharoitida ishlaydigan ishchi 
organlarning kesuvchi qismlarini yuqori marganesli qimmatbaho 110G13L po’latidan 
tayyorlash har doim ham maqsadga muvofiq emasligi, ya’ni har xil tosh-tuproq 
sharoitida marnanesli po’latlarning yeyilishga qarshiligi ham turlicha ekanligini 
ta’kidlagan [2] 
A.N. Ruzibaevning ilmiy tadqiqotlarida EKG-5A rusumli ekskavator cho„michining 
tajriba nusxa tishlarini tayyorlash texnologiyasi tuproq bilan tish orasidagi hosil 
bo’ladigan kuchlanishi, EKG-5A rusumli ekskavator cho„mich tishlarining uch qirrali 
konstruksiyasi hosil bo’ladigan zo’riqish kuchlarini teng taqsimlanishini ta’minlash, 
cho’mich tishlarining ish jarayoni dinamiklik darajasi inobatga olingan holda yeyilish 
parametrlarini hisoblashning matematik modelini ishlab chiqqan. Bundan tashqari 
ekskavator cho’mich tishlarining yeyilishga bardoshliligini hisoblash usullari 
materiallarning yeyilish nazariyasi, cho’michning kesuvchi elementlarining 
konstruksiyasi yeyilish nazariyasi, ekskavator cho’mich tishlari kesuvchi qismining 
geometrik parametrlari va shakllari zarbda hosil bo’ladigan urinma kuchlarning 
yo’nalishi asosida takomillashtirgan [3]. 
Xulosa 
Yo‘l qurish, qurilish, konchilik mashinalarning kesuvchi elementlarining 
mustahkamligi, chidamliligi va yeyilish bardoshligini oshirish masalalari xorijlik va 
respublikamiz olimlari tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlari va tadqiqotlarida 
muayyan darajada tadqiq etilgan. 
Lekin o‘tkazilgan tadqiqotlarda zarbiy ishqalanishda ishlaydigan ishchi 
organlarning mustaxkamligini payvandlab qobirg‘alar xosil qilish orqali resursini 
oshirishning mavjud texnologiyalari etarli darajada o‘rganilmagan. Ularda, ishchi 
organlarning resursini ortishini ta’minlaydigan, etarli qattiqlikka va eyilishga 
chidamlilikka ega bo‘lgan istiqbolli kompozitsion materiallarni payvandlab qoplab 
qobirg‘alar hosil qilish masalalariga yetarli darajada e’tibor berilmagan