Mashinalardan foydalanish asoslari

Nazorat savollar: 
1.Qishloq xo‘jalik texnikasi ish qobiliyatini boshqarish asoslari. 
2.Qishloq xo‘jalik texnikasi ish qobiliyatini ta’minlash strategiyasi va 
taktikasi. 

---

39 
3. Qishloq xo‘jalik texnikasi me’yorlari.
4. Texnik xizmat ko‘rsatish davriyligini aniqlash usullari. 
3.QISHLOQ XO‘JALIK TEXNIKASIDAN TEXNIK FOYDALANISH 
3.1. QXT texnik ekspluatatsiya qilishda mehnat sarfini aniqlash
Ishlabchiqarish ishchilari sonini va ularning mehnat haqlarini aniqlashda 
TXK va JT amallarini bajarishga ketadigan mehnat sarfini aniqlash lozim. 
Ularning hissasi avtomobil transportida xizmat va amallar tannarxining 30 -
45% tashkil etadi. 
Ish hajmi (t) TXK va JT amallarini bajarishga sarflangan mehnatdir. Ish 
hajmining me’yor birligi qilib ishchi-soat, ishchi-minut qabul qilingan. 
Mashinalarga TXKda me’yorlarning quyidagi turlari ishlatiladi: 
-diferensiallashgan – ayrim amallarni bajarish uchun o‘rnatiladi (moy 
sathini tekshirish, havo filtrini almashtirish va h.k); 
-yiriklashgan – amallar guruhi, TXK va JT turlari uchun o‘rnatiladi 
(TXK-1, TXK-2dagi sozlash ishlari, tormoz kolodkalarini almashtirish va 
h.k);
-solishtirma – mashina ishlagan vaqt birligiga nisbatan olinadi, ishchi-
soat/moto-soat (joriy ta’mir me’yorlari); 
Ish hajmi me’yorini aniqlashda operativ vaqt (t
op
) xronometraj yoki 
boshqa kuzatuvlar natijasida aniqlanadi va u asosiy (t
a
op
) va yordamchi (t
yo
op
) 
vaqtlarga bo‘linadi. 
Asosiy vaqtda amalning o‘zi bajariladi (moy almashtirish va h.k) 
yordamchi vaqtda-amalni bajarish uchun sharoit yaratiladi (mashinani TXK 
postiga qo‘yish va h.k). 
TXK jarayonida amallar nazorat va ijro qismidan iborat bo‘ladi. Nazorat 
qismi (t 
n
op
) doim bajariladi, ijro qismi (t 
i
op
) zarurat bo‘lganda K qaytarilish 
koeffitsienti bilan bajariladi: 
 
t 
a
on
= t 
n
op
+ t 
i
op
·K,
(3.1)

---

40 
Masalan, o‘rim-terim vaqtidakombayn va QXTga yonilg‘i tashish uchun 
ishlatilayotgan MAZ-642208 shatakchi avtomobili uchun:
- TXK-1 da kompressor, suv nasosi va generator tasmasi tarangligini 
sozlash – K=0,3 ; 
- TXK-2 da ta’minot tizimi yonilg‘i purkash burchagini sozlash – K=0,5; 
- TXK-1da shina bosimini me’yoriga etkazish – K=1,0 va h.k. 
Ish hajmini aniqlashda operativ vaqtdan tashqari quyidagi boshqa 
me’yorlar undan foiz hisobida (mehnat og‘irligi, amal xusisiyatlariga bog‘liq 
holda) belgilanadi. 
Masalan, chilangar uchun: 
- tayyorlov-yakunlov - a
tya
= 3,5 % 
- ish o‘rniga xizmat ko‘rsatish – a
x
= 2,5 %
- tabiy ehtiyoj va dam olish uchun tanaffus – a
d 
= 6 %
- jami 12 % 
TXK va JT ish hajmi me’yori quyidagicha aniqlanadi. 
)
100
1
(
д
х
тя
оп
д
х
тя
оп
м
а
а
а
t
t
t
t
t
t








