Масъул мухаррир – А. Нурмонов, филология фанлари доктори,профессор


МАВЗУ: ХОЛ, УНИНГ ТУРЛАРИ ВА ИФОДАЛАНИШ ШАКЛЛАРИ


Download 0.63 Mb.
bet13/15
Sana20.02.2023
Hajmi0.63 Mb.
#1216240
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15
Bog'liq
Синтаксис11

МАВЗУ: ХОЛ, УНИНГ ТУРЛАРИ ВА ИФОДАЛАНИШ ШАКЛЛАРИ


РЕЖА:
1.Хол ва унга хос тавсифлар
2.Хол ва тулдирувчи .
3.Холнинг соф грамматик мезондаги талкини.

Бош=а хал=лар, шунингдек, ызбек тилшунослигида щол жуда кып


ишларнинг тад=и= объекти былган. Щолларнинг семантик-функционал таснифини изощлар эканмиз, дастлаб "Ызбек тили грамматикаси" да берилган тавсифни келтириш ма=садга мувофи=дир. Унда шундай дейилади: "Щол тылдирувчидан кейинги иккинчи даражали былак былиб, иш-щаракатнинг белги сифатини, унинг бажарилиш усулини, шу бажарилиш билан бо\ли= былган ырин, пайт, сабаб, ма=сад, ми=дор-даража каби хусусиятларни кырсатади. Демак, щол иш-щаракатни бирор жищатдан тавсифлайдиган, характерлайдиган былакдир. Унинг =ылланиш доираси тылдирувчига нисбатан анча кенг. Щар =андай йи\и= гап щол ёрдамида ёйи= гапга айланиши мункин: Щаво исиди. Щаво бугун исиди. Щаво бугун яхши исиди. Грамматик шаклланиш жищатидан тылдирувчи ва щол бир-бирига жуда я=ин туради ва щатто айрим щолатларда улар ыртасига фар=ловчи чегара =ыйиш =ийинчилиги щам турилади. Щол гапда феъл-кесимга тобеланиб, улар англатаётган щаракат-щолатнинг белгисини билдиради. Щоким былакка битишув, бош=арув йыллари билан бо\ланиб бош=арилиш уч хил кыринишни ташкил этади
1. Келишиклар билан 2. Кымакчилар билан. 3. Келишик ва кымакчилар билан.
Масалан: 1. Салиманинг бу жойлардан кетгиси келмай =олди (С.А.). 2. +орон\и тушиши билан щамма уйига тар=алди. З.Мирвали адирдан тыппа-ты\ри уйига томон йыл олди (С.А.) каби. Тилшуносликда щолларни ани=лашда кыпро= маъновий омилга асосланилади. Бу назарий тилшунослик намояндалари ишларида щам =айд этилади. 0лима Ф.Убаева томонидан щолларни ын тырт турга ажратилиши щам семантик мезон устунлигини тасди=ловчи далилдир Жумладан, ырин щоли тавсифида предмет щаракат-щолатининг ыринга хос белгисини ифодалаши =айд этилади ёки пайт щоли ща=ида гап борганда, унинг щаракат-щолат ё во=еанинг юз бериш, бошланиш ва=ти, пайт чегараси каби маънолари тавсифда етакчи ыринни эгаллайди. Умуман, щолларнинг тасниф мезонларини белгилаш ва уларнинг гапдаги мав=еини ани=лашда мунозарали щолатлар мавжуд. Гап былакларининг система сифатида тад=и= этилиши ана шундай мунозарали щолатларни бош=ача ну=таи назардан щал =илиш щаракати билан бо\ли= щамда бу анъанавий гап былакларини (хусусан, щолларни щам) гап =урилишида тутган ырни ва ащамияти жищатдан белгилашни та=азо этади. Щолларнинг ифодаланиш турлари. Щолнинг ифодаланишида равиш сыз туркуми алощида ырин тутади Маълумки, равишдан бош=а туркумлар щам щол былиб кела олади. Хусусан, феълнинг функционал шакллари шу хусусиятга эга. Равишдош щеч =андай грамматик ызгаришсиз щол былаги былиб кела олса, сифатдош ва щаракат номи бунда ё келишик, ё кымакчига эга былади. Щолликни намоён былиши соф маъновий омил билан бо\ли=ми ёки грамматик шакл биланми, щолларда грамматик шаклнинг былиш-былмаслиги уларни бош=ариб келувчи щоким сыз табиатидан келиб чи=адими каби масалалар щали тад=и=отчилар ди==атини ызларига жиддий тортмаган. Бу эса В.М.Никитин таъкидлаганидек, гап былакларига бир ё=лама ёндашув о=ибатидир. Щол вазифасига хосланган грамматик шаклларни =уйидаги тартибда кыриб чи=иш фойдадан щоли эмас: а) соф щолни ифодаловчи морфологик воситалар
б) тылдирувчи ва щолни ифода этишга хизмат =илувчи морфологик воситалар.а) Ызбек тилида равиш ва равишдошлар грамматик шаклланмасдан щам щол былаги вазифасини бажара олади. Бунда айни=са равишдош унумлищисобланади.Сабаби равишдошларнинг щаракат-щолат маъносидаги бош=арувчи сызлар билан жуда я=инлигидир. Грамматикаларимизда -и(б),-гач, -гунча равишдош шакллари соф холни шакллантирувчилар сифатида эслатилади. Ди==ат килинг: Ва=т кеч былиб =олгач, орти=ча ытиришни лозим топмаган Холмат ака фотища ы=иб ырнидан турди (Х.Ш.). Уй=у келгунча =ыл билан, сынгра машинкада ёзаман.
Хол вазифаси учун хосланиш от сыз туркумига мансуб былган ырин-пайт келишиги =ышимчасида щам кызга ташланади. - ДА нинг мазмунида ырин-жой билан бо\ланишга мойиллик борлигини ы=иш =ийин эмас. Маълумки. -да келишигига эга былган былаклар щам тылдирувчи, щам щол деб тавсифланади. Самолётда келдим, шкафда турибди, киссамда пулим бор, диванда ытирибди каби бирикмаларда -ДА билан келган сызларнинг тылдирувчи деб бащоланимида улардаги нарса маъносининг устунлиги щисобга олинади. Тавсифда семантикадан келиб чикиб бирмунча ща=и=атга я=ин былса-да, болалар гулзорда ыйнамо=да; Олим шу йилнинг 1-16 апрель кунлари Парижда эди гапларидаги ырин келишикли сызларда ырин маъносининг устунлиги фар=лашдаги чалкашликни юзага келтиради. Аслида, анъанавий тавсифдаги предметлик маъноси кучлилигига кыра тылдирувчи, жой маъноси устунлигига =араб щол деб асослаш гап былакларини ажратишнинг ягона мезони была олмайди. Шу сабабли отларга =ышилиб, асосан, ырин маъносини кучайтириб келувчи -ДА морфологик шаклни соф щолни ифодаловчилар =аторига =ыйиш, бизнингча, ты\риро= быларди. Албатта, "Хат =аламда ёзилган эди" каби гапларда "=аламда" сызи щаракатни бажариш =уроли, воситасини англатиб келган ва тилшуносларимиз буни ыз меъёрлари асосида воситали тылдирувчи деб бащолашга ща=лидирлар. Лекин щаракатни бажариш воситасини ифодаловчи гап былагини, унинг предмет ёки нопредметлик маъносидан =атъи назар, тылдирувчими, щолми дейишнинг ызи щам тилшунослигимизда мунозарали былиб =олмо=да. Жумладан, синтактик назариётчилардан бири В.Г.Адмони щаракатни бажариш =уролини ифодалаш тылдирувчининггина эмас, балки щолнинг щам вазифаси эканлигини таъкидлайди (Ща=и=атан щам, "Хат =аламда ёзилган эди" ёки "Мен самолётда келдим" гапларидаги =аламда ва самолётда каби сызлар фа=ат нимада? сыро\ига эмас, =андай? =ай усулда? сыро=ларини олиши щам табиийликка я=индир. Кып щолларда былакка =андай? =ай усулда? =ай йысинда? сыро=ларининг берилиши унинг мощиятини тыла ва ани=ро= очилишига хизмат килиши мумкин.
б) Тылдирувчи ва щолни ифода этишга хизмат килувчи воситалар.
Жыналиш келишигининг тылдирувчини шакллантириш хусусияти ща=ида ю=орида тыхталган эдик. Бу келишикдан сыз-шакл щол вазифасида щам келиб, щаракатнинг бажарилиш щолати, йыналиши, ырни, охирги чегараси, юз бериш ва=ти, сабаби ва ма=сади кабиларни англатади. Шунга =арамай, жыналиш келишигини олган сузнинг баъзи холатлари тылдирувчи ёки щол эканлигини ани=лашда мураккабликни юзага келтиради: Шомурод =орон\уда пайпасланиб жавонга =ыл чызди. Чи=иш келишигидаги сызлар доим тылдирувчи ва щол вазифасида =ылланади. Баъзан зса бу келишикдаги сызларнинг щол ёки тылдирувчи зканлигини ани=лаш =ийинлашади: Було=дан чи==ан зилол сув ари=чалар щосил =илган. Албатта, тылдирувчи ва щолни нисбатан муста=ил (алощида) ёки чатишган (гибрид) тарзда ифодаловчи морфологик воситалар сано\ини янада ошириш мумкин. Морфологик воситаларнинг синтактик имкониятларига ба\ишланган алощида илмий ишлар олиб борилаётганлигини назарда тутиб, щолларни ани=лашдаги бош=а ну=таи назарларга эътиборимизни =аратамиз. Щолнинг щоким сыз табиатига кыра ажратилиши. Щол былаклагини таснифлашда мезонларга таяниш щамон ыз ечимларини тыли= топмасдан келаётир. Синтактик таъриф ва тавсифларнинг кыпчилиги ёндашувнинг бир томонлама эканлигини кырсатади. Гап былакларини фар=лашда А.А.Потебня ыз ди==атини тобе сызга =аратган булса, щозирги замон тилшунослари щоким сызга катта зътибор бермо=далар. Жумладан. В.Г.Адмони ва Т.П.Ломтевлар щоким сыз сифатидаги от билан бо\ланган барча сыз шаклларига ани=ловчилар сифатида =арайдилар. Шунингдек, щоким былакни биринчи ыринга =ыйиб гап былагини ани=ланш айрим дарслик ва =ылланмаларда учрайди. Масалан, щолнинг феъл-кесим белгисини англатиб келиши щоким былак табиатидан келтириб чи=арилади. Хусусан: Яхши бола яхши ы=ийди / Яхши ы=иган яхши ёзади каби гапларда бир хил сызнинг икки хил гап былаги (ани=ловчи ва щол) сифатида тал=ин этилиши щоким компонентга асосланиш о=ибатидир. Щоким сызга таяниш ызбек тиилшунослигида анъанага айланган щолнинг таърифидан щам сезилиб турибди. Бу таърифни янада ты\риро= бериши щам мумкин: Феълни ырин. пайт, сабаб, тарз, ма=сад каби жищатлардан ани=лаб (изощлаб) келувчи былак
