Massa ha’m onin’ birlikleri sabaqtıń ulıwma maqseti

19- Tema; Denelerdiń óz-ara tásir kúshi.

Sabaqtıń ulıwma maqseti: denelerdiń óz-ara tásir - kúsh jáne onıń birligi haqqında túsinikke iyelew; tábiyaatda ushıraytuǵın kúshler haqqında oyda sawlelendiriwin rawajlandırıw.

Tálim resursları: sabaqlıq, tarqatpa materiallar, hár qıylı deneler, dinamometr hám multimedia. Innovciyalıq metodlar: mashqalalı jaǵday, mashqalalı soraw, kishi gruppalarda islew.
Oqıwshılar sabaqta jetiwi kerek bolǵan juwmaqlawshı nátiyjeler.

	Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler Barlıq oqıwshılar.	uwmaqlawshı kishi nátiyjeler Kópshilik oqıwshılar.	Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler. Ayrım oqıwshılar..
A	Kúshti hám birligin biledi.	Kúshtiń karrali ulush birlikleri arasında baylanıstı biledi.	Kúndelik turmısta kúsh hám onıń birligine tiyisli mısallar keltiredi, olardıń táripleydi hám juwmaq shıǵaradı.
B	Tábiyatdaǵı kúshlerdiń túrleri haqqında biledi.	Tábiyatdaǵı kúshlerdiń texnika hám turmısdaǵı áhmiyetin biledi.	Kúshge tiyisli mashqalanı, analiz qıladı, sheshimin tabadı hám juwmaq shıǵaradı.
C	Dinamomedtr kúshti ólshewdi biledi.	Dinamometrden paydalanıp awırlıq kúshin anıqlaydı.	Dinamometrden paydalanıp súykeliw kúshin anıqlaydı. Kúshke tiyisli hádiyselerdiń ápiwayı modellerin jaratıw haqqında ideaların aldıǵa súredi. Modeled jaratılǵan mashqalalardı jeke ózi sheshedi.

Sabaq jobası

1. 
   basqısh. Bilimlerdi aktivlestiriw hám xoshametlew (motivatsiya )
   

Kishi gruppalarda talqılaw etiń.
Aravashanı háreketke keltiriw ushın ne qılıw kerek?
Gúlal úskenesindegi ılayǵa forma beriw ushın ne islew kerek?
II-basqısh. Bilimdi payda etiw hám úyreniw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (A)
Tábiyatdaǵı barlıq deneler óz-ózinen háreketke kelmeydi. Denege qoyılǵan sırtqı tásir onı háreketke keltiredi.
Mexanikanıń kinematikalıq bóliminde háreket nızamları úyrenilgende " Dene qanday háreketke keledi? " - degen soraw qoyılmaǵan. Bunda " Dene ne ushın naǵız ózindey háreketlenedi? " - degen soraw bizdi qızıqtırmaǵan. Sol sebepli, kinematika háreket nızamların onıń sebebin itibarǵa almasdan úyrenetuǵın bólim esaplanadı. Dinamika bóliminde háreket nızamları úyrenilip atırǵanda " Qanday? " degen sorawdan tısqarı " Ne ushın? " - degen sorawǵa da juwap beriledi.
Sol sebepli, dinamika - háreket nızamların sol háreketti júzege keltiretuǵın sebeplerin úyrenetuǵın mexanikanıń bólimi ekenligi oqıwshılarǵa úyretińedi hám deneni háreketke keltiretuǵın sebep oǵan basqa denelerdiń tásiri ekenligi mısallar járdeminde túsindiriledi. Mısalı, aravashanı háreketke keltiriw ushın qarıydar onı iyteredi (adamdıń aravashaǵa tásiri), shaybanı háreketke keltiriw ushın ol klyushka menen urıladı (klyushkanıń shaybaǵa tásiri hám t.b. ). Bunıń nátiyjesinde tınısh turǵan deneler háreketke keledi, yaǵnıy sırtqı tásir nátiyjesinde denelerdiń tezligi (onıń san ma`nisi) waqıt ótiwi menen ózgeredi.
Tómendegi súwretlerde ne ushın qayiq hám aravasha háreketke keledi?
Juwap : eskektiń qayıqqa hám qarıydardıń aravashaǵa tásiri nátiyjesinde. Sırtqı tásir dene tezligin kemeytiwi de múmkinligine mısallar keltiriledi. Mısalı, muz ústinde sirpanıp atırǵan shayba waqıt ótiwi menen tezligin azaytadı. Yamasa kólde súzip atırǵan qayiqtıń motorı óship qalsa, belgili waqıt ótiwi menen ol toqtaydı.

Soraw : Ne ushın shayba hám qayıqtıń tezligi azayadı?

Juwap : Muzdıń hám suwdiń tásirinde olar tezligin azaytadı.
Sırtqı tásir deneniń tekǵana tezligin, bálki onıń formasın da ózgertiwi múmkin. Qısılǵan hawa pufagi, voleybol tobı yamasa alyuminiy sımnıń formasın qol tásirinde ózgertirse boladı. Bul 2.10 -súwret mısallardan tásirdi xarakteristikalaytuǵın fizikalıq shamaǵa tariyip beriledi, yaǵnıy; Kúsh dep, deneniń háreketin (tezligin ) yamasa onıń formasın ózgertiwshi sebepke aytıladı. Kúshti ańlatıw ushın onı F hárıbi menen belgileniwi jáne bul hárip anglichan Forse sózinen alınǵanlıǵı aytıladı.

Kúsh vektor shama (F) bolıp, ol san mánisine de iye.

Kúshtıń birligi:[F] = 1 nyuton (1 N). Bul birliktiń mánisi menen keyingi sabaqlarda tanısasız.
Kúshti ólsheytuǵın ásbap dinamometr dep ataladı (19.1- súwret).
III-basqısh. Jańa bilim hám kónlikpelerdi úyreniw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (B)
Tábiyatda ushrasatuǵın kúshler
Tábiyatda eń kóp ushrasatuǵın kúshler: awırlıq kúshi, súykelisiw hám elastikalıq kúshleri ekenligi belgilengen hám olar haqqında túsinikler beriledi.
Salmaqlıq kúshi. Joqarıǵa atılǵan dene taǵı jerge qaytıp túsedi (19.2 - súwret). Buǵan sebep Jerdiń tartıw kúshi bolıp tabıladı. Jer sırtındaǵı barlıq deneler: ımaratlar, tawlar, dárya, teńiz, okean suwı hám basqa deneler mudamı jerge tartılıp turadı.
Deneni jerge tartıp turıwshı kúsh awırlıq kúshi dep ataladı.
Denege tásir qılıp atırǵan awırlıq kúshi tómendegi formula járdeminde anıqlanadı :
F_aw = m • g (1)
bunda g = 9, 81 N/kg ga teń. Bul ańlatpa awırlıq kúshiniń massaǵa baylanıslılıǵın ańlatadı, onıń fizikalıq mánisi: Jer sırtında 1 kg massalı denege 9,81 N tartısıw kúshi tásir etiwin bildiriwi aytıladı.
Elastikalıq kúsh. Prujinaǵa júk asayıq (19.3 - súwret). Sırtqı tásir, yaǵnıy salmaqlıq kúshi tásirinde prujina sozıladı. Dene sozılǵanda sırtqı qoyılǵan kúshke keri kúsh payda boladı. Bul kúsh elastikalıq kúshi dep ataladı. Sonıń menen birge, dene qısılǵanda, iymeygende jáne buralǵanda da sırtqı qoyılǵan kúshke keri elastikalıq kúshi júzege keledi (19. 4 - súwret).


2.13-súwret
Súykelisiw kúshi. Bir dene ekinshi deneniń sırtında| * háreketlense (sırǵanasa yamasa dumalasa), háreketke qarsılıq I I qılıwshı kúsh yaǵnıy eki dene bir-birine tiyip turǵan bet -| _J_| de súykelisiw kúshi payda boladı. Mısalı, dumalap ketip baratırǵan mg toptıń toqtawına sebep súykelesiw kúshi esaplanadı.
2. 14-súwret. Top sırtında gedir-budır (yaǵnıy tegis emes) hám Jer sırtında

P
2.15-súwret
gedir-budır ( ol da tegis emes). Top jer sırtında dumalap atırǵan eki tegis emes betler bir-biri menen tásirlesedi, olar arasında súykelisiw kúshi júzege keledi (19. 5-súwret). Bul súykelisiw kúshi toptıń toqtap qalıwına sebep bolıwı tusindiriledi.
Súykelisiw kúshiniń turmısımızda zárúrli orın tutıwı bólek belgilengenler etiledi, oǵan mısallar keltiriledi. Súykelisiw kúshi bolmaǵanda: adamnıń háreketlene almawı yamasa hátte awqatlana almaslıǵı, háreketde bolsa, toqtay almaslıǵı sıyaqlı mısallar menen oqıwshılar oyda sawlelendiriwi rawajlandırıladı.
Súykelisiw kúshin arttırıw ushın súykelisiwshi betlerdiń gedir-budırlıǵın arttırıw;
súykelisiw kúshin azaytıw ushın bolsa betlerdi yamasa olardı maylaw zárúrligi haqqında túsinikler beriledi.
Tema aqırında zárúrli juwmaqlar shiǵarıladı :
Kúsh - bir deneniń basqa bir denege tásiri nátiyjesinde tezliginiń yamasa formasınıń ózgeriwine sebep bolatuǵın vektorlıq shama.
Kúsh dinamometr járdeminde olshenedi. Salmaqlıq kúshi bul jismni Jerge tartıp turıwshı kúsh bolıp tabıladı. Súykelisiw kúshi turmısımızdıńda zárúrli áhmiyetke iye.
III-basqısh. Jańa bilim hám kónlikpelerdi qóllaw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (C). Oqıwshılarda ilimiy sawatxanlıq hám ámeliy kompetensiyaların qáliplestiriwge baǵdarlanadı.
-másele. Tómendegilerdi Nyutonda ańlatpa beriń: 5 kN, 54 kN, 0, 04 kN; 0, 04 MN; 25 MN; 4 mN; 120 mN;
másele. Ayda kosmonavt qolında júk asılǵan dinamometr menen turıptı (19. 6 -súwret). Dinamometr 1,7 N dı kórsetpekte. Júktiń massası qansha bolǵan? Aydıń sırtı ushın g=1,6 kg ǵa teń.

Berilgeni:	Formulası;	Esaplaw;
F =1,7 N N g^ = 1,6Г“ kg m = ?	/7 F F = m-g m = — g M ==kg- kg	Javob: m =1,0625 kp# ~ - * .

Másele. Aravasha (19. 7-súwret) qaysı tárepke háreketlenedi.

Usı másele sheshiliwi gruppalarǵa talqılaw etiledi. Gruppadaǵılardıń juwapları esitiledi. Juwap : aravashaǵa oń hám shep tárepten tásir qılıp atırǵan kúshler óz-ara bir-birin teń salmaqlılıqta uslaydi hám aravasha háreketke kelmeydi.
Sabaqta ótilgen tema boyınsha zárúrli juwmaqlar etiledi.
1. Denelerdiń óz-ara tásiri nátiyjesinde dene tezligi yamasa forması ózgeredi.
2. Kúsh birligi ushın nyuton qabıl etilgen.
3. Kúsh - vektor shama bolıp tabıladı.
4. Kúsh dinamometr járdeminde olshenedi.
Awırlıq kúshi deneni jerge tartıp turıwshı kúsh bolıp tabıladı.
6. Súykelisiw kúshi denelerdiń háreketleniwinde zárúrli áhmiyetke iye.
IV-basqısh. Refleksiya Gruppalarda talqılaw etiń.
1.Ne ushın futbolshılar ayaq kiyiminiń ultanı “tisli" boladı?
2. Elastiklik kúshine turmıslıq mısallar keltiriń hám olardı anıqlama beriń.
3. Velosiped dóńgeleklerine ne sebepli podshipnikler ornatıladı?
4. Súykelisiw kúshin kemeytiw usıllarına mısallar keltiriń hám olardı anıqlama berń.
5. Ne ushın muzǵala waqtında tratuarlarǵa hám avtomobil juretuǵın jollarǵa qum sebiledi?
6. Ne ushın tiri balıqtı qolda ustap turıw qıyın?
V-basqısh. Úyge tapsırma
Temanı úyreniw. Ámeliy tapsırmanı orınlaw. 10 -shınıǵıw 5-, 6 – máseleleni sheshiw.