,
(3.2)
Masalan, chilangar uchun 
t
m 
= 1,12 t
op
, 
Me’yorlar andozaviy, ichki tarmoq xo‘jaligi yoki korxona uchun 
belgilanishi mumkin. Andozaviy me’yorlar ma’lum sharoit uchun tegishli 
Nizom va axborotnomalarda keltiriladi. Shu sharoit uchun amaldagi 
me’yorlar andozaviy me’yor qiymatilaridan ortiq bo‘lmasligi lozim. Agar 
korxonadagi mashinalar ish sharoiti Nizomdagi sharoitlardan farq qilsa, ilmiy 
tadqiqot ishlari natijasida me’yorlar ishlab chiqilishi, tasdiqlanishi va 
korxona uchun amal qilishi mumkin. 
Masalan, Angren “Avtonefttrans” korxonasi uchun ishlab chiqilgan korxona 
standartida quyidagi TXK ish xajmlari keltirilgan 

---

41 
jadval -3.1 
TXK turi
Ish hajmi (ishchi-soat) 
Nizomdagi andoza-
viy me’yor MAZ 
uchun 
Korxona me’yori
MAN uchun 
Ford Kargo
uchun 
TXK-1 
3,2 
2,8 
2,4 
TXK-2 
12 
12,0 
10,0 
Me’yorlarni aniqlashda ish vaqtining fotografiyasi, xronometraj kuzatuvi 
va mikroelement me’yorlar usulidan foydalaniladi. 
Ish vaqtining fotografiyasida ijrochi tomonidan ma’lum davr davomida 
sarflangan barcha vaqtlar aniqlanadi. Bu usulda ish vaqtining operativ 
qismini va bekor ketish qismini va uning sabablarini aniqlash mumkin.
Xronometrajda siklik davom etadigan amallarga sarflanadigan vaqt 
aniqlanadi. 
Xronometrajda kuzatuvlar sonining ahamiyati katta va uning soni normal 
taqsimot uchun quyidagicha aniqlanadi: 
2
2
2


v
t
П
к


, (3.3)
bu erda: t
β
- me’yorlangan og‘ishlik (qiymati jadvalda beriladi),
v – variatsiya koeffitsienti, ε 
2 
= ∆
2 
/ t – nisbiy aniqlik 
Misol v= 0,36; β=0,95 (t
β
=1,96); ε = 0,14 P
k
=? 
26
14
,
0
36
,
0
96
,
1
2
2
2
2
2
2







v
t
П
к
Agar shu kuzatuvda 
_
t
= 100 ishchi-minut  bo‘lsa, absolyut aniqlik 
∆= ε t = 100∙ 0,14 = 14 minut,va amaldagi o‘rtacha ish xajmi: 
86
14
100
_
1






м
t
t
ishchi-minutdan 
114
14
100
_
2






м
t
t
ishchi-minutgacha oraliqda bo‘ladi. 
Bu misol kuzatuvlar sonining taqsimot qonuni variatsiya koeffitsienti va 

---

42 
kuzatuvning nisbiy aniqligiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. 
Me’yorlar, o‘rta statistik va progressiv bo‘lishi mumkin. (3.1 - rasm) 
O‘rta statistik me’yorlar: 
_
t
t
м

. Progressiv me’yorlar 



_
t
t
пр
м
Mikroelement me’yorlar usulida: 
-TXK va JT amallari eng oddiy harakat va amallarga ajratiladi; 
-bu oddiy amallar nisbiy yoki mutloq birliklarda me’yorlanadi,
ma’lumotnomalarda keltiriladi va mikroelement me’yorlari (
мэ
i
t
) deb ataladi; 
-barcha mikroelement me’yorlari jamlanib, amalning mikroelement 
me’yorlari aniqlanadi: 


i
мэ
i
м
а
t
t
, 
(3.4) 
bu erda: 
i
- amaldagi elementlar soni. 
Amaldagi vaqt me’yori quyidagicha aniqlanadi. 
м
a
у
м
t
К
t


,
(3.5)
bu erda K
o‘
– mikroelementdan tabiiy me’yorga o‘tish koeffitsienti. 
Mikroelement me’yorlash usulining afzalligi katta hajmdagi qimmat 
xronometraj kuzatuvlarni o‘tkazmasdan ish vaqti me’yorlarini aniqlash 
imkoniyatining mavjudligidir. 
3.1 – rasm. Progressiv me’yorni aniqlash 

---

43