щолдир". Бундай тасниф анъанавий таърифлашдан мукаммалро=. Бунинг сабаби шуки, феъл дейилганда иш-щаракат назарда тутилади ва шу асосда "яхши ёзади" бирикмаси щолли
бирикма сифатида белгиланади. Лекин бу мезон ызбек тилшунослигида изчиллик билан амалга оширилмайди. Шунинг учун "Яхши ы=иган яхши ёзади" гапидаги "яхши ы=иган" бирикмаси алощида-алощида гап былаги =илиб шарщланмайди. Аслида ю=оридаги мезонга таянилса, бирикмадаги яхши сызи феълнинг сифатдош шаклига бо\лангани учун щол деб бащоланиши керак эди. Лекин бу сифатдошнинг отлашганини щисобга олсак, "яхши" -нинг аникловчилиги маълум былади. Айрим ишларда, щолларни ани=лаш учун =ышимча мезон, яъни унинг гап кесимига тобеланиб келиши кырсатилади. Феъл-кесим таркибида (ю=орида кырганимиздек) бу икки мезон бир-бирига мос келади, аммо: Яхши =из-яхши келин, каби мисолларда иккинчи бирикма таркибидаги яхши кесимни ани=лаб келишидан =атъи назар щол эмас, ани=ловчи деб белгиланади. Демак, щоким сызга кыра щолликни белгилаш мезонида изчиллик йук, чунки феълга таяниб щол ани=ланса, яхши ы=иган" бирикмасидаги "яхши" щол деб, кесимлик мезонига таянилса, "яхши келин" бирикмасидаги "яхши" дам =ол деб =аралиши, "яхши ы=иган" даги "яхши" эса кесимни эмас, эгани ани=лаб келгани учун ани=ловчи деб бащоланиши керак эди.
Дарво=е, амалий тасниф назарияга зид боради ва =арама-=арши-
лик тутдиради. Ща=и=ий фан эса бундай =арама-=аршиликлар сабабини илмий асосда тушунтириб бериши щамда бундай зиддиятли тал=инга нисбатан чек =ыйиши лозим. Тобе сызнинг лу\авий маъносига асосланиш негизда щолларни ажратиш. Щолларни, щоким сыз табиатига кыра ажратишдан таш=ари маънони щисобга олиш, шунга асосланиш ор=али белгилаш щам учрайди. Масалан, Китобни шкафга =ыйдим гапидаги шкафга сызида нарсалик белгисига нисбатан ырин маъноси быртибро= туриши асосида кып тилшуносларимиз уни щол деб белгилайдилар.
Тошкентдан поездда келдим гапидаги "поездда" ни эса нарсалик
белгиси устун деб тылдирувчига киритишади. Шунинг учун ызбек
тилидаги "Бошли==а бораман" типидаги нут=ий щосилаларда бошли==а" тобе сызига бериладиган сыро= (кимга?) асосга олинади. Бу сабабли тылдирувчининг сыро=лари кимни? нимани? кимга? нимага? кимда? нимада? ким билан, нима билан? каби былса, =аерга? =аерда? =аердан? сингарилар щолнинг сыро=лари деб кырсатилади Умуман, ызбек тилшунослари тылдирувчи ва щолни фар=лашнинг йигирмага я=ин мезонларини ани=лаганлар. Шунга =арамай, масала щамон ыз ечимини топмасдан келаётир. Натижада щозир щам Китобни шкафга =ыйдим гапидаги "шкафда"ни тылдирувчи ёки деб ани=лашда иккиланишлар учрайди. Ыз даврида бу масалани академик Й.Н.Кононов "щол-тылдирувчи" (обстоятельственное дополнение) тушунчасини киритиш билан ечишга интилган эди. 0лимнинг фикрича, ырин ва пайтни билдирувчи айрим сызлар, ани= ма=сад ни ифодаловчи жыналиш келишигидаги сызлар, щаракатнинг бошланиш ну=тасини, ва=тини, сабабини, ылчовини билдирувчи сызларнинг чи=иш келишиги шаклида келган щолатлари бу икки былакни ани=лашда =ийинчилик ту\диради. Шунинг учун уларни щол-тылдирувчилар деб аташ мумкин. Щолни ани=лашда олима А.А.Цалкаламанидзе ызига хос йыл тутиб, у щол бирикиб келаётган сызнинг бирикувчанлиги (валентлиги) га таянди. Унингча (щаракат) мурур (бормо=, келмо=, югурмо=, йыналмо=...) ва (щолат) ма=омат (ётмо=, турмо=, яшамо=, жойлашмо=...) Феълларининг лу\авий маъно гурущлари нут=да ыринпайтларини зарурий кенгайтирувчилар сифатида =абул =илади ва бу феъллар бош=ариб келган жыналиш келишигидаги сыз щол вазифасида келади. А.П. Кононов ва Й.А.Цалкаламанидзеларнинг изланишларида щам щолнинг табиатини ани=лашда щам щоким сыз, щам тобе сыз хусусиятларини, уларнинг лу\авий маъноларини эътиборга олиш сезилади. Биро= уларнинг бу фикрлари ызбек тилшунослигида оммалашмади ва ривожлантирилмади.
Щолни фар=лаш масаласида К.Неъматов ва Р.Холмуродовлар щам ызига хос йылдан бордилар. Улар морфологик воситалар билан ифодаланган тылдирувчи ва щолларни (ырин келишикли щол ва тушум келишикли тылдирувчини) чизи=нинг икки чекка ну=тасига =ыйиб, жыналиш, чи=иш келишиклари щамда кымакчилар билан шаклланган былакларни бу чизи=нинг ыртасига жойлаштиришди. Тад=и=отчилар фикрларини исботлаш ма=садида лу\авий маънолардан со=ит =илинган, фа=ат грамматик маънолардан иборат былган "гап" нинг грамматик тащлилига таянишди: tarannin sarani arib, varga tardi. Улар щол грамматик щодиса былганлиги сабабли уни лу\авий маънодан ажратиб тащлил этиш таклифи билан чи=дилар. Щолнинг воситали тылдирувчи билан ало=адорлиги =айд этилган былса-да, масаланинг ечими очи=лигича =олдирилди. Хуллас, щол быйича олиб борилган тад=и=отларнинг натижаларини ырганиш шуни кырсатдики, щозирга =адар щолнинг маъно турлари турли ну=таи назарлардан тащлил этилишига =арамай, унинг грамматик табиатини чу=ур ва атрофлича тавсиф этадиган тад=и=от олиб борилмаган.
Хулоса =илиб айтганда
1. Ызбек тилшунослигида тылдирувчи ва щол хусусида кыплаб тад=и=от ишлари амалга оширилган. Бу ишларда уларнинг ифода, шакл ва мазмун томонларига алощида ди==ат-эътибор берилган. Тылдирувчиларнинг гап кесимига зич бо\ланиши (функционаллиги) ёки икинчи даражали предикация (оборотлар ичида) таркибида келиши (нофункционаллик) щолатларига доир тад=и=отлар бу борадаги изланишларнинг янада чу=урлаштирилиши зарурлигини кырсатади.
2. Тилшунослигимизда тылдирувчи ва щолларнинг нут=ий ва маъновий турларини санаш, уларни нут=да шакллантирувчи воситаларга шу маъновий турлар асосида =араш оммалашган. Бош=ача айтганда, тылдирувчи ва щол фа=ат лу\авий маъно щамда унга бирикиб келган сызнинг ифода шаклига асосланиб тавсифланган. 3. Бевосита кузатишда берилган нут=ий щосилалар /гаплар ва матнлар/ заминида лисоний грамматик тал=инни шакллантираётган фанимизнинг щозирги бос=ичида лу\авий маъно умумлашма табиатга эга былган грамматик маънодан оддийро=, юзаки ва тушунарлиро= былганлиги учун тад=и=отчига ыз "тазйи=ини" ытказиб, кып щолатларда тылдирувчи ва щол грамматик табиатининг тал=инларини =орон\илаштиргани ёки лу\авий /фащмий/ маънолар мазкур былаклар туб мощиятини идрок этилишига монелик =илганлиги шубщасиздир. Бу эса биздан мав=еларини ырганишда тил ва нут= фар=лилиги омилига катта эътибор беришимиз зарурлигини талаб этади. 4. Тилшуносликдаги валентлик назарияси тылдирувчи ва щолнинг гап тизимидаги мав=еи щамда уларнинг ызаро муносабатини ани=лашдаги мущим омиллардандир.

  1. Гап =урилишига сыз бо\лашуви(валентлик)ни тадби= этиш асосида тылдирувчи ва щолнинг гапдаги зарурийлик ва нозарурийлик даражаларини белгилаш, тылдирувчи ва щол, щол ва ани=ловчининг ызаро муносабати, фар=ланиш-бирлашиш омиллари щамда уларнинг лисоний сабабларини очиш щозирги долзарб масалалардандир.

Лекин холнинг анънадаги тавсифи ,яъни маъно асосидаги турлари мактаб дастурида 8та деб урганилиб келишмокда .
Булар; 1. Равиш (тарз) холи. Харакатни кандай булишини билдиради.
2.Урин холи. Харакат бажарилиш урнини билдиради.

  1. Пайт .харакат бажарилишдаги вактни билдиради

  2. Сабаб. Харакатни бажарилишидаги сабабини курсатади.

  3. Максад.Харакат булишдаги максадни билдиради.

  4. Даражали микдор .Харакат бажарилиши даражаси узок ёки кам давом этишини билдиради

  5. Шарт .Харакатни бажарилиш шартини билдиради.

  6. Тусиксиз . Харакатни бажарилишига тусик булган шартни билдиради.

Холни назарий жихатдан ёки тулдирувчини ажратиш мезони асосида белгилаш унинг табиатини бошкачарок ёритади. Бунда хатто "хол"атамасиниг узи хам мохиятини йукотиб ,сузнинг кенгайтирувчи булагига айланади.Бунда хол булаги марказий булак "кесим"таркиби оркали реаллаштирилади.
Бу гап булакларига система сифатида каралишиниг натижасидир.
Бунда гап курилиши ашёси булган бирорта булак системадан четда турмайди .(Хатто кириш суз,ундалмалар хам).Чунки булаклар лугавий маъно жихатидан бирор суз маъносига ёки умуман,гап маъносига алокадор булади. Суз маъносига алокадор булса - сузнинг кенгайтирувчиси , гап маъносига боглик бирликлар эса гапнинг кенгайтирувчилари булиб келади. Бу гап тахлили узуал градуал муносабатларни намоён килади. Аслида анъанада аникловчининг асосан от ёки эгага богланиб келиши хакидаги таълимоти, бошка гап курилишидаги булакларга тадбик этилади , холос. Бу асосий мавзу булган холларнинг 3 гурухга ажралишини келтириб чикаради:
1.Равиш, тартиб биргалик-ёлгизлик, ухшатиш, даража-микдор, инкор холлари суз маъноси билан алокадор.
2.урин ,пайт,сабаб,максад,натижа холлари суз ва гап маъноси билан алокадор(коришик,кенгайтирувчилар).
3.урин равиши ва -да келишикли сузлар билан ифодаланган урин ва пайт холлари асосий гап маъноси билан боглик холлардир.
Мавзу : Детерминантлар.

  1. Детерминантлик

  2. Детерминант булакларнинг коммуникатив омиллари

  3. Детерминантлар систем курилма сифатида

Сунгги даврда назарий тадкикотлар гап булаклари таркибида яна бир янги булакнинг ажратилишини такозо этмокда. Бу булаклар аслида анъанавий тилшунослигимизда тулдирувич ёки хол деб ажратиб келинган. Бирок унинг бошка гап булакларидан ажратиб турувчи мухим хусусияти хам мавжуд. Унинг бу хусусияти шуки, бирор бир булакка мустакил тарзда хоким – тобелик муносабати асосида бирика олмайди. Аникроги суз бирикмаси хосил килмайди. Бундай гап булаклари детеминант булаклар деб юритилади. Детерминант булаклар суз бирикмаси хосил килмас экан, бирор бир сузнинг лугавий маъносини тулдиришга, аниклашга, изохлашга хам хизмат килмай, балки гапнинг умумий мазмуни билан алокадорлик хосил килади, холос. Бундай вазифада купинча, тулдирувчи ёки холлар катнашиши мумкин. Бу ходисани асосий тадкикотчилардан бири М.Бошмонов куйидаги мисолида холнинг детерминант вазифасида эканлигини курсатади. Масалан, Богдаги супача атрофида сув айланиб окади. Гапда богда сузи тобе-хокимлик муносабатига кирмаслиги жихатидан детерминант булакдир.


Масалан, Укитувчилик – шарафли касб.
Детерминант булак формаси, энг аввало, синтагматик муносабатларда амалга оширилса хам, ёки уларнинг куринишлари яхлит бир бутун сифатида тиниш белги билан ажратилмаган куринишда булса-да, гапнинг умумий мазмуни билан алокадорлиги асосида синтактик алокага киришмайдиган булаклар: ундалма, кириш сузларга якинлашади.
Унинг бир неча шаклий куринишлари мавжуд: биринчидан, келишик шакллари оркали, иккинчилан, кумакчили шакллар ёрдамида, учинчидан гапнинг узгармас шаклли детерминацияси оркали бирикиб кела олади.Масалан : Бизда уруг-аймокчилик хурмат килинади. Бунинг учун биз, албатта, сизнинг ёрдамингизга мухтожмиз.
Уша окшом Эргаш билан Азиза богда ёлгиз колишди.
Гапда воке буладиган нуткий ходисалар гап таркибида грамматик булинишига муайян даражада таъсир курсатиши мумкин. Улар одатда грамматик булинишни бузиб, янги бир булинишни ёки янги бир грамматик алокани юзага келтиради. Шу нуктаи назардан коммуникация, контекст шароит ёки вазият талаби билан амалга ошадиган маъновий булиниш билан боглик холда юзага чикади. Бундай вазиятда икки компонент , яъни коммуникация актида маълум булган асос – тема ва маълум булмаган янги тушунча рема фаркланади. Бундай булиниш формал грамматик булинишга узаро карши куйилади., формал грамматик булиншини грамматик элементлар шаклланса, коммуникация актида контекст ёки нуткий вазият билан шартланган маъновий элементлар юзага келади. Формал, грамматик булинишнинг асосий компонентлари эга ва кесим состави оркали аникланса, коммуникативликни рема ва тема оркали аниклаштирилади.
Коммуникатив булиниш купинча, грамматик булинишга таъсир курсатади.Бу таъсир бирикма хосил килмай эркин кушилув асосида богланадиган хол ва тулдирувчиларни гап курилишидаги мавкеини белгилашда хам хизмат килади. Бу хил гаплардааввал курсатилганидек, тобе шакл грамматик жихатдан нисбий мустакил булади ва бу омил уларнинг гап синтагматик майдонида эркин харакатланиш учун кулай имконият яратади. Улар гап коммуникатив булинишнинг талабига мувофик гап бошида уринлашади ва аксарият холларда тема сифатида намоён булдаи . Бундай холларда улар гапда бирор компонент билан мустахкам богланмаганлиги учун рема сифатида вазифа бажариб келаётган колган булакларни яхлитлигича кенгайтиради.Куринадики, детерминант булакли гапларда коммуникатив булиниш таъсири туфайли одатда грамматик муносабатлар хиралашади, иккинси планга кучади. Унинг урнида янги 2 элементли детерминант, детерминацияланиш грамматик структураси вужудга келади Ура тема, рема структурасига мувофик шаклланади. Масалан, Хозир иттифоклик керак. гапида хозир – тема сифатида, иттифок керак – кисми эса рема булиб шаклланган. Шунинг учун бундай гапларнинг биринчи кисмини детерминант, иккинчи кисмини эса бутунлигича детерминацияланиш деб ажратиш максадга мувофикдир. Шуни унутмаслик керакки, коммуникатив булиниш таъсири остида хар кандай тобе форма – детерминант булавермайди хам. Хоким компонентларнинг одатда бошкарув, мослашув, битишув алокалар ёрдамида зич бириккан тобе фолрмалар – тема сифатида шакллансалар-да, бирок детерминант хисобланмайди.
Уйдан Жаннат хола чикиб келди. Бу вокеани тога билади.
Коммуникатив булинишни шакллантирувчи нуткий омилларга тартиб, пауза, айни пайтда детерминантлар хизмат килади. Уларнинг уринлашишиш асосан, гапда перепозитов характерга эга. Бирок баъзи холатларда у паст позитив булиши хам мумкин. Уларнинг дастлабкиси гапнинг нормал холатини белгилайди. Детерминантлар айрим нормадан ташкари холатлари субъектив тарзда ифодалайди.Масалан : Исминг ёзук бу кун ёпган нонимда (Х.Олимжон)
Детерминантлар махсус пауза билан алохида синтагматик сифатида талаффуз этилиши хам мумкин. Бунда у бошка гап булакларидан ажралиб туради.
Масалан: Камбагал Йулчига пул гоя эмас.
Умуман детерминантли гапларда грамматик ва коммуникатив булишишларнинг карама-каршилиги бирикиштвам кур намоён булади. Улар нисбий мустакил шаклларнинг коммуникатив булишиши таъсири остида узгача фунция бажариши билан юзага келувчи ходиса, яъни грамматик коммуникатив муносабат хисобланади.
Гап булакларининг систем назарий талкини сингари детерминантлар булакларнинг аникрок ва равшанрок тасаввур килиш учун уни система сифатида
Бу система, энг аввало, икки элемент формал ва маъновий жихатдан фарк килади. Детерминантларнинг формал томони мураккаб система структурал курилма хисобланади.
МАВЗУ: ГАПНИНГ УЮШИК БУЛАКЛАРИ
РЕЖА:

  1. Гап булакларининг уюшиши.

  2. Уюшикли бош булаклар

  3. Уюшган иккинчи даражали булаклар

  4. Уюшган ва уюшмаган аникловчилар

  5. Уюшик булакларда умумлаштирувчи сузларнинг катнашуви.

Гапда сузларнингузаро тенг муносабатда богланиши асосида уюшган булаклар хосил булади. Улар гапда санаш оханги ёрдамида бир-бири билан богланади, бир хил сурокка жавоб булади ва бир хил синтактик вазифани бажариб келади. Уюшган булаклар узаро тенглашишиш, бошка гап булаклари билан эса эргашиш ва муносабатдорлашиш асосида синтактик алокаги киришади.


Масалан: Сен менга хаводан, сувдан хам зарурсан. Сен менинг кувончимсан, фахрим ва орзу-умидим, бахтимсан.
мазкур гапдаги хаводан, сувдан, кувончимсан, фахрим ва орзу-умидимсан, бахтимсан кабилар тенглашишши асосида бириккан булса, уларнинг биринчигурухи зарурсан сузи билан эргашиш муносабатида колганлари эса менинг сузи билан муносабатдорлашиш сен билан мослашув асосида синтактик алокага киришган.
Гап булакрларнинг деярли барчаси гапда уюшиб кела олади. Шу жумладан, бош булаклар хам шундай хусусиятга эгадир.
Масалан: Утмишда халкимиз орасида Беруний, Навоий, Бобур, Фуркат кабилар етишиб чиккан.
Гапида эга уюшиб келган булса, кесим хам уюшиб келиши мумкин: Олимжон синглисига тикилди ва дархол тушунди.
Уюшик булакларнинг бир неча хусусиятлари хам мавжуд. Булар анъанавий тилшуносликда сурогининг бир хиллиги, тенг алокада богланиши, бир хил синтактик вазифа бажариши кабилар билан изохланади. Бирок уларнинг назарий жихатдан хам асослаш керак булса, айтиш лозимки, улар тобелантирувчи сузнинг лугавий маъноси оркали ойдинлашади. Бундай вазиятда хам унга богланиб келаётган сузларнинг маъноси хар хил булишидан катъий назар, асосан, синтактик вазифаси биринчи уринда туради.Масалан: Укидим. Ёздим каби ихчам гапларда унинг объект валентлиги булган суз тулдирувчи вазифасида, нимани? сурогини олган холда бирикиб келади ва бундай уюшишни биз укимок ва ёзмок сузларининг лугавий маъноси билан алокадорлигига караб, «сузнинг кенгайтирувчилари» деб талкин килишимизга тугри келади.
Анъанавий тилшуносликда гап булакларининг уюшиб келиши содда гаплар таркибида булса. бундай гапларни мураккаблашган содда гаплар деб хам юритилади.
масалан: Бунда бор харорат, мухаббат, шафкат
Гап булаклари таркибида от-кесим хам уюшиб келади: Кислокс томати совукки чидамли, серхосил, мазалидир.
бошбулакларждан ташкари гапнинг иккинчи даражали булклари хам уюшиб келади
Аникловчи уюшиб келади. Ашурнинг, Нурхоннинг, Ортикбойнинг орзуси ушалди.
шух сув чаккон, мохир ва гайратли кизнинг шижоатига буйсуниб, жила-жила пахтазорни эгаллай бошлади.
Баъзан гапда бирдан ортик аникловчи келиб уюшмаган холда хам кулланиши мумкин. Бундай вактда улар нарсанинг бир хил томондан белгилар аниклаштиради.
Масалан: Саида бахоргача куп янги ташвишлар орттирди.
улар уюшмаган аникловчилар деб юритилади.
Тулдирувчилар хам уюшиб келиши мумкин.
Масалан: Ойкизнинг барча харакатларини кузатган Лола унинг жасорати ва мардлигига, чидам ва садокатига койил колди.
Келажакни севганлар менга севгисини, мехрини берсин.
Хол хам уюшиб кела олади.
Улар билан инсончасига, одамчасига гаплашаман
Адолат куркиб, калтираб, жахл устида ёниб тез-тез юрарди.
Уюшган булакларнинг хар бири сон-эгалик, келишик ва кумакчиларни хам олиб келадилар. Бундай вактда улар алохида таъкидланадилар.
Масалан: Боглардан, токзолрлардан, полизлардан хушбуй хид тараларди.
Изохловчи хам уюшиб келади. Уз Р ФА нинг мухбир аъзоси филология фанлари доктори профессор Гани Абдурахмонов - узбек синтаксисчиларининг отахон вакили.
Синтактик уюшган категорияси одатда, логик ва морфологик уюшганлик билан муносабатдор булади. Уюшган булаклар бир логик катордаги тушунчаларни ифода килади. Бир суз туркумидаги бир хил шакллардан тузилади.
Уюшик булаклар тузилиш жихатдан икки турга ажратилади: Улар йигик ёки ёйик шаклларда кулланиши мумкин. Гапда бир сузнинг уюшиб келиши йигик, икки ёки ундан ортик сузларнинг уюшиши эса ёйик уюшик булаклар дейилади
Гап булаклариннинг уюшишида куйидаги воситалар мухим роль уйнайди: санаш оханги, богловчилар, юкламалар.
Гап булакларинингуюшиши доимо бир хил булавермайди. Баъзан катор келган сифатловчилар уюшмаган булиши хам кузатилади.
Баходир ота узун оппок соколини салобат билан силаб куйди.
Уюшик булакли гаплар таркибида баъзан олидн, баъзан кейин умумлаштирувчи сузлар хам иштирок этади.
Бундай бирликлар уюшган булакларни жамлаб, умумлаштириб курсатади. Улар хам уюшик булаклар бажарган синтактик вазифани бажариб кела оладилар. Умумлаштириш маъносида купинча, от, олмош ёки отлашгансузлар иштирок этади.
масалан: Инсоннинг хамма нарсаси: юзи хам, калби хам, чехраси хам, кийимлари хам гузал булмоги лозим.
Умумлаштирувчи суз уюшик булаклардан кейин кулланган холларда уюшик булаклар хам шунга мос тарзда кулланади.
Уюшган булакли гапларда умумлаштирувчи суз аввал келганда конкретлаштириш характерида булади. Кейин келган холатларда эса умумлаштирувчи бирликлар хулосаловчи характери сезилиб туради.
биринчи холатда баъзан ундан кейин яъни, хусусан, жумладан каби сузлар, иккинчи холатда эса хуллас, умуман, кискаси каби сузларнинг кулланилишини хам кузатиш мумкин.
Хулоса килиб айтганда, гап таркибида кулланувчи уюшик булаклар хам анъанавий, хам систем-назарий йуналишда бир хил синтактик вазифа бажариши ва бир хил сурокка жавоб булиб келиши билан характерлидир. Бирок улар уртасида хеч качон узаро синтактик алока мавжуд булмайди.
МАВЗУ: АЖРАТИЛГАН БУЛАКЛАР
РЕЖА:

  1. Ажратилган булаклар хакида

  2. Бош булакларнинг ажратилиши

  3. Иккинчи даражали булакларнинг ажратилиши

Хозирги узбек адабий тилда оханг ва фикр нуктаи назаридан ажратилиб, гапда маълум бир мустакиллика эга булган булаклар – ажратилган булаклар деб юритилади Улар гап таркибидаги бирор бир ажратиб, бурттириб, тулдири ва изохлаб келадилар. Огзаки нуткда маълумбир пауза билан айтилади. Бу ажратилган булдаклар учун хос булган мухим стилистик холатдир. Шунинг учун хам интонацияни гап булакларининг ажратувчи грамматик восита сифатида кайд этилади. Чунки ажратилган булаклар олдида пауза юкорирок кутарилади, пауза ёки тухтам билан фикр давом эттирилади.


Гап булакларнинг ажратилиши турли синтактик холатлар билан хам богликдир. бундай холатларнинг энг мухимларига куйидагиларни киритиш мумкин:

  1. Изохлаш зарурияти гап булакларни ажратиш учун кулай шароит яратади.

  2. Инверция бу сифатловчи ва изохловчиларнинг ажратилиши учун кулай имкониятдир

Масалан: Собир Рахимов – биринчи узбек генерали тарихда учмас ном колдирди.

  1. Гап булакларининг ёйик холда келиши. Бунда равишдош, сифатдош, -дай,-дек кушимчалари билан ясалган равиш узига оид сузлар билан кенгайиб ажратилган булакни хосил килиши мумкин.

масалан: Тракторчилар бурон билан учакишгандек тун буйи ер хайдадилар

  1. Гап булакларининг кумакчилари билан келиши уларни ажратиш учун хам яна бир имкониятдир. Бундай кострукция купинча, ёйик холда булади ва уларнинг мазмунидан англашилиб туради.

Учинчи ва туртинчи холатлар яри предикативликни ифода килиш билан эргаш гапларга ухшаб кетади. Лекин улар тулик предикативликка эга булмаслиги жихатидан ёки гапнинг структурал асоси битта эканлиги билан эргаш гапдан фаркланиб туради.
Бош булакларнинг ажратилиши изохлаш зарурати билан боглик.
Шунинг учун хам улар ажратилган бюош булаклар айрим расмий кулланмаларда ажратилган эга, ажратилган кесим деб таърифланмайди. Шундай булса-да, кейинги пайтларда чикарилган абитуриентлар ахборотномаларида ажратилган эга ва кесим хам суралмокда. Аслида эса бош булакларнинг ажратилиши ажаратилган эга, ажратилган кесим деб эмас ажаратилаг изох булак деб юритилши керак.
Хозирги узбек адабий тили дарслигида хам шунга алохида эътибор берилади. Хусусан, ошпаз опа, 50-55 ёшларга бориб колган аёл бизга овкат келтирди гапида эга ажратилган булишидан катъий назар уни ажаратилган изох булак деб юритилади.
Шуни айтиш керакки, ажратилган булак эга ёки кесим атамаси билан айтилди нима-ю, айтилмади нима. Аслида грамматикага унинг алокаси йук.
Ажратилган иккинчи даражали булаклар хам нуткимизда кенг кулланади. Улар ажратилиш, изохлаш, инверция ва булакларнинг кегайиб келиши билан боглик
Сифатловчиларнинг ажратилиши инверция ходисаси билан боглик булиб, белгини таъкидлаб, бурттириб ифода килганда у уз сифатланмишидан кейин келтирилади
масалан: Бири акс этади гулларда
Бири – олим ёкимли хушфеъл.
Каратувчининг ажаратилиши хам изох билан боглик. Каратувчи узидан олдин келган каратувчини изохлайди.
масалан: Наргиз овозига бошка гулларнинг, кизларнинг овози келиб кушилди
аникловчиларга кин булган изохловчилар хам инверция ходсаси билан боглик равишда ажратилиши мумкин. Бунда касб-хунар, амал-мансаб, унвон кабиларни ифода килувчи изох булаклар уз изохланмишидан кейин келади.
Масалан: Вохид Содиков –Узбекистон Фанлар Аакдемиясининг академиги, атокли олим.
Тулдирувчилар хам воситали, воситасиз булишидан катъий назар ажратилнган булак сифатида кела олади.
масалан: Халк мулкининг катта парчасини 700 гектар олтин тупрокни канча йиллардан бери камиш шур босиб ётибди.
Ажратилган туолдирувчилар ёйик холда кела олади ва бунда баъзан улар таркибида караганда, ташкари, кура каби кумакчилар катнашиши мумкин.
масалан: Бу ер илм-санъат учоги булишидан ташкари мамлакатдаги энг гузал шахарлардан бири эди
Холга мансуб булган гап булаклари хам изохлаш муносабатида ажратилиб келинади. Бунда хол узидан олдин келган шу типдаги холни изохлашга, аниклашга хизмат килади.
масалан: Эртаси куни кечкурун соат7 ларда Карим Абдуллаевич кутилмаганда Гуломжоннинг уйига кириб келди.
Холлар хам тулдирувчилар сингари кумакчили шаклларда ёйик холатларда ифодаланиши мумкин. Бунда унинг таркибида сингари, каби, холда каби кумакчилар катнашиши мумкин. Масалан: Навоий бир кулини куксига куйган холда бошини камтар енгил кимирлатиш билан халкнинг табригига самимий жавоб берди
-дек,-дай кушимчали равишлар билан ифодаланган холлар , купинча, кенгайиб келиб ажратиш хусусиятини хосил килади.
Масалан: Кишлоклардан келаётган одамлар кенг денгизга куйилаётган дарёдай Олтинсой кишлок кенгаши олдини тулдириб борарди
худди шу сингари равишдошлар хам узига оид суз биан кенгайиб келади.
Масалан: Элмурод кузларини ердан олмай секин-секин одимлаб борарди.
МАВЗУ: УНДАЛМА
Гапнинг конструктив курилишида зарурий тарзда иштирок этадиган, синтактик жихатдан гап учун мухим огблигатор вазифасини утайдиган синтаксис предмети ундалма хисобланади. Ундалма гап таркибидагапдаги бирор бир булакка ёки унинг маркази хисобланган ядронинг атов кисмига синтактик жихатдан боглана олмайди. Бундай богланиш муносабати мавжуд булмаса-да, барибир у гап курилишида энг мухим воситалардан бири саналади. Ундалма гапда сузловчининг нутки каратилган шахсни ёки нарсани ифодаловчи суз ёки суз бирикмасидан ташкил тоапди.
Ундалма гапнинг конструктив курилиши ашёси дейилишининг хам мухим сабаби бор. Бу сабаб унинг гап таркибида умумий мазмун билан алокадорлиги ва хамиша гап кенгайтирувчиси вазифасида кела олишидир. Бу жихатдан у детерминант булакларга, кириш ва киритма конструкцияларга якин туради. Ундалмалар купинча, бош келишик шаклида келиб бош булаклардан эгага ухшаб кетади.Лекин ундаги ундаш оханги пауза билан ажратилгандек, бирор бир булак билан хам суз бирикмаси сифатда боглана олмаслик холатлари эгадан фарклаб туради. Улар, асосан, нуткда шахсга каратилади. Бироук шундай холатлар хам учрайдики, шахсдан ташкари нарса-буюмга нисбатан хам ундалмалар кулланади. шахсга каратилган ундалмалар бир неча турли булишимумкин. Бунда уларнинг синтактик хусусияти очилади. Масалан:

  1. конкрет шахс номи ёки исмни ифода килади: Мен хам ушанда сизни овора килган эдимку, Розия.

  2. касб-хунар ёки машгулотни ифода килади: Ер, сув энди, дехкон, сеники.

  3. мансаб-амални ифодалайди: Бу масалани бироз узгартиришимиз керак, раис.

  4. Мансабни, унвонни, кариндошлик холат-хусусиятини хам ифода килади: Сизни согиниб коламиз, холажон.

Булардан ташкари, ундалмаларнинг субъектив бахони ифода килувчилари хам ёки умум шахсни ифода килувчилари хам мавжуддир.
Маслан: Биласанми, жонгинам, бир каттакон электростанция шу иншоат учун ток етказдириб бериб туради.
Ундалмаларнинг шунингдек, жонли ва жонсиз предметларини хам ифодалаб келиши кузатилади. Масалан:
Келинглар, гузал гуллар
Келинг, ошик булбуллар,
Шу севгини куйлайлик,
Ором олсин кунгиллар.
Ундалмалар яна суз туркумлари билан ифодаланишига кура турлича булиши мумкин.
Масалан: от билан: Биласанми, Икромжон уйга кетмокчиман.
отлашган сифат билан: тилингни тий, уятсиз
отлашган сон билан: Бешинчилар имтихонга пухта тайёрланинглар.
ундов сузлар билан: Хой, буёкка келинг чакиришяпти.
Фразеологик бирикмалар билан: Хайр, углим ок йул булсин, хайр, кузим кораси.
Бир бутун холда кулланадиган богламалар билан хам келиши мумкин: Жонажон халким, сенга умрим фидодир.
Бундан ташкари, ундалмаларнинг таркиби нуктаи назаридан хам турларга ажратиш мумкин. Бунда улар ёлгиз суз билн ифодаланиши жихатидан йигик, бир неча сузнинг бирикиш холатидан эса ёйик ундалмалрдеб юритилади.
Масалан: Тукилгандан томчилагани ёмон, ука. Хой, кизим, бир пас гаплашмай утир
Ундалмаларнинг изохловчилар билан кулланиши хам учрайди: Углим, урток Рахимжон ака, мих эгилади ва яна тугрлаб кокиб куйилади
Ундалмаларда аникловчи хам иштирок этиб, уларни ёйик холга киритиши мумикн
Масалан: Йулинг ойдин, олганинг олтин булсин, азиз углим.
Баъзан ундалмалр аникловчилар билан уюшган булиши хам нуткимизда учрайди.
Эй, вужуди кайгу аламдан иборат булган, пешонасига азалдан севги ёзиб куйилган йигит, сен бизга равшанлик келтирдинг.
Сузловчининг нутки каратилган объектниннг турли хусусиятларини ифодаловчи сузлардан иборат булади. Улар уюшиб келиши мумкин, такрор кулланиб хам келиши мумкин. Сузловчининг хохиш-истагига кура гапнинг боши, уртаси ва охирида кела олиши мумкин. Бирок энг куп ва тингловчи диккатини жалб килиш учун хизмат киладиган ундалмаларни гапнинг бошида келиши купрок учратамиз. Бундан ташкари, бундай гап бошида ундалманинг келиши турли чакирик шиор ва маърузаларда хам учрайди. масалан: Кизлар фан асосларини чукр урганингиз.
Ундалманинг гап охирида кулланиши хам узига хос хусуситдан келиб чикади. Бу вактда сузловчи учун хам, нутк каратилган шахсимиз тингловчи учун хам мухим булган фикр биринчи урнида туради
Агар гап булакларига ажралмайдиган булса бунда хам ундалма гап охирида келади.
Масалан: Гулойим : -Салом, дада.
Отаси: - Салом, кизим.
Ундалма гап орасида келагн холатда эса тингловчига тегишли фикр айтилиб, кейин унга мурожаат килинади ва яна фикр давом этади. Бундай ундалмаларда логик ургунинг булиниши кузатилмайди.
Сиз бахтлисиз, Олимжон ака, халкимиз учункуп мехнат клгансиз.
Ундалмалар хакида гап борганда улардаги оханг тугрисида хам алохида тухтаб утиш жоиздир. Чунки улар гап характерига кура турлича булиши мумкин. Хусусан дарак гапларда паст оханг билан айтилади. Сурок гапларда эса алохида ургу олган ундалмадан кейин чузик пауза булади. Буйрук гапларда эса гап мазмуни билан боглик холдау паст ёки кучли оханг билан айтилиши хам мумкин. Ундалманинг оханги гапда келиган урнига хам боглик. Улар, купинча гап бошида келганда кучлирок оханг билан айтилади. Гап уртасида келган холатларда эса аввалгига нисбатан паууза кискарок, охирида келганда хам шундай холат кузатилади.

МАВЗУ: ГАПДА СУЗЛАР ТАРТИБИ.


РЕЖА:

  1. тартиб- сузларнинг синтактик муносабатни белгиловчи восита.

  2. Гапда сузлар тартибининг эркин булиши.

  3. Гапда сузллар тартибининг боглик булиши.

  4. Инверция.

  5. Тартиб ва логик ургу.

Тилимиздаги хар кандай гап ижтимоий алока воситаси сифатида хабар бериш, номаълум нарсани билишга интилиши ва х.к куплаб вазифаларни бажаради. Мазкур вазифаларнинг бажарилишида уларнинг кайси жихатдан актуал ва реал булиши ифодаланаётган фикр таркибидаги сузларнинг тартиби билан хам богликдир. Шунинг учун хам гапда сузларнинг тартиби коммуникация актида узига хос мухим ва номухимлигини марказга нисбатан аблигатор ва факультативликни юзага келтиради. Бу эса гапдаги сузлар тартиби алокадорликни янада жипслаштиради. Шунинг учун хам узбек тилида суузларнинг узаро синтактик муносабатини ифода килувчи воситалар каторида тартиб хам алохида кайд этилади.


Масалан: Тошкент- Узбекистоннинг пойтахти.
Кум-кук дала. Тог уртаси. каби суз ва бирикмаларда тартибнинг узгариши уларнинг грамматик муносабатларини ва айни пайтда мазмунинини хам узгартиради.
Узбекистоннинг пойтахти – Тошкент. Дала кум-кук. Уртаси – тог.
Узбек тилида сузлар тартиби эркинсузловчи уз коммуникатив зусусиятларидан келиб чикиб, уни узгартириши ва хатто бир сузли гапларда хам кулланиши мумкин. шуни айтиш керакки, гапда сузларнинг синтактик вазияти махсус грамматик воситалар турловчи ва тусловчи кушимчалар, ёрдамчи сузларёрдамида белгиланган эркин булиши мумкин.
Масалан: Кинода Зулфияни курдим. Зулфияни кинода курдим. бунда тартибнинг узгариши факат кушимча маъно аттенкаси юклаган.
Гап булакларидан бирининг актуаллиги амалга оширилган холос. Одатда, бундай ходиса албатта, гап таркибидаги логик ургу билан боглик булади. Юкоридаги гапда кинода хол булаги тулдирувчи Зулфияни кесим олдига утказиш билан логик ургу олишга мажбур килган.
Гапдаги сузлар тартиби гап курилишидаги позиция ёки уринга нисбатан белгиланганда, улар боглик булади. Масалан: Битишув усули билан хосил булган бирикмаларда бу куринади. Чунки уларда грамматик воситалар иштирок этмайди, урин алмашиши эса мазмун узгаришига таъсир килади. Укиган бола, катта бино, чиройли гул, ок когоз ва бошкаларда сезилади. Бундай тартибнинг узгариши умумий маънони хам, грамматик вазиятни узгартиради. Грамматик жихатдан суз бирикмаси аникловчи аникланмиш муносабати, рематик жихатдан эса кесим ва гап шаклига утади.
Узбек тилида сузлар тартиби, асосан, эркин булса хам, уларнинг норматив холати мавжуд. Бу турлди мазмундаги гап турларида турлича булади.Бу норматив ёки шеърий холати узгарса, одатдаги тартиб бузилиб, узгарган тартиб - инверция хосил булади.
инверция ходисаси купрок огзаки нуткда долзарблик(актуаллик) билан боглик холда ва бадиий усулубнинг шеърий усулубида купрок учрайди. Уларнинг гап таркиби узгарса-да гап булаги вазифасида келиш хусусиятининг узгартирмайди. Шу нинг учун хам бу ходиса суздаги тартибнинг боглик турининг фаркланиши мумкин.
Масалан: Келди очилур чогинг.
Инверциянинг асосий вазифаси стилистик житхтадан кулланиши имкониятларини юзага чикариш холос. Гапнинг бош булаклари иккинчи даражали булаклари хам инверцияга учраши мумкин. Купрок эга ва кесим, тулдирувчи билан тулдирилмиш, кесим билан хол тартиби инверцияиси юз беради. Сузлар татибининг гапдаги уринлашви мантики йургунинг хам узига хос ахамияти мавжуд. Мазмунан биринчи урин гап булагини одатда кесим олдига уткази логик ургуни олишга сабаб булади ва бу айни вактда уша булакнинг бошка ларга нисбатан мухим эканлигини курсатади. Лекин бу холатни хамма вакт хам юз беради дейиш кийин. Чунки сузлашуввда баъзан кам ёкиситуациданг келиб чикиб сузловчи логик ургуни гапбошидаги булакка хам тушира олади. Масалан: Мен эртага кинога бораман. Лекин барибир тахлилдавомида логик ургуни олган булак сифатида доим кесимолдида келган булак ажартилади. Узбек тилида сузлар тартибининг уринлаш учун муайян коидабор. Бу коидага мвофик хамиша эга состави олдин, кесим состави кейин келади. Лекин хамма вакт хам эмас. Масалан: Чакирик типидаги ундов ва буйрук гапларда кучирма гапдан кейин келган автор гапида эгадан олдин келади: Яшасин узбек халки. Биз халкни кутлаймиз. Бизни халк кутлайди, - дейди Мирзаев.
Тулдирувчи тулдирилмишданолдин келганда агар тулдирувчи гапда бир нечта булса, объектни билдирувчи тулдирувчи тулдирилмишга якин булади. Масалан: Мен Назирадан топширикни сураб олдим.
Тулдирувчи билан тулдирилмиш инверцияси баъзан сузлашувда, баъзан шеъриятда кулланиши мумкин. Мен хеч нарсани англай олмадим гапларингдан.
Хол холланмиши кесимдан олдин келади. Пайт холи одатда гап бошди баъзан эгадан кейин, лекин кесим составидан олдин жойлашади. Масалан: Бу йил хамма сохаларда муваффакиятларга эришдик. Факультет спорт мусобакаси кеча булиб утди.
Баъзан пайт холининг гап охирида кулланиши хам учрайди. Бу харакат бажарилиши ахамит кучли булмаган холларда юз беради. Кино бошланди кеч соат 8 да.
Агар холлар куп булса, равишдош ва равиш билан ифодаланган хол кесимдан ёнида келади. Масалан: Биз бу ерда кувнай-кувнай дам оламиз.
Шуниндек, сифатловчи сифатланмишдан, каратувчи каратилмишдан олдин келади. Бу хам инверция ходисасини юзага келтиради.
Она севмас фарзанд топилмас,
Фарзанд йукдир онани севмас
Изохловчи касб, ихтисос, илмий даража ва унвонни билдирса, уз изохланмишидан олдин лакаб ёки кариндошликни бидирса, кейин келиши мумкин. Масалан: профессор Абдуллаев филология фанлари докторидир. Жуман писмик нима деяётганини узи хам билмасди.
Узбек тилида гап булакларининг тартибида айникса, иккинчи даражали булаклардан аникловчиларда бундай холатларни кузатиш мукин. Белги ифодаловчи сузлар уз таттибини узгартириб келади. Сифатловчи аниклови белги хусусиятини алохида бурттириш, таъкидлаш, унга кандайдир нисбий мустакиллик бериш максадида аникловчидан кейинга кучирилади. Бундай аникловчилар тилшунослар томонидан терс сифатловчи-аникловчилар атамаси билан юритилмокда. Уларнинг талаффузи алохида тухтам билан, ёзув эса икки томондан ёки тире асосида ажратилади. Масалан: Булутчалар оппок ва енгил
Пага-пага сузар осмонда
Шеърий нутк учун терс сифатловчи-аниколовчининг кулланиши меъёрий холат хисобланади.
МАВЗУ : СОДДА ГАП ВА УНИНГ БУЛАКЛАРИДА СИНТАКТИК НОМОСЛИК.
Маълумки, синтактик бирликларнинг айникса, содда гапларнинг айримларида купинча шакл ва мазмун уртасида номослик кузатилади.. Чунки объектив борлик унсурларининг хаммаси хам бевосита лисоний воситалар ёрдамида ифодаланиши шарт эмас. Лекин бевосита шаклий ифодасини топмаган борлик унсурлари нутк вазияти ёки контекст оркали алмашилиб турилади. Жумладан, касрга, далага каби жумлаларда булакларнинг асосий кисми иштирок этмаган булса-да, улар тулик мазмунни англатишга хизмат килади. Бу каби синтактик Коракалпокистон Республикаси бирликлар мазмунан тулик, лекин шаклан эса нотуликдир. Бу эса содда гаплар шаклий ва мазмуний номослик парадигматикасини юзага келтиради. Нуткимизда учрайдиган бундай номосликлардан яна бири шуки жумлаларда дастлабки кисми шаклан тулик ифодаланади. Ундан кейин келувчи жумла эса нотулик шаклдир. Бундай жумлалар хам содда гаплар таркибидаги шаклий ва мазмуний номосликни вужудга келтиради. Бундай номосликларнинг содда гаплардагина эмас, унинг гап булакларида хам учраши мумкин. Бундай синтагматик аспектдаги номосликларнинг шаклий булиниш микдори билан, мазмуний булиниш микдори тенг келмаслиги куринади.
Масалан: Юкорида келтирилган гапнинг иккинчисида хам мазмуний тузилиш унсурлари, харакат, харакатни юзага чикарувчи шахс, харакатни юзага келтирувчи ёки унда иштирок этадиган восита предмет ва хакозолар шаклий ифодаси мавжуд булмаслигига карамай сузловчи ва тингловчи учун у тушунарли хисобланади. Бундай вазиятлар тилшунослингимизда кенг оммалашмаган булса хам, улар томонидан эътироф этиб келмаётган присуппозитив холатларда хам кузга ташланиши мумкин. Бу ходиса гап синтаксиси йуналиши билан узвий боглик. Хусусан, Ахмад келди гапида шаклан каердан, каерга, нима учун келса, нима каби сурокларга жавоб буладиган шакллар йук. Бирок тингловчига жумла тулик тасаввурни беради. Демак, бунда нуткий коммуникативликнинг реал амалга ошиши учун коммуникантлар нутк шапроитига кадар муайян фактлар билан таниш булиши умумий вазият билан боглик муайян парадигматик билимларга эга булишлари лозим. Ана шу таг билим асосида гап ва унинг булаклари табиатан тулик шакллантирлади. Тингловчининг сузловчи томонилдан баён килинган объектив борлик хакидаги маълумотини тугри тушуниш учун нутк вазияти биринчи уриндаги ёрдамчи хисобланади. Диалогда кузга ташланади:
-Исминг нима?
-Мафтуна. кабиларда иккинчи гапда менинг исмим синтактик шакли ифодаланмаяпти. Унинг ифодаланиши хам ортикчадир. Чунки у юкоридаги гапнинг узида акс этган. Ёки уйингизга кимдир келди. Сиз ичкаридасиз. Бегона одамнинг оввозини эшитдингизу, кимлигини билолмаяпсиз. Шу вазиятда унинг кимлигини аниклаш учун оила аъзоларингиздан бирига бош ёки кул ёрдамида имо килдингиз. У деразадан сизга караб «Омина холам» деди.
Бундан англашиладики, бу хола севганингизнинг якини. Бу синтактик шакл остидаги баён килинаётган ахборот тулик тушунарли булиши учун нутк вазияти ёрдамига келган. Шундай килиб, мазмуний унсурларнинг тулик равишда шаклий унсурлар оркали ифодаловчи ёйик гапларда шакл ва мазмун номослиги хосил килинади. Бундай номутаносибликнинг узбек тилида туликсиз гапи хам деб юритилади. Англашиладики, туликсизлик факат гапнинг шаклий тузилишига оид булади. Шаклий ифодаланмаган мазмуний унсурларнинг нима йрдамида тугри тушунилишига кура туликсиз гаплар икки хил булади:

  1. Матн билан боглик туликсиз гаплар.

  2. Вазият билан боглик туликсиз гаплар.

Парадигматик аспектда номослик бир шаклда ва бир неча вазифа хамда маънода келишида ёки аксинча бир маънода туриш шаклларда ифодаланишида куринади. Шунинг учун хам гап булаклари деб номланувчи синтактик булаклар ва мазмуний булаклар бир-биридан фаркланишлари зарур. гап булаклари турли мазмуний булакоарни ифодалаш ва айни пайтда мазмуний булаклар хилма-хил гап булаклари сифатида ифодаланиш имкониятига эга. Бундай имкониятлардан бири гап булаклари учун хъос булади. Масалан: харакатни ифодалаш кесимниннгг асосий вазифаси хисобланса, карашлилик ёки предмет белгисини аниклаш аникловчига хос хусусиятдир. Бундан англдашиладики, маълум гап булагининг куп вазифалилиги уларнинг вазифаларини асосий ва иккинчи даражали вазифаларга ажратиш уз навбатида синтактик бирликларни хам икки сатхга шаклий ва мазмуний типларга ажратишни такозо этади. Бу икки сатх бирликлар узаро мутаносиб булганда шаклий лар бирламчи вазифада номутаносиб булганда эса иккиламчи вазифада кулланилади.
Хуллас, содда гаплардаги номутаносиблик вужудга келиши тилга ортикча тамойил билан хам богланиб кетади. Семантик синтактик мутаносиблик ва номувофиклик шу принцип асосида юзага келар экан. Мураккаб мазмунли содда шаклларда намоён булади. Бу мазмуний муносабатларнинг тушунилмаслиги ёки чалкашликка олиб келмайдит. Чунки тилшуносликдаги жуда куп махзмун узвлари бевосита эмас, бавосита ифодалана олади. Бунда яширин категориялар деб аталовчи ходиса юзага келмайди ва хар кандай тил алокасига зарурий равишда иштирок этади. Аммо уларнинг ифодаси бирдан кузга ташланмайди. Шунинг учун тилшунос Катенельсон: «Яширин категориялар тилшуносликда мустакил ифодага эга булмаган, аммо назарда тутиладиган, англанадиганкатегория бирлиари деб « ёзган эди. Тилдан ан шундай яширин категориял белгиларнинг мавжудлиги мазмундаги муайян узвларнинг доимий равишда бевосита ифодага эга була олиш имконияти айни номутаносибликка эга булган соддагапларнинг тугритушнилишин таъмин этади. Бу имконият содда гаплардаги семантик-синтактик номосликни тилшуносликда вужудга келган яна бир конуният сифатида бахолатди. Яширин категориялар хохлаган юзага чикиш имкониятига эга булган гап булаклари хисобланади.
МАВЗУ: БИР СОСТАВЛИ ГАПЛАР
Хозирги узбек тилида гаплар анъанага мувофик структурал асосининг таркиби жихатдан икки составли ва бир составли каби турлага ажратиш мумкин. Анъанада бир составли гапларнинг куйидаги турлари:

  1. Шахси маълум гаплар.

  2. Шахси номаълум гаплар

  3. Шахссиз гаплар

  4. Шахси умумлашган гаплар

  5. Атов гаплар каби ажратилган ва деярли дарсликлар ва кулланмаларда ана шу тартиб асосида таснифлар берилган. Лекин биз анъанага амал килмаган холда уларни умум тарзда дастлаб икки турга ажратамиз:

  1. Эгасиз гаплар

  2. Кесимсиз гаплар

Бундай турларга ажратиш хозирги давр мактаб она тили дарсликларида хам уз аксини топмокда. Хусусан, эгаси яширинган булса хам, эгасини топиш умуман мумкин булмаса хам, ёки эгаси умулашгана тартибда келагн холатларда хам гап барибир эганинг авжуд эмаслиги шаклан ифодаланмаслиги нукаи назаридан эгасиз гаплар деб юритилади. Бу тип гапларнинг бош булаги яъни кесими турли куринишларда булиб, эгани топиш ёки топа олмаслиги бевосита шу оркали белгиланади.
Шахси маълум гапларда эганинг узи иштирок этмаган булакларда гап кесимидан англашилшган аъноёки грамматик курсаткич эгани жойига куйиш мумкинлигини билдиради. Кесим феълнинг харакат, замон, шахс формасида хам ифодаланиши мумкин.Шунинг учун хам унинг кесимига караб харакатнинг кайси шахсда ва ким томонидан бажарилганлигинианикласа булади. Бунда харакатни бажарувчи шахс аник булиб, факат гапда кузга ташланиб турмайди. Шунинг учун бундай гапларни анъанада эгаси туширилган ёки хозирги VIII синф дарслигида эгаси яширинган гаплар сифатида талкин килинади. Бундай гапларда эга туширилган булса хам у мазмунан тулик факат бир бош булакли гап деб юритилади. Бундай кострукциялар тилимиз учун узига хос меъёрий синтактик ходисадир. Бундай гаплар таркибига кишилик олмошларини киритш гапдаги мазмунни хамда унинг тартибини хам узнгартиради. Масалан: Мирхосил Лаълининг тепасига борди:Кетдик.
Бунда биз олмошини киритиш билан гап мазмунан киёслаш, ёки зидлаш (биз кетдик,. сиз коласиз) маъносини англатиб икки бош булакли гапга айланади. шахси аник гапларнинг кесими куйидагича ифодаланиши мумкин:
1. аниклик майлидаги феъллар билан:
а) утган замон формалар билан Келдингми, кизим. Хуш курдик, онахон. Ушга саёхат килиб кеолдиларми, мулла ака.
б) хозирги замон формалари билан. Ишларингиз калай,-суради Тошпулат ака сурашар экан. Ёмон эмас. Куряпман ёмон эмас.
в) хозирги – келаси замон формалари билан. бажараман, урток Каримбой.
г) келаси замон формалари билан. Рахимов хали бу оёк билан Висла, Одердан, Берлингга кириб бормокчи эди-ку.
2.Буйрук-истак майли формалари билан: Айланай кизим, ширин кизим, йиглама. Гувох булинг, укртоклар шу менинг углим булади.

  1. Шарт-истак майлидаги феъллар билан: Кирсак майлими. Хой болам, намунча ковогингдан кор ёгиб турибди. Айтаколсангчи, ким келяпти.

Умуман олганда, шахси аник гаплар кесим таркибидаги грамматик курсаткичнинг уммий маъноси билан алокадор холатда юзага чика оладиган гапнинг кенгайтирувчисидир. Демак, гап курилишида унинг марказини ташкил килувчи ихчам гап кесимнинг кенгайиши эгани олиши билан бир бош булакли гапларнинг бошка туридан фаркланади.
Шахси номаълум гаплар. Бундай бир бош булакли гаплар турларида хам марказий булак асосан, кесим хисобланади. Кесим феълнинг учинчи шахс формаларини
ифодалаши мумкин. Бундай гапларда иш-харакатни бажарувчи шахс ноаник булиб, кесимдан туриб, уни тиклаш мумкин эмас. Уларнинг бош булаги куйидагича ифодаланиши мумкин:

  1. Аниклик майлининг замон формалари билан:а) утган замон формалари билан: Куш эдим каонтимни кайирдилар, гул эдим булбулимдан айирдилар.

б) Хозирги замон формалари билан: Балки хозир Дилдорни осаётгандирлар, ё булмаса, уни кийнамокдадирлар.
в) хозирги – келаси замон формалари билан:Одамларга нима яхшилик килдинг. деб сурайдилар.
г) келасизамон формалари билан: Хак сузимиз учун касос олмокчилар, деди уз ичида.

  1. Буйрук-истак майлидаги фомалари билан: Юнособод деган жойдан келяпаман, нега кайтаман?

  2. Шарт-истак майлидаги феъллар билан : Поччангга пичок урсалар. опангнинг багри конайди.

Шахси номаълум гапларда шаклан ифодаланмаган эгани худди урнига куйиш мумкин булгандай куринади, аммо унинг бажарувчисини аниклашномаълумлигича колади.
Шахси умумлашган гап.
Бундай гапнинг бош булагидаг харакатнинг умумга каратилганлиги сезид\либ туради. Бирок шундай холлар хам борки, бунда гап мазмунан худди иккинчи шахсга каратилдган ва шу шахсни эга сифатидаимконият мавжуддир. Бундай турдаги гапларбарча шахсларга хос булган хулоса узок асрлар хаётий тажрибага умумий коидада умумлашган ва сайкаллашган мулохазаларни байн килади. Шу унинг учун букаби турларда макол ва матал учун ихтисослашган. Бундай гапларда ифодаланиши мумкин.

  1. Аниклик майлидга феъл формалари билан. масаланТуя курдингми йук.

  2. Буйрук-истак майлидаги феъл формалари билн. масалан: Дустинг учун захар ич.


  3. Download 0.63 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling