Масъул мухаррир – А. Нурмонов, филология фанлари доктори,профессор


РЕЖА: 1. Воситасиз тулдирувчи ва унинг ифодаланиши


Download 0.63 Mb.
bet12/15
Sana20.02.2023
Hajmi0.63 Mb.
#1216240
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15
Bog'liq
Синтаксис11

РЕЖА:
1. Воситасиз тулдирувчи ва унинг ифодаланиши.

  1. Функционал ва нофункционал тулдирувчи.

  2. Воситали тулдирувчи ва унинг ифода шакллари .

  3. Детерминант тулдирувчилар.

  4. Таркибли тулдирувчилар.

Тылдирувчининг гапда иккинчи даражали былак эканлиги, щаракатни ыз устига олган, умуман, щаракатга бирор йил билан борланган предметни ифодалаши мактабдан олий таълимгача былган дарслик ва =ылланмаларда =айд этилган. Баъзан тылдирувчи хусусида фикр юритилар экан, унинг "предикатда ифодаланган щаракат (щолат, белги) бевосита тылалигича дтадиган объект ёщуд ана шу щаракатга у ёки бу томондан бо\ли= былган объект былими мумкинлиги эътироф =илинади. Бу щолат тылдирувчиларнинг грамматик формаларида кам кыринади: гапда улар, асосан, тушум, жыналиш, ырин-пайт, чи=им келишиклари щамда кымакчили, оборотли кострукциялар билан келади. Тилшуносликка оид ишларнинг деярли барчасида тылдирувчилар грамматик кырсаткичларига кыра икки турга ажратилади:
1) воситасиз тылдирувчилар; 2) воситали тылдирувчилар
Айрим =арашлар быйича воситасиз тылдирувчи щаракатни бево-
сита ызига =абул килган предметни билдириб, тушум келишиги маклида келади. Кампир товушини чи=армай куюниб йи\лади
(А.К.). Воситасиз тылдирувчи, одатда, феъл билан ифодаланган що-
ким сыз (тылдирилмиш) ёки белгили, белгисиз тушум келишиги шакллари билан ало=адордир. Хусусан, "воситасиз тылдирувчи" атамаси остида ытимли феълга тобеланиб, белгили ёки белгисиз тушум келишиги шаклида =ылланган сыз-шакл ва унинг синтактик вазифаси тушунилади. Воситасиз тылдирувчининг белгили ёки белгисиз былини грамматик щолатга ва мазмунга асосланади. Анъанавий тилшунослик бу икки тур орасидаги фар=ни =уйидагича тумунтиради: воситасиз тылдирувчи сызловчи ва тингловчига аввалдан маълум булган предметни ифодаласа белгили: турдаги предметни умуман (аниклаштирмай) ифодаласа белгисиз былади: Китобни келтирди. КИТОб келтирди. Бундан таш=ари, белгили =ылланиш учун яна шундай сабаблар бор:
1. Воситасиз тылдирувчи ато=ли от ё кишлик олмоши билан ифодаланса: Салимини кырдим. Уни ча=ирдим
2. Кырсатиш олмоши пайт, ырин билдирувчи сыз билан ифодаланган
ани=ловчига эга былиб келса: Кечаги китобни келтирдингми?
3. Воситасиз тылдирувчи ифодалаган предмет бош=аси билан =иёсланганда: Ызингни эмас, бош=аларни щам ыйла.
4. Воситасиз тылдирувчи ва эга бир хил сыздан иборат былиб, кетма-кет келганда: Дыст дыстни кулфатда синайди.
Бу тылдирувчи умумийликни ("умуман" ликни) ифодалаганда белгисиз келиши мумкин: У кишки кийим олди. Бу мисолдан кыринадики, воситасиз тылдирувчи щоким сыз талаби билан Бош=арувли, "битишувли" муносабатларни ызида мужассамлаштиради. Ызбек тилшунослигида воситасиз тылдирувчининг бундай маъно хусусиятларини ани=лаш, чегаралаш, санашга ба\ишланган анчагина тад=и=от ишлари мавжуд. Ани=ки, бу маъноларнинг гапда =ай тарзда ифодаланишини билишга интилиш зарурият тарзида гап былаклари ща=идаги анъанавий таълимотлариинг юзага чи=ишига олиб келди. Бу интилив ызбек тилида гап былакларининг семантик ва ифодаланиш турларини санаш, нут=ий маъноларни гурущлаш, уларни тыли= рыйхатда бериш каби щаракатлар билан бо\ли= былиб, булар методологик ну=таи назардан, хусусий ва умумий маъноларнинг (нут=ий намда лисоний маъноларнинг) фанимизда кескин фаркланмаганлигини кырсатади. 70-80-йилларда туркийшунослик ва ызбек тилшунослигида умумий ва хусусий грамматик маъноларнинг (лисоний ва нуткий щодисаларнинг) фар=ланиши тилга система сифатида ёндашиш шуларни кырсатдики,
1. Ушбу уйни кырди. (У хат ёзди).
2. У бу уйни бузди (У хатни учирди) гапларида воситасиз тылдирувчиларнинг бунёд этиш ёки йы=отиш манбаи былган предметларни билдириши грамматик муносабатлар билангина эмас, балки "уй" ва "кыр" щамда "уй" ва "быз" лексемаларининг ызаро лу\аий-манти=ий муносабатлари билан щам бо\ли=дир. Шунинг учун бундай бирикмалардаги тылдирувчиларнинг маъно турларини ани=лашга интилиш предметларни ифодаловчи отлар ва ытишли щаракатни ифодаловчи феъллар англатган тушунчалар орасидаги муносабатларни ырганиш билан бо\ланиб кетади. Бундай сызлар ми=дори нут=да чекланмаганлиги сабабли бу каби тушунчалар орасидаги муносабатларнинг щам сунгига етиб былмайди. Шу сабабли воситасиз тулдирувчининг мощияти тушунчалар ва улар орасидаги муносабатларни, щаракат манбаларини ани=лаш ор=али эмас, балки ытимли феъллар щузурида тушум келишикли кенгайтирувчи былакнинг келиши билан ани=ланади. Илмий адабиётларда воситасиз тылдирувчининг от ёки отланган сузлар билан ифодаланиши кайд этилади. Бунда щам номущимликни кыриш мумкин ва кыпгина олимлар ща=ли равишда бунга эътироз билдирадилар. Академик А.Н.Кононов, С.Н.Иванов, К.Р.Неъматов, Б.Г.Гузев, Д.М.Насиловлар: Бешдан иккини айирсак уч =олади. Унинг келганини ызим кырдим каби гапларда "иккини", "келганини" воситаснз тылдирувчилари отлашмаганлигини ы=тирилиб, воситасиз тылдирувчиларнинг ифодаланиши от ва олмош билан чегараланиб =олмаслигини таъкидлайдилар. Бу эса анъанавий тилшуносликдаги воситасиз тылдирувчининг маълум сыз туркумлари билангина ифодаланими ща=идаги тавсифга чек =ыяди. Шу йиллар билан воситасиз тылдирувчи тал=ини ызининг маъно хусусиятлари щамда сыз туркумлари билан чегараланганлик быё=ларидан озод =илинади ва =атор имларда у (воситасиз тылдирувчилик) тушум келишигидаги сыз-шаклнинг синтактик (гап =урилишидаги, сыз бирикмасидаги) вазифаси деб ыта ихчам ва содда таърифланади. Шундай =илиб ызбек тилшунослигидаги воситасиз тылдирувчи мощиятини тащлил =илишдан шу нарса маълум былдики, тил ва нут= щодисаларини фар=ламай ытказилган анъанавий тавсифларда щам, систем тилшунослик тад=и=отчилари ишларида щам воситасиз тылдирувчилик тушум келишигидаги сыз-шаклининг синтактик вазифаси билан узвий бо\ланади. Бу икки йыналиш тарафдорларининг тал=инларидаги асосий фар= шундаки А./уломов бошчилигидаги тилшунослик намояндалари (Г.Абдурахмонов, Н.Сулаймонов, М.Аскарова. Омонтурдиев ва бош=алар) воситасиз тылдирувчини от сыз туркуми билан ифоданиш, унинг мазмунини айрин маъновий тур ва хилларга ажратиш каби хусусиятлар билан мураккаблаштирсалар, С.Н.Иванов, Х.Р.Неъматов, В.Гузев, Н.Махмудов, А.Нурмонов, М.Бошмонов. Р.Сайфуллаева сингари систем тилшунослик вакиллари уни бундай белгилардан щоли (озод) кырадилар. Жумладан, А.Нурмонов туркий тилларда гап предикат ва унинг аргументлари бирлиги сифатида =араливини, унинг синтактик структураси щам худди но предикат асосида ырганилиши лозимлигини эътироф этар экан, бу йыналишида гап синтактик структурасини элементларга ажратишнинг уч бос=ичлилигини таъкидлайди:
1) гап таркибидаги предикатларни (кесимни) ажратиш
2) кесимнинг аргументларини ажратиш
3) аргументларнинг ыз ички аргументларини белгилаш.
Бошкирд тилшунослигида яратилган сыз туркумлари синтаксиси"
ли махсус ишда тылдирувчиларни сыз туркумлари асосида эмас, ытимли феълларнинг синтактик ва семантик бо\лашувига таяниб ажратиш зарурлиги у=тирилади. Ызбек тилшунослигида тылдирувчининг грамматик шакли масаласи кам турли-туман мунозараларга сабаб былиб келмо=да. Ызбек тилшуносларининг купчилиги бу былакни белгили ва белгисиз тушум келишиги шаклида кела олишини тан оладилар. Тилшуносларнинг айримлари, хусусан, рус туркийшунослар белгисиз тушум келишиги шаклини тан олмай, уларни бош келишик формаси билан бирлаштирадилар. Аслида эса, воситасиз тылдирувчи белгили ёки белгисиз шаклда келадими буни тулдирувчининг мохиятига ало=аси йук. Бу масала келишик формаларининг синтактик =обилиятлари, тылдирувчи вазифасида келган сызнинг маъно хусусиятлари билан ало=адордир. Агар воситасиз тылдирувчининг шакли белгили ёки белгисиз деб =аралса, бу тылдирувчининг мощияти ытимли феъллар хузуридаги белгили ёки белгисиз тобе кенгайтирулувчи сифатида тал=ин этилиши зарур; -ни кышимчали сыз шакл тушум келишигида, бундай =ышимчасиз шакл бош келишик шакли сифатида талкин этилганда эса бу былакларнинг мощияти ытимли феъллар хузуридаги щаракат манбаини ифодаловчи бош ёки тушум келишигидаги сыз формаларининг синтактик вазифалари тарзида =аралиши лозим. Щар иккала щолатда кам воситасиз тылдирувчи ытимли феъл тушунчаси билан узвий бо\лик былади. Воситасиз тылдирувчининг гап былаги билан эмас, балки мощиятан лексик, семантик, =олаверса, морфологик омил билан бо\лик былган "ытимли феъл" тушунчасига ало=адорлиги тилшуносларимиз олдига: "воситасиз тылдирувчи гап =урилиши билан эмас, балки ытимли феълнинг нут=да во=еланиши билан бо\ли= щодиса былса, у гапнинг ички кыринишига тааллу=ли былган былакми ёщуд ытимли феълга эргашиб келувчи, ытимли феълнинг нут=да во=еаланиши билан юзага чи=увчи унинг кенгайтирувчисими?"-деган ща=ли саволни =ыяди. Бу савол ёки муаммони ани=ро= тарзда =уйидагича ифодалаш мумкин: Воситасиз тылдирувчи том маънода гап былагими ёки ытимли феълнинг кенгайтирувчи былагими? Щозирги тилшунослигимиз бу саволга ани= жавоб бермайди, чунки воситасиз тылдирувчи щамма ва=т унинг гап кесимига бо\ланиб келган щолларидагина мавжуд былади деб =аралади. Ани=ро\и, воситасиз тылдирувчилар гапнинг кесими ытимли феъллар билан ифодаланган щоллатларда во=е былади дейилади. Ызбек тилшунослигига гап былаклари ща=идаги таълимот сыз бо\лашуви (валентлиги) назариясидан олдинро= кириб келгани учун систем тилшуносликнинг сынгги юту=лари асосида ёзилган айрим ишларда щам воситасиз тылдирувчи, шак-шубхасиз, гапнинг зарурий =урилиш былаги сифатида тан олинади ва унинг турли ыринларда келган ытимли феъл билан ало=адорлиги каби мущим жищатига эътибор берилмайди. Холбуки, туркий синтаксисни ырганишда янги боскични бошлаб берувчи "Гап структураси ва туркий тиллар синтаксисининг долзарб масалалари" тезисларининг муаллифлари таъкидлааганидек, сыз бо\лашуви назариясини гап курилиши муаммолари билан уй\унлантириш туркий тиллар синтаксисини янгича талкин =илишга имкон беради.
Воситасиз тылдирувчини гапнинг ытимли феъл билан ифоланганкесимидан "ызиш" ёки, унинг ытимли феъл кенгайтирувчиси билан ало=адорлигини ырганишга щаракат фанимизда функционал ва нофункционал тылдирувчиларни фарклаи борасидаги изланишларни юзага келтирди. Рус тилшунослигида У.Вейнрейх, И.В.Долинина, Е.Б.Егороваларнинг, ызбек тилшунослигида Н.Махмудовларнинг изланишлари билан бевосита ало=адор былган бу тал=инларда функционал тылдирувчиларга "асосий предикатнинг объектини ифодалаган, яъни ту\ридан тугри гап кесимига бо\ланган тылдирувчилар" деб, нофункционал тылдирувчиларга эса "иккинчи даражали предикатнинг объектини ифодалаган, иккинчи даражали предикатли конструкциялар (оборотлар) таркибидаги тылдирувчилар деб таъриф берилади. +ис=аси, нофункционал тулдирувчилик, анъанавий грамматикаларимизда кыпинча эргаш гап сифатида тал=ин =илинган феълнинг функционал шакллари ичида келувчи тылдирувчилардир: Кызларини мылтиратиб, йылимни кутган =изчамни со\индим гапида учта воситасиз тулдирувчи иштирок, этиб, улардан фа=ат биттаси (=изчамни) функционал, =олганлари (кызларини, йылимни) гап кесимига муста=ил бо\лана олмаганлиги сабабли нофукнционалдир. Демак, гапда яхлитлигича муайян синтактик позицияни эгаллаган иккинчи даражадаги предикатли конструкция таркибида турган тылдирувчи билан асосий предикатнинг объектини билдирган тылдирувчи синтактик жищатдан фар=ланади. Мущими шуки, агар воситасиз тылдирувчи щамиша бош=арув муосабати билан ани=ро\и, сыз семантик бо\лашувининг нут=да во=еаланиши билан бо\ли= былган семантик-синтактик щодиса былса, унинг гап былаги, яъни гапнинг мохиятан синтактик курилишига ало=аси бевосита эмас, билвоситадир. Шундай экан, воситасиз тылдирувчининг щамма ва=т кам кесим билан бо\ланиши шарт былмайди. Бу тылдирувчи бирикмаси доирасидаги щоким сыз билан щам ало=адор былиб, унинг (воситасиз тылдирувчининг) мощияти щоким сыз ор=али белгиланади. Бу масаланинг ечими фа=ат воситасиз тылдирувчи доираси билангина чегараланиб =олмай, умуман, тылдирувчи, унинг мановий борлашуви, кенгаювчанлик ва гап былакларига муносабати каби масалаларни щам кун тартибига =ыяди. Шунинг учун щам биз энди масаланинг иккинчи томонини-воситали тылдирувчилар, уларнинг тилшунослигиниздаги тал=ини ва муаммоси масалаларини кыздан кечирамиз.
Бу тылдирувчилар анъанавий =арашда келишикли, кымакчили турларга ажратилади, баъзан булар бир неча сызи бирикмаларнинг бош=арувли щолатидан щам щосил былиши кырсатилади. Воситали тылдирувчилар щаракат-щолат, белги билан объект ыртасидаги
турли грамматик-семантик муносабатларни ифодалар экан, улар англатадиган маъно муносабатлари тылдирувчининг материалига, грамматик шаклига ва тылдирувчининг лексик хусусиятига богли=
былади. Шунинг учун биз воситали тылдирувчилар хусусидаги тавсифимизда, анъанавий тал=индан фойдаланиш билан бир =аторда, маъноларини тыла очиш максадида, бу тылдирувчиларни дастлаб уч турга ажратиб олишни ма=садга мувофи= деб билдик. Булар келишикли, кымакчили ва таркибли тылдирувчилардир. Воситали тылдирувчилар кушимчали щолатда ифода этилганда, асосан, жыналиш ва чи=им келишиги шаклидаги сызлар билан ифодаланади. Ызбек тилида воситали тылдирувчилар
щосил =илувчи =ышимчалар сирасида ырин-пайт келишигида щам ырганилади. Лекин =урол ва восита маъноси билан келувчи бундай сыз шаклларнинг тылдирувчига муносабати мунозаралидир Шащарга машинада келдим. Табрик каламда ёзилган эди гапларидаги машинада, =аламда сыз-шакллари ю=оридаги фикримизга мисол была олади. Шунинг учун щозирча жыналиш ва чи=иш келишиги шаклларинигина воситали тылдирувчининг омиллари деб биламиз.
Жыналиш келишиги ща=ида гап борганда, -га. -ка -ка грамма-
тик кырсаткичларига эга булган сузларнинг маънолари курсатиб ытилади:1) бирор нарса, иш-щаракат =аратилган шахс ёки предметни англатади; Унинг бу ёлборишлари Нурмат топологияга заррача таъсир =илмасди. (С.А.). 2) нарсанинг шахсга =аратилганлигини билдиради; Хатларнинг бириси =айин отамга, иккинчиси унга,-деди (А.Д.). 3) иш-щаракат бажарилишида восита былган предметни билдиради; Щайдар =о\озга махорка ыради (Й.Р.) 4) мантикий субъектни билдиради; =ора кунда =ул Тарлон =изга кай\удош келди (Х.О.) 5) касб, маш\улот, лавозим кабиларга эришувни ифодалайди; Рахматли Рахматулло кып йиллик мехнатидан сунг фан номзодлигига эришган эди. Жыналиш келишигидаги тылдирувчи бундан бош=а маъноларни щам англатиши мумкин. Шу туфайли былса керак, айрим тилшунослар
бу келишикдаги тылдирувчининг семантикаси ыз номига нисбатан анча кенг деб бащо берадилар. Бу келишикдаги сызлардан, анъана
буйича, ифодаланишига кура от тулдирувчилар ажратилади. Бундай
ажратишдан сынг, ыз-ызидан маълумки, от туркумидагилар шахс оти, предмет оти каби тылдирувчиларга, шахс оти тылдирувчилари эса ыз ичида ато=ли ва турдош отли тылдирувчиларга, предмет оти
тылдирувчилари, ыз навбатида, нарса-предмет, щар хил
жониворларнинг номлари, во=еа-щодиса, щаракат, белги-сифат номлари билан аталувчи турларга былинишни келтириб чи=аради, бу келишикдаги шахс отларидан аталганлик, =аратилганлик, щаракат бажарувчисини кырсатиш каби маъноларни, предмет маъносига эга былган жыналиш келишикли сызлардан эришув, ухшатиш, тенглик-эваз ва восита сингари маъноларини ы=иш мумкин. Феъл бош=а туркумдаги сызларни воситали щолатда ызига тортар экан, уларнинг сыро\и щам шунга мос щолатда шаклланади: сифат: Ёмонга ёндашма (ма=ол) сон: Бирники мингга, мингники туманга (ма=ол) сифатдош: Сызни айтгин У==анга (ма=ол)
щаракат номи: Йылчи чиндан щам най чалишга уста эди (О).
та=лидий сыз: Комилжон поезднинг та=-ту=ига щеч кыника олмади каби. Санаб ытилган туркумдаги воситали тылдирувчиларнинг шакл-маъно томонлари кыплаб ишларда атрофлича тад=и= этилган. Хусусан. воситали тылдирувчиларнинг щоким муносабатдаги феъл ёки бош=а туркум сызларга бирика олиши дарслик-=ылланмаларда щам эътироф этилади, аммо бундай бирикувчанлик сабабларига кам эътибор берилади. Тилшунос С.Гойибов турли туркум сузларнинг гап таркибида муайян бир муносабатни ифодалашга хизмат килишини таъкидлар экан, феъл иштирокида ясалган маълум типдаги конструкция феъл лексик маъносининг "синтактик хул=-атвори" сифатида намоён булишини, нуткда куплаб кулландвчи бундай конструкцияларнинг щосил =илиниш =онуниятларини очиш учун уларнинг структура ядросини ташкил этувчи шу феълларнинг лексик маъно хусусиятлари ани=ланиши лозимлигини алощида =айд этади. Дарща=и=ат, воситасиз тылдирувчилар мощияти емо=, ичмо=, укимо=, курмо= каби ытимли феъллар маъноларининг тылдирилиши билан бащоланганидек, жыналиш келишикли тылдирувчининг мощияти щам феъл лексик маъно хусусияти билан белгиланиши мумкин. Бундай =арашни француз тилшуноси Луис Теньер грамматикасида учратамиз. У феълга бирикиб келувчи сызларни актантлар деб атайди ва Альфред Шарлга китоб берди гапида учта актант =ылланганлигини кырсатади. Бу ерда, Теньер концепциясига мувофи=, учинчи актант анъанавий тилшуносликдаги воситали тылдирувчига ту\ри келади. Теньердаги учинчи актантнинг (воситали тулдирувчининг) ажратилиши, у яратган янги =араш-гапнинг кып ярусли иерархик =урилишидан иборатлиги щамда гап марказида феъл, яъни бош=арувчи "организм" туриши билан бо\ли=дир. Бу борада Теньер феълларнинг ноль валентликдан уч валентликгача былган турларини белгилайди. Бу масалалар бевосита воситали тылдирувчилар тад=и=и билан щам узвий бо\ланиб кетади. Демак, гап былакларини ырганишда гап кенгайтирилиши щодисаси ёщуд гап ну=таи назаридан ёндашиш щисобга олиниши керак. Л.Теньер келтирган мисолдаги уюштирувчи сыз-бермо= ытимли былгани сабабли у иккинчи актант сифатида воситасиз тылдирувчи билан, сынгра эса жыналиш келишиги шаклини олган сыз билан кенгайиш имконига эга былади. Ытимли феъл "келтирмо=" щам ю=оридаги мисолга ыхшашдир. Биро= бу щолатни ызбек тили
учун катъий деб былмайди. Зеро, ытимли феълларнинг айримлари нут=ий эщтиёж туфайли воситасиз ва воситали шаклдаги тылдирувчиларни бош=ариб келиши мумкин
китобни. Олимга
олдим >ёздим каби.
укамга хатни
Демак, феълларнинг ытимли-ытимсизлиги тылдирувчининг воситали ёки воситасиз келишини ани= белгилаб бермайди ва бу щар икки щолат щам тыла-тыкис нут=ий жараён билан бо\ли=. Хуллас, жыналиш келишиги кышимчасини олган тылдирувчи алощида щолда эмас, балки гапнинг ядросини ташкил этиб турувчи феъллар билан маъновий бо\лашув асосидагина во=еланади. Уюштирувчи марказ (феъл-лексема) муайян ало=адорлик асосида лексемаларнинг воситали ё воситасиз тылирувчи была олишини белгилаб беради Тилшунослигимизда (90 йилларда) жыналиш келишигидаги воситали тылдирувчилар билан муносабатга киришувчи феъл фраземаларнинг ани=ланиши щам бу сохадаги жиддий изланишлар самарасидир. Бундай фраземаларнинг феъл аъзоси воситали тылдирувчини бош=арадиган ытим-сиз феъл билан ифодаланади ва кишига аталганлик маъносини билдира-
ди: амал тегди (кимга?), гап тегди (кимга?), худо берди (кимга?),
а=л битмади (кимга?). Нарсага аталганликни билдирганда нимага?
сыро\ига жавоб былувчи тылдирувчи талаб этилади: сув югурди, ыт
тушди, от билан туя берармиди... Феъл фраземага бо\ланувчи сыз
умумий тарзда былиши щам кузатилади: кинна кирди (кимга? нимага?),бир бало былди ( кимга? нимага?), бир гап былди (кимга? нимага?) ва щоказо. Феъл бо\ланувида жыналиш келишигида шаклланган сыз синтактик вазифаси жищатидан щол былаги билан бирлашади: столга =ыймо=, дафтарга ёзмо=., доскага чизмо=... Бу ва=тда бирикмалардаги эргаш сызларни предметлик щолатини щисобга олиб "тылдирувчи", ырин-жой маъносини кырсатишига кыра "щол" деб бащолаш масаласи кындаланг былади. Бу каби масалаларни щал этиш, уларнинг гап =урилишига нисбатан муносабатини белгилаш тад=и=имиз иккинчи бобининг мущим масалаларидан щисобланади. Воситали тылдирувчини шакллантирувчи иккинчи грамматик шакл чи=иш келишиги кырсаткичидандир. Бу келишикнинг маънолари жыналиш келишиги маъно кыламидан кенгро=. Ди==ат =илинг:1) нарсанинг нимадан килинганлигини кырсатади: Ушбу щайкал бронзадан тайёрланган.
2) во=еа-щодисага манба былган предметни билдиради Буна=а гап ышандан чи=ади (А.К). 3) =иёс маъносини ифода этади: Уят ылимдан о\ир (ма=ол). 4) иш-щаракат ёки белгининг каратилганлигини билдиради:Келинойи нима ов=ат =илинишини Искандардан сыради (У.Х.) 5) белгидан халос былганликни
билдиради: Мана ичиш =олиб, че=ишдан щам бегона былдик.
6) щаракатнинг =исман ытганлигини ифодалайди: Нондан бир бурда
синдириб о\зига солди. 7) щаракат бажарилишида восита былган предметни билдиради: Бу дори-дармонлар щозиргина поезддан туширилди. Бу келишик формасидаги сызлар: а) муста=ил сызларга тобеланади: Синовдан ытди. б) кымакчилар билан бирламади, бунда келишикнинг синтактик имконияти ызгариши мумкин; (бу ща=да кейинро= тыхталамиз). Чи=иш келишигининг =андай негизга кушилиши ва =айси сыз туркуми томонидан бош=арилишига =араб унинг маъно хусусиятларини, синтактик вазифаларини белгилаш мумкин. Бу маклдаги воситали тылдирувчи щам феълга тобеланади:
Каландаров Саиданинг ту\рисига келганда мавзудан чи=иб кетди.
(А.К.). Киши номлари кыпинча шу келишикда келиб, феъл билан ёнма-ён жойлашади: Бригада =ачон келишини Назаровдан сырадик. +аратувчи билан борланишда чи=им келишиги =исм маъносини ифода =илади: Носиров =изил папкадаги =о\озлардан бир-иккитасини кыздан кечирди (А.К.). +араткичли сызларнинг ёнма-ён келиб =олишини бартараф этиш учун сызни чи=иш келишиги шаклида =ыллаш мумкин: Искандардан кеча келганининг сабабини сырадим. Чи=иш келишиги воситали тылдирувчилик учун омил вазифасини фа=ат от туркуми доирасида эмас, бош=а туркумларда дам намоён =ила олади: 1) олмош булади: Ы=итувчи мендан щурсанд былди. 2) отламган сифат: Яхшидан ном =олади (ма=ол). 3) жуфт феъл: Буна=а келди-кетдилардан щайи=манг, раис. Чи=иш келишикли воситали тылдирувчилар билан кенгайган жумлалар, мазмуний синтаксис муаллифлари ту\ри
таъкидлаганларидек, нут= жараёнида намоён былаверади:
1. Ов=атдан олинг. 2. Кичик ы\лимдан бахт кырдим.
3. Олимлардан гапирди. 4. Уй бетондан =урилган.
Дастлабки икки жумлада предикат ор=али муносабатда былган икки предметдан фа=ат бири бевосита ифодаланган ва улар биринчи жумлада шахс щаракатига =исман тегишли предметни, иккинчисида эса предикат акс эттирган щаракатни юзага чи=арувчи предмет (агенс)ни билдиради. Учинчи жумла бир ыринли муносабатдан иборат булган системани ифодалайди. Предикатнинг быш ырнини тылдирувчи "олимлардан аргументи муносабат билдирувчи "гапирди" предикатидан англашилган щаракатни юзага чи=арувчи агенсни билдиради. Туртинчи жумла икки ыринли муносабатни акс эттирувчи система саналиб, быш ыринларни тылдирган "уй" ва "бетондан" предметлари "=урилди" предикатида англанган щаракат натижаси былган предметни, иккичиси эса, предикатдан англашилган щаракат юзага чи=ишидаги восита, материални ифодалайди. Куриниб турибдики, чикиш келишигидаги воситали тылдирувчиларнинг гап структурасидаги иштироки щам гап ядросини ташкил этган феълли марказ томонидан бош=арилади. Бу Бош=арилиш, ытимли-ытимсизлик щолатлардан таш=ари, сабаб-натижа (каузатив)ли феъллар томонидан былиши щам мумкин. Бунда каузатив феъл ытимсизни ытимлига айлантирар экан, унинг атрофида тылдирилиши керак былган быш ыринлар сони кыпаяди ёки, бош=ача айтганда, феълнинг бо\лашувлик имконияти кенгайиб боради.умуман олганда, тылдирувчилар феъллар билан бо\лашувли муносабат хосил килар экан, содда гап структурасида воситали тылдирувчиларнинг функционал щамда нофункционал кыринишлари ми=дор жищатдан щар хил былиши кузатилади. Масалан. мен дыстимга Каримдан хат бериб юбордим гапида иккита воситали функционал (дыстимга, Каримдан) тылдирувчи ва битта воситасиз функционал (хат) тылдирувчи =атнашган. Тылдирувчиларнинг бундай функционаллик ёки нофункционаллик турларини ырганиш, уларнинг бош=а гап былакларига бо\ланиши масаласининг куйилиши синтактик щодисаларни бо\лашув назарияси асосида =аралишига туртки былди.Ызбек тилида, М.Ш.Шведова. О.Г.Шевченко, О.А.Крилова ишларидан кейин, К.Хайитметов, М.Бошмонов, А.ахмедов ва бош=алар томонидан "детерминант", "нодетерминант" тылдирувчилар тушунчаларининг =ыллана бошлаши гап былакларини лисоний ва нут=ий сатщларда фар=лаш муаммосини =ыйди. Сабаби детерминант тылдирувчи щам гапни кенгайтириб, ызи =атнашган гап таркибидаги бирор былакка бо\ланмайдиган, сыз бирикмалари щосил =илмайдиган, бош былаклар билан щоким-тобелик муносабатига киришмайдиган, =ис=ача айтганда, автономлик хусусиятига эга былган былак" щисобла-
нади. Шундай былса щам, бу былакнинг грамматик шакли воситали тылдирувчи шакли билан бир хил былади:Куёвдан толеинг баланд чи=ди (0). Аммо щоким компонентлар билан одатдаги бош=арув муносабатида бирикма щосил =илиб, грамматик-семантик жищатдан феълга зич бирикувчи сыз-шакллар нут= талаби билан гап бошида келсалар щам, уларнинг щоким компонент билан былган ало=алари узилмайди, демак, нодетерминант тылдирувчилик щолатини юзага келтиради: Дилшодада ёшликдан илмга щавас бор эди (М.И.). Детерминант меёрий щолатда гапнинг бошида, номеёрий щолатда эса гапнинг янги тушунча ифода этувчи (рема) =исида келиб, шу тушунчани таъкидлаш, бырттиришга хизмат =илади. Хуллас, ызбек тилшунослигида тылдирувчилар, анъанага кыра. Бош=арув муносабати билан бо\ли= щолдагина ырганилиб келинган былса, энди бу доирада функционаллик нофункционаллик ва детерминантлик-нодетернинантлик щодисаларининг =айд этилиши янгича синтактик =арашларнинг шаклланаётганлигидан дарак беради. Кымакчили воситали тылдирувчилар.Кумакчилар =ышимчалардан шакл жищатдан фар=ланса-да, вазифа
бажариш ну=таи назаридан уларга я=ин туради. Уларнинг баъзилари тарихан лексик маъно англатган былсалар щам, (томон, =араб, =арамай, таш=ари...) Щозир муста=ил маъноларини бутунлай йу=отиб, грамматик маъно берувчиларга айланган. Кымакчиларнинг яна бир фар=ли томони шундаки, улар синтактик тонондан от ва келишик =ышимчаларини бош=ариб келади. Бош=а туркий тиллардаги каби ызбек тилида щам кымакчилар синтактик жищатдан бирор келишикдаги сыз билан ало=адордир. Кымакчили бирикманинг турли синтактик муносабатларни ифодалаиида улар Бош=арилиб келаётган грамматик кырсаткичлар щам мущим роль ыйнайди. Воситали тылдирувчиларнинг шаклланимида билан, учун, ту\рисида (ща=ида), томонидан (тарафидан) каби кумакчилар фаол иштирок этади. Билан кымакчиси ёрдамида шаклланган воситали тулдирувчилар =уйидаги маъноларни англатади:1) грамматик субъект щаракатини биргаликда амалга оширган шахс
ёки предметни билдиради: Модомики одам бир марта яшар экан, умрбод бир киши билан, ыз севгиси билан яшаши зарур (Х.Г).
2) щаракат бажарилишида восита былган предмет маъносини ифодалайди: Йулчи чопонининг этаги билан юзини артди (0.)
3) бирор щолатнинг юзага келишида асос булган предметни билдиради: Расталар мол билан тыла, аммо сотиб олишга одамларда пул йы=... 4) бирор нарса билан маш\ул былишни кырсатади: Доро эртаю кеч базму жамшид билан овора зди (Эртакдан). Учун кымакчили тулдирувчининг маънолари куйидагича:1) атаганлик: 6у сов\алар Наврыз куни ту\илган Наврызахон ва Наврызбеклар учун.
2) =арашлилик, хосликни: 6ундай мулозамат щорижлик мещмонлар учун мос келади. 3) эваз маъносини: Шуни билким, жон учун жон оламиз (Д.О.)ва щаказо. Ту\рисида (ща=ида) кымакчиси
иштиро=идаги тылдирувчиларнинг маънолари:1) иш-щаракатнинг былишида асос былган шахс ёки предметни билдиради: Искандар авваллари онаси ща=ида ыйламаган щам эди (У.Х.). 2) бирор щаракат-щолат, белги =аратилган предметни ифодалайди:
болалар ту\рисида \амхырлик =илиш барчамизнинг бурчимиздир каби. Томонидан кымакчиси билан шаклланган тылдирувчи, асосан, щаракатни бажарувчи шахс-манти=ий субъектни билдиради: Президентимиз томонидан бошланган таваббус щаммага маъ=ул келди. Ор=али кымакчиси ёрдамида шаклланган воситали тылдирувчи иш щаракатнинг бажарилишида восита маъносини
англатиш билан бо\лик кенгаш чи=арадиган вакт телефон ор=али хабар =илинди. Юкорида келтирилган кымакчили конструкциялардан таш=арига =араб, -га =арши, -га мувофи=, -га жавобан, -га атаб сингари тылдирувчиларни тавсифлашимиз мумкин. Бундан кызланган ма=сад аслида шаклий ва маъновий хусусиятларни санаш эмас, балки борлашув маркази былган феълларнинг келишикли тылдирувчини кымакчи билан ызига бириктира олиш имкониятларини ырганишдан иборатдир.
Умуман, борлашув назарияси асосидаги кузатувимиз якунида шуни айтишимиз мумкинки, кымакчили воситали тылдирувчилар феъл марказ томонидан бош=арилади. Шу марказ талаби билан эса функционаллик ва нофункционалик щолатларини ызида намоён =илади. Кымакчили тылдирувчиларнинг марказга томон тортилиши феъл-лексеманинг синтактик имконияти доирасида юз беради.
Воситали тылдирувчининг =ышимчали ва кымакчили шакли хпи баъзан синонимик щарактер касб этади. +ышимчали ва кымакчили тылдирувчилар синонимияси. 80-йиллардан бошлаб ызбек тилшунослигида синтактик синонимлар хусусида щам кенг куламдаги изланишлар олиб борила бошланди. Бу ходиса рус ва кардош халклар тилшунослигида биздан =ыра олдинро= текширила бошланган эди. "Ызбек тилшунослигида синтактик синонимиянинг дастлабки тад=и=и профессор М.Аскарова, О.Адмедова, С.Акбаров, А.Сафоевларнинг ишлари билан бошланган былса, кейинги йилларда Б.Туйчибоев, Р.Сайфуллаевалар томонидан бажарилган тадкикотлар бу масаланинг янада чу=урро= ырганилишига олиб келди. Айрим келишик кырсаткичларининг синонимлик щолатига
ёндашиш улар орасида фа=ат мазмуний я=инлик эмас, балки фар= борлигини щам кырсатди. Хусусан, Нонни олинг ва Нондан олинг
гапларидаги грамматик шаклларнинг бутун-=исм муносабатини гавдалантириш учун хизмат =илаётганлиги бунга мисол была олади.
Синтактик синонимиянинг батафсил тафсилотлари ю=орида зикр
этилган адабиётларда ёритилган. Уларни бу ыринда яна такрорлаш
шарт былмаса керак. Синтактик синонимия ща=идаги мущим хулоса шуки, ызбек тилидаги синтактик синонимия аслида нут=
бирликларида тил имкониятининг реаллашуви щодисасидир. Иккинчи томондан, Китобни укамга (укам учун) олдим кабилардаги щодисалар мощиятан синтактик эмас, балки синтетик (йи\ма) ва аналитик (ёйма) формаларнинг синонимияси деб тан олиниши керак. Бунинг сабаби укамга ва укам учун сыз шакллар аслида
синтактик щодиса былмай, сыз формасининг =ышимча ва ёрдамчи сызлар билан ясалишидир.
Икки ва ундан орти= муста=ил сызлар бир-бирига тобеланиш му-
носабатида гапнинг бир былаги былиб келиши мумкин. Бундай бирикмали былаклар учун айрим адабиётларда "бирикмали", "мураккаб" каби атамалар =ылланилади. Бу каби тылдирувчиларга образликка бой фразеологизмларни, мураккаб сызларни, феъл
функционал формалари билан шаклланган оборотларни киритиш мумкин.Рус тилшунослигида бундай бирикмаларнинг маъноси бир сыз маъносига тенг деб =аралиб, содда кесим щисобланиши зарурлиги у=дирилади. Агар биз щам бундай семантик принципга таянсак, масалага бир томондан ёндашган быламиз.
Чунки гап былаклари унинг структурасидан, =андай бирликлар билан ифодаланганлигидан =атъи назар гапда битта тушунча англатади ва келишикли ёки кымакчили щолатда тылдирувчи вазифасини бажаради: Мен Тангри=ул щожининг тегирмонга тушса бутун чикинига ишонаман (А.К.). Феъл-кесимнинг ытимлилик маъноси фразеологизмларнинг воситасиз тылдирувчилик вазифасида келишини щам таъминлайди: Саида бу гаплар овозга =ышилишини таклиф этди (АД.). Бир-биридан ажратиб ишлатиш мумкин былмай =олган баъзи тур\ун бирикмалар ёки мураккаб сызлар тылдирувчилик хусусиятини касб этади: Ызбек тилининг изощли лу\атини_ тузишда олимларимизнинг хизмати бенищоя катта былди. Тонг сащарни кутар булбуллар (Я.Н.). Феълларнинг сифатдош, равишдош, щаракат номи каби функционал бирикмали шакллари "оборотлар" номи билан тилшуносларга яхши
таниш. Бу ща=да олимларимиздан М.Ас=арова, Р.Жуманиёзов, Ж.Мухторов, Б.Сайимов, А.Азизова, Х.Болтабоева кабиларнинг ишларида маълумотлар берилган былса-да, оборотларнинг тылдирувчига муносабати алощида тад=и= этилмаган. Шунинг учун щам оборотларни гапга нисбат бериб ырганиш щамон давом этиб келмо=да. Оборотли конструкцияларда предикативлик мавжуддек туюлгани учун былса керак, улар эргаш гапли =ышма гапнинг эргаш компоненти сифатида тал=ин этилади. Аслида эса кенгайтирилган былаклар содда гапнинг трансформациялашиши натижасида юзага келади ва содда гап составида барча гап былаклари вазифасида кела олади. Баъзи тилшуносларнинг фикрича, сифатдош оборот субстантивациялашган щолатда асосий предикат ифодалаган объектни кырсатади. Бу гап кимдан чи==анини Шащло билолмади (С.Й.).Гап былаги вазифасида келиш щамма оборотларда бир хил эмас. Содда гап курилишида равишдош оборотларнинг тылдирувчилик функцияси деярли учрамайди. Бу ундаги предикатив мазмуннинг устиворлиги натижасидир. Маълумки, сифатдош от ани=ловчиси, равишдош эса феъл "ани=ловчи" сидир. Феълга бо\ликми, демак, у щолатни билдиради.
(Тылдирувчида эса предметлик маъносини англатиш кучлидир). Равишдошнинг бу хусусияти унинг гап былаги была олмаслигини эмас, балки кыпро= щолнингсинтактикпозициясигахосланганлигидан далолат беради. Щаракат номи щаракатдаги номни билдирганлиги сабабли кып щолларда от сыз туркумига ыхшаб турланиш, =ышим-
ча ва кымакчилар олиш хусусиятига эга былади. К.Мелиев -и(ш) -у (в) ва -мо= каби щаракат номи ясовчи =ышимчалар орасида -и(ш) афффикси билан ясалган шакл ызининг кенг кыламлилиги, стилистик нейтраллиги, лексик-семантик мураккаблиги билан фар=ланиб туришини, айтади. Профессор А.Хожиев щам щаракат номи билан шаклланган конструкцияларни муайян гапнинг у ёки бу тарздаги трансформацияси сифатида бащолайди. Ща=икатан щам, бирор кычирма гап ызлаштирма гапга айлантирилса, щаракат асосида шаклланган оборотнинг "трансформацияланиши',ани=роги, воситасиз тылдирувчи вазифасига хосланиши оз беради. Масалан: Лола: "Бориб нон олиб келиб беринг",-деб илтимос килди; Лола нон олиб келиб беришимни айтди. Профессор Н.Мащмудов щам буни =айд килади. Щаракат номи асосидаги конструкциялар профессор И.+ыч=ортоев томонидан нут= феъллари мазмун валентлигининг реализаторлари сифатида =араладики,
бу уларнинг тылдирувчи функциясида кела олишини яна бир карра
тасди=лайди. Щаракат номи шаклидаги тылдирувчилар воситали ва воситасиз кыринишларда намоён была олади: +ызибой ишга аралашувини щам, чи=иб кетувини щам билмай =олди (Щ.Н.). Теракларнинг тебранишини томоша =илди.
Адабиётлар .

  1. Узбек тили грамматикаси. II том. Фан. 1976 й

  2. А. Гуломов. М. Аскарова Хозирги узбек адабий тили.Т. Укит. 1987.

  3. А.Нурмонов .Н.Махмудов ва бошкалар "Узбек тилининг мазмуний синтаксиси" Т.Фан.1992

  4. Ш Акрамов "Узбек тилининг гап курилишида тулдирувчи ва хол"{WP} Номз.дисс.Т.1997

  5. М.Бошмонов "Узбек тилида детерминант булаклар" Уз тили ва адаб" журнали 1982 №2

  6. Ш Рахматуллаев.Узбек тилида феъл фраземаларнинг боглашуви. Т.




Download 0.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling