Масъул муҳаррир: Файзиев Шохруд Фармонович, ю ф. д., доцент

17
AKTIVATSION TAHLIL METODI
(TEZ NEYTRONLAR YORDAMIDA)
Xudayberganov Baxtiyor Yusupovich
Toshkent Tibbiyot Akademiyasi Urganch filiali
Asistent-o‘qituvchi [e-mail]
Rajabov Alisher Erkaboy o‘g‘li
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent 
axborot texnologiyalar universiteti Urganch filiali
stajor-o‘qituvchisi [e-mail]
Axmedov Munisbek Muxammad o‘g‘li
O’zbekiston milliy universiteti Физика факультети 
Magistranti e-mail: [e-mail]
Anotatsiya: Ushbu ishda tez neytronlar yordamida aktivatsion tahlil metodi ko‘rib chiqildi. 
Bu usul bilan radioaktiv bo‘lmagan elementlarning sifatini ,tarkibini miqdoriy aniqlash imkonini 
beradi.
Kalit so‘zlar: Aktivatsion analiz, yadro reaksiyasi, radioaktivlik, reaktor, interferensiya, 
neytron, Aktivatsiya, metod
Aktivatsiyani tahlil qilish - bu moddada hosil bo‘lgan nurlanish energiyasi va radioaktiv 
izotoplarning yarim umrini o‘lchashga asoslangan va neytronlar, protonlar, alfa zarralari, gamma 
nurlari va boshqalar bilan nurlanish paytida o‘rganiladigan moddaning tarkibini sifatli va miqdoriy 
aniqlash. faollashtirish tahlili, operatsiyalarning soddaligi, ekspressivligi aktivizatsiya tahlilini 
mineral xom ashyo va uni qayta ishlash mahsulotlarini tahlil qilishda keng foydalanishga imkon 
beradi.
Aktivatsiyani tahlil qilish kimyoviy elementlarni aniqlash va aniqlash uchun eng ko‘p ish-
latiladigan usuldir. Bu birinchi marotaba 1936 yilda, Xevshi va Levi neytron aktivatsiyasidan 
foydalangan. Usulning mohiyati shundan iboratki, sinov (radioaktiv bo‘lmagan) namuna nurlan-
ish ta’siriga duchor bo‘ladi, so‘ngra olingan radionuklidning faolligini o‘lchab, uning miqdori-
ni sinov moddasi miqdoriga to‘g‘ri keladi. Nurlanish nurlantiruvchi zarralar oqimi, ko‘pincha 
neytronlar tomonidan amalga oshiriladi, garchi ba’zida aktivatsiya zaryadlangan zarralar yoki 
γ-kvantlar tomonidan amalga oshiriladi. [3]
Agar namuna neytronlar tomonidan bombardimon qilinsa, usul neytron-aktivatsiya tahlili deb 
ataladi. Faollashtirishning boshqa usullari alohida nomlarga ega emas va faqat maxsus holatlarda 
o‘rganilayotgan element neytronlar tomonidan faollashtirilganda yoki juda kam chiqish bilan 
faollashtirilganda qo‘llaniladi. 
Nurlanmagan namunaning radioaktivligi hosil bo‘lgan radionuklidlar miqdoriga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri mutanosibdir. Shuning uchun radionuklid miqdorini uning faolligi A ga, ya’ni birlik 
vaqtidagi parchalanish soniga qarab ifodalash qulay, chunki bu qiymatni turli detektorlar 
yordamida o‘lchash mumkin. Radionuklidning faolligini hisoblash uchun tenglama quyidagicha
(1.1)
Belgilangan vaqt ichida namunadagi A radionuklidining faolligini bilib, radioaktiv yadrolar 
sonini va ularning massasini hisoblash mumkin:
(1.2)
bu erda m - radioaktiv yadrolarning massasi (g), M - radioizotopning massa soni.
Tez neytronlarda aktivatsion analiz:
Tez neytronlar uchun (E
n
>0.5 MeV) reaksiyada uni sochilishi (n, γ) kam, va uni elementlar 
yadrosi bilan o‘zaro (ta’sirida) ta’sirlashuvida (n, p), (n, α), (n, 2n), va (n, n
1
) turlardagi yadro 
ostonasidan o‘tishda asosiy rol o‘ynaydi. Katta reaksiyalarda ostona kattaliga uchun tarkibida 
bir necha mega elektron Volt neytronlarni uyg‘otish funksiyasining maksimum energiyasi esa 
8-20 MeV. Reaksiyani uyg‘otish funksiyasini tipik misoli 
27
A (n, α)
24
Na xizmat qilish mumkin. 

---

122
17
Ostonadan o‘tishi 3.27 MeV ga teng. Yadro reaksiyalarida tez neytronlarning kesimi bir necha 
barndan oshmaydi va ko‘pchilik hollarda 0.01-1 barn atrofida bo‘ladi. [1]
Tez neytronlarning yadrolar bilan kuchsiz ta’sirida, ikkalasida ham analitik issiqlik ta’siri 
o‘tadi. Bundan, birinchidan: tushish sezuvchanligining qiymatini aniqlash, ikkinchidan: tajriba 
moddasiga neytronlar oqimini kamayish ta’siri (ekran effekti) ni aniqlashdan iborat. 
Elementlar davriy sistemasidagi ko‘pchilik elementlar unga tushuvchi tez 
neytronlarniaktivlashtirish bilan bog‘liq va buning uchun aniqlanmoqchi bo‘lgan 
elementlaratrofidagi aktivlashtirilgan analiz munosabati tez neytronlarda, issiq neytronlarga 
aktivlashish analiziga yo‘l bermasligi kerak. Biroq ko‘pchilik past sezgichlikda oldindan aniqlash, 
asosiy qo‘llash bu metodning elementlarni aniqlashda, buning uchun aktivlashtirilgan analiz issiq 
neytronlarda noqulay, yomon (O, N, S, F va boshqalar) va massaviy instrumental analiz turli 
ob’ektlarga qaraganda yuqori komponent mazmuniga ega. [1]
Tez neytronlarning yadrosi bilan o‘zaro ta’siri yadroni zaryadi bilan bog‘langan qismidan bir 
nechta kanaldan oqib o‘tishi mumkin. Bunda asosiy tez neytronlarni yadro bilan, bir tomoni, 
yadro reaksiyasiga kirishib osonlashtirishi, shuningdek boshqa tomondan elementlarni tuzilishini 
(bog‘lanishini) aniqlashda o‘zaro to‘siq manbaini aniqlashda qo‘llaniladi. Tez neytronlar nuri turli 
manbaalardan o‘tishi yordamida 1.1-jadvaldagi, asosiy xarakteristika yig‘indisini olish mumkin.