Масъул мухаррир – А. Нурмонов, филология фанлари доктори,профессор


Мавзу: СИНТАКТИК АЛО+А ВА УНИНГ ТУРЛАРИ. ТЕНГ ВА ТОБЕЛИК(ЭРГАШИШ) АЛО+АСИ


Download 0.63 Mb.
bet2/15
Sana20.02.2023
Hajmi0.63 Mb.
#1216240
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15
Bog'liq
Синтаксис11

Мавзу: СИНТАКТИК АЛО+А ВА УНИНГ ТУРЛАРИ. ТЕНГ ВА ТОБЕЛИК(ЭРГАШИШ) АЛО+АСИ.

Режа:
1.Синтактикало=аща=ида.


2. Тенг ало=алар.
3.Тобе(эргаш)ало=алархусусида.
4. Хулоса.

Маълумки, ало=а атамасининг ызи грамматикада жуда


кенг =ылланади: ва уни шаклий жищатдан сыз ва сыз формаларининг бо\ланиши мисолида, мазмунан бир сыз ёки гапнинг бир-бирига бо\лана олиш имкониятларида я==ол кыра оламиз. Ало=алар ызига хос хусусиятларига кыра турли хил кыринишларда былиши мумкин. Жумладан,синтактик ало=а, семантик, структурал ёки бо\ли, эркин ало=а каби турларни щам ыз ичига =амраб олади. Шу ыринда ало=а ва муносабат тушунчаларининг бир биридан фар=ли жищатларига щам эътиборни =аратмай иложимиз йы=. Сабаби, биз уларга дарсларимиз давомида жуда кып марта мурожаат =илишимизга ту\ри келади. Уларнинг изощли лу\атларда берилган маъноларини =арайдиган былсак, жуда кып бирини-иккинчиси билан тенгалаштирилгани ва щатто =ориштирилганини щам кырамиз. Аммо биз уларнинг барчасини келтириб фикрни чал\итиб ытирмай, грамматик ну=таи назардан асосий фар=ланиш мезони сифатида шакл ва мазмунни щисобга олиб кыя =оламиз. Бундан англашиладики, ало=ада асосан ало=ага киритиш учун хизмат =иладиган шаклий воситалар(интонация щам шунга киради) назарда тутилади. Муносабатда эса ало=ага киришган бирликларнинг белги, вазият, щолат, белги ва щаракат ёки нарса ва щаракатнинг бир-бирига ытиши каби томонлари эътиборга олинади. Шунга кыра ало=анинг синтактик тури шаклий жихатларга таянади. Синтактик ало=ада сыз бирикмаси ва гапни щосил =илувчи компонентларнинг ызаро бо\ланиши ырганилади.
Анъанавий тилшуносликда щам "синтактик муносабат" ва "синтактик ало=а" терминлари фар=ланади. Синтактик муносабат синтактик бирликлар ыртасидаги мазмуний синтагматик муносабатни,синтактик ало=а эса шаклий синтагматик муносабатнинг ифода томонини билдиради деб таъкидлайди А.Нурмонов. Маълум синтактик шаклнинг(гап былаги шаклининг) Бош=а синтактик шакл билан кетма-кет муносабати шаклий синтагматик муносабат саналади.
Сызларнинг грамматик муносабатга киришуви билан щосил былгансинтактик конструкция =ышилма саналади. Бу хилма-хил кышилмаларнинг энг содда кыриниши икки муста=ил сыздан тузилиб, унинг составидаги компонентларнинг ызаро бо\ланиши бир(тобе) элементнинг иккинчи (хоким) элементга эргашиши формасида былавермайди. Сызлар нок ва олма, анжир ва анор, ы=иди ва ёзди шаклида - бири иккинчисига тобеланмай, тенг холда бо\ланиши щам мумкин. Бу бо\ланиш моделлар шаклида от ва от, феъл ва феъл, от, от, феъл, феъл шаклларида сыз тизмаларини щосил =илади. Бунда компонентларнинг щу=у=и тенг даражада былади, хоким-тобелик ало=аси кызга ташланмайди.
Синтактик конструкциянинг компонентлари орасидаги бо\ланиш бу компонентлар ор=али ифодаланган маъноларнинг (предмет, белги ва улар орасидаги муносабатни ифодаловчи маъноларнинг) бо\ланишини билдиради. Бу маънолар материал дунёнинг киши онгида акс этишидан ту\илади.
Щар =андай шаклий синтагматик ало=а маълум мазмуний синтагматик муносабатни ифодалайди ва бу икки муносабат бирлиги шакл ва мазмун диалектикасини акс эттиради. Масалан, эга ва кесмнинг шаклий муносабатидан ташкил топган мен келдим
синтактик =урилмаси субьект ва предикатнинг мазмуний муносаба
ни ифода =илади. (Субьект, предикат кабилар билан алощида танишамиз). Анъанага кыра,эга билан кесим гапнинг структур асосини ташкил =илади. Эга ва кесим муносабати минимал гап деб щам юритилади. =олган былаклар эса шу былаклардан бирига бо\ланиб, гапни ёйи= тусга киритади. Шунга мувофик синтактик муносабат иерархиясини иккита сатщга ажратиш щам мумкин!
1. Предикатив сатщ (эга ва кесим муносабати).
2. Нопредикатив ало=алар сатщи.
Айтиш лозимки, бир тизимда келаётган суз шакллар богланиш
характерига кура энг аввало ё хоким тобелик муносабатида ёки
тенглик алокасида келиши мумкин. Шунинг учун дастлаб синтактик алока турларининг икки хил: а)тенгланиш; б)тобеланиш турлари мавжудлигини алохида таъкидлашимиз зарур.

а)тенгланиш. Щар бир синтактик конструкция икки компонентли
былади: сыз сыз(сыз бирикмасида ва содда гапда булар
кенгайган щолатда щам была олади) ёки гап + гап (=ышма
гап). Тенгланиш ало=асининг хусусиятларидан бири ало=анинг
очи= ёки ёпи= былишидир. Ёпи= ало=ада икки компонент бо\ланган
былади (Щаво ё=имли, лекин сову=ро=), очи= ало=ада бир =анча компонентлар бо\ланган былади (Бащор. Майин шамоллар, тини= сувлар, тоза щаво, кым-кык осмон ...). Бунда компонентларнинг сони-ми=дори мундарижа билан бо\ли=.
Очик ва ёпик ало=алар,бу ало=алар натижасида хосил булган
синтактик конструкциялар бир-биридан турли белгилар билан
фар=ланади: очи= ало=аларни бириктирувчи бо\ловчилар, айирувчи бо\ловчилар; ёпи= ало=аларни эса зидловчи бо\ловчилар ифодалайди. Ёпи= ало=алар тобеланиш ало=аси билан умумий белгиларга эга. Масалан, улар икки компонентнигина бо\лайди.
Тенгланиш ало=аси-грамматик жищатдан тенг щу=у=ли компонентларнинг ало=аси былиб, бунда: 1. уюши= былаклар; 2. =ышма гапнинг предикатив =исмлари; З. уюшмаган, биро= бир хил функцияда келадиган былаклар(ажратилган изощловчилар) бир тизимда кела оладидар; Толиб ака, =оровул, кенгашга аъзо былиб кирди. Тенг муносабатдаги синтактик бирликлар кыпинча бир хил
грамматик шаклда, бир хил синтактик вазиятда туради ва бир
хил сыро=ка жавоб былади. Ызаро тенг бо\ловчилар, санаш ощанги ва тенг бо\ловчи вазифасидаги бош=а воситалар ёрдамида бо\ланади. Масалан: Олимлар, фозиллар, шоирлар шащри. (У).
Ызаро тенг муносабатда былган синтактик шакллар бош=а бир
умумий синтактик шакл билан тобе муносабатда былади.
Яъни: Олимлар, фозиллар, шоирлар шащри.
Айрим тилшунослар ызаро тенг муносабатда былган синтактик
бирликлар ыртасида шаклий бо\ланишнинг мавжудлигини инкор
=иладилар. А.М.Пешковский фикрича, Салим, Карим, Халим келишди каби =урилмаларда Салим, Карим, Халим былаклари битта келди былаги устидан щокимлик =илиш туфайли ызаро бо\ланади. Аслида эса уюши= былаклар ыртасида шаклий бо\ланиш йы=, улар биргаликда келди былаги билан ало=ага киришади.
Т.П.Ломтев уюши= былаклар ыртасида мазмуний муносабат
мавжудлигини эътироф этади. Унинг таъкидлашича, уюши= былаклар ыртасида шаклий муносабатнинг йы=лиги бу сызлар ор=али ифодаланган предметлар ыртасида муносабатнинг йы=лигини билдирмайди. Предметлар ыртасида муносабат бор: бу муносабат уюши= былаклар ор=али ифодаланган предметларнинг бир хил щолатдаги муносабатидир. Уюши=лик муносабати ифодаланмиш муносабатини акс эттирганлиги туфайли унга сыз шакллари ыртасидаги ало=а тури сифатида =аралиши мумкин эмас. Лекин уюши= былаклар бир хил вазиятдаги синтактик бирликларнинг шаклий жищатдан маълум бо\ловчи воситалар (тенг богловчилар ва санаш оханги) ёрдамида бо\ланиши былганлиги сабабли, улар ыртасидаги шаклий синтагматик муносабатни инкор =илиб былмайди.
Демак, тенг сызли бирикишларда икки ва ундан орти= сыз
муста=ил грамматик-семантик жищатдан ызаро тенг муносабатга
киришади. Тенг сызли бирикманинг таркибига кирган сызлар
бирикма доирасида щамда гап ичида щам алощида-алощида тушунчани англатади. б)тобеланиш (эргашиш) муносабатидаги ало=а. Суз бирикмалари одатда, бир сузнинг иккинчисига мазмун ва грамматик жищатдан эргашиб, щоким-тобелик муносабатига киришишидан ташкил топади. Икки ва ундан орти= муста=ил сызларнинг щоким-тобелик муносабати дан ташкил топадиган бундай бирикмалар тобе(эргаш) бо\ланиш дейилади.
Маълумки, тенг сызли бирикмаларда компонентларнинг бирикиши, бо\ланиш даражаси эргаш сызли бирикмаларга =араганда кучсиз, гап =урилишидаги роли пассив былди. Эргаш сызли бирикмаларда компонентларнинг бири тобе, иккинчиси хо=им саналади: бундаги щоким-тобелик =ышилишнинг характеридан: Бош=арувчи сызнинг семантикаси, сыз формаси ва сыз тартибидан англашилиб туради. Тобе сызли бирикманинг тобе компоненти бош компонентнинг маъносини ани=лайди, изощлайди, тылдиради. Бош компонент грамматик жищатдан щоким щолатда былади. Масалан, О==ыр\оннинг анжири, -бош компонент -анжири, китобни севмо=- бош компонент севмо=, тез гапирмо= -бош компонент гапирмо=. Бирикмалардаги бош компонентларнинг маънолари, ыринга хослик, обьект, актив ва пассив белгилар жищатидан ани=ланган, конкретлаштирилган, тылдирилган.
Щоким-тобеликни белгилашда компонентларнинг фа=ат ички
маъно томони асос =илиб олинмайди. Акс щолда Навоийнинг \азали (/азал Навоийники), Каримнинг ы\ли(ы\ил Каримга =арашли),
дарахтнинг барги (барг дарахтники) каби бирикмаларда ани=-
ловчи компонент щоким,ани=ланмиш компонент тобе щисобланган
былар эди. Щолбуки, грамматика тил фактларини ырганаётганда,
унинг формасини, грамматик маъносини щам щисобга олади.
Гапдаги айни бир сыз бош=а бир сыз учун щоким, иккинчиси учун
эса тобе былиб келиши мумкин. Масалан, Навоийнинг \азалини ы=иди гапида \ а з а л сызи Навоийнинг \азали бирикмасида щоким,
\азалини ы=имо= бирикмасида эса тобе. Эргаштирувчи воситалар(келишик, кымакчилар) билан шаклланган тобе компонентлар бу воситаларни щоким сыз талаби билан
=абул =илади. Масалан: сизни кырмо=, сизга айтмо=, сиздан олмо=, сиз билан бормо=, сиз учун олмо= каби. Конпонентлар ички маъно якинлиги туфайли муносабатга киришганда, щоким-тобеликни кырсатувчи формал кырсаткич былмайди. Бундай щолда бирикманинг семантикасидан билиб олиш мумкин:
чиройли китоб-белги китобга оид, тез юрмо=-белги щаракатга
оид. Щоким-тобеликни ани=лашда сыз тартиби щам катта роль ый
найди. Ызбек тилида кыпинча тобе компонент щоким компонентдан
олдин келади: хушбичим кыйлак, китобдан ы=имо=. Баъзан поэтик
асарларда стилистик талаблар билан компонентларнинг одатдаги
ырни алмашиб =ылланади: Ватаним менинг, гулистоним менинг щоким-тобе). Баъзан тартибнинг ызгариши билан сыз бирикмаси гапга айланиб =олиши мумкин: тини= осмон - Осмон тини=.
Эргаш сызли бирикмаларда тобе компонент баъзан уюшиб ёки кенгайиб, ёйи= шаклда келиши мумкин. Бирикманинг бундай шаклланиши щам щоким компонинт талаби билан былади, щоким вазиятдаги сыз бир неча уюши= компонентларни ызига тобелантириб келади: а=лли, ы=имишли ва гызал =из, ширин сыз одам ва щ.зо.
Бу хил бирикмалардаги тобе компонентлар булинмас, ящлит бирлик сифатида бош компонентга бо\ланади. Бирдан орти= былинмас бирикмалар уюшиб щоким сызга бо\ланиб келиши щам мумкин: узун быйли, =ора =ош йигит, сурнай почали шим кийган йигит.
Бирикма таркибидаги элементларнинг щоким-тобелиги абсолют ёки нисбий былиши мумкин. Бирикма икки компонентли былса, щоким-тобелик абсалют былади: мещрибон она, она-абсолют щоким. Бирикма иккидан орти= компонентли былса, компонентлар орасидаги щоким-тобелик муносабати нисбий былади: хал=имиз мещнатининг туганмас дурдоналари. Бу ерда дурдоналари - абсолют щоким, хал=имиз - абсолют тобе, туганмас - абсолют тобе, мещнатнинг нисбий щоким; бу сыз хал=имиз компонентига нисбатан - щоким, дурдоналари компонентига нисбатан-тобе. Бу каби муносабатларда тобе вазиятдаги синтактик шакл щоким вазиятдаги синтактик шаклнинг "быш ыринлари" ни тылдиради, унинг шаклий ва мазмуний кенгайтирувчиларини юзага чи=аради.
Щозирги тилшуносликда гап былаклари иерархиясида фа=ат
кесимнинг энг мущим былак, гапнинг структур асоси деб =аралиши гапни ташкил этувчи синтактик элементлар ыртасидаги синтактик ало=алар щарактерига щам таъсир =илади. Щар =андай гап предикат ва унинг аргументлари муносабати бирлиги сифатида =аралар экан, предикат ва унинг аргументлари ыртасидаги синтакти муносабатлар тушунчаси щозирги тилшуносликда морфологик муносабатлар типларининг Бош=арув, мослашув,битишув каби тащлили ор=али эмас, балки валентлик тушунчаси ор=али белгиланади. Синтактик ало=а реаллашган валентлик сифатида =аралади.Кейинги йилларда валентлик назарияси ыз муаммоси жищатидан тилшуносликда алощида соща сифатида ажрала бошлади. Бу термин аслида 1948 йилда С.Д.Кацнельсон томонидан =ылланилган эди.
У сызнинг гапда маълум тарзда реаллашиши ва бош=а сыз билан
маълум комбинацияга киришиши хусусиятини унинг синтактик
валентлиги щисоблайди.
С.Д.Кайнельсон билан бир ва=тда, аммо ызи муста=ил щолда
француз тилшуноси Л.Теньер щам 50-йилларда тобелик грамматикаси доирасида валентлик назариясини ишлаб чи=ди. Унинг бу назарияси жащон тилшунослигига кенг тар=алди, янги-янги тад=и=отлар вужудга келишига туртки былди. Тенъер ыз грамматикасида гапни структур жищатдан тащлил =илиш жараёнида унинг структур асоси сифатида феълга таянди.
Феъл валентлиги назарияси гапнинг вербоцнтрик концепцияси натижасидир. Бунга кыра гап структурасини предикат(кып щолларда феълдан ифодаланган) белгилайди ва у ызига мувофи= категориал белгиларга ырин очади. Гапнинг барча компонентлари феъл-предикат валентлиги муносабатига кыра у билан бо\ли= аргумент, актант, агенс, локалис, кенгайтирувчилар каби терминлар билан бир-биридан фар=ланди.
Валентлик назариясининг мукаммаллашишида немис тилшуноси Г.Хельбиг катта рол уйнади. У немис тили материаллари асосида
феълнинг валентлик моделларини ишлаб чикди ва "Немис тилидаги
феъллар валентликлари ва дистрибуцияси лугати" ни тузди.
Дастлаб валентлик назарияси валентлик табиатини турлича
хал киладиган икки йуналиш-форма ва семантик йуналишга
ажралди. Кейинги даврларда бу икки йуналиш орасида узаро
якинлашиш, суз шакл ва суз лексик маъноси валентликлари уртасидаги муносабатнинг мавжудлигига эътибор берилмо=да.
Хозирда валентликнинг асосан икки тури синтактик (конфигурацион) ва семантик турлари куп тилшуносларга яхши таниш. Синтактик валентлик - маълум мустакил сузнинг Бош=а мустакил суз билан бирика олиш имконияти ва семантика билан щам боглик. Семантик валентлик лексемалар уртасидаги турли синтагматик муносабатларни курсатади. Масалан, узбек тилида "сайрамо=" лексемаси кушларнинг овоз чи=ур\урши маъносини ифодалайди.
Шунинг учун у факат кушлар сузи билан бо\лана олади. Аммо у
"куп гапириш" маъноси билан "одам" классига кирувчилар билан
щам бирикади. Бу сайрамо= лексемасининг семантик валентлигидир.
Хулоса тарзида яна шуни щам таъкидламо=чимизки, тобелик
асосидаги синтактик ало=анинг йуналишига кура улар иккига
булинади; а)икки томонлама ало=а (координация). б)бир томонлама ало=а (субординация).
Икки томонлама алокада икки синтактик шакл узаро иккитомондан бощланади, яъни щам чапдан унгга караб, щам унгдан чапга караб. Щар икки синтактик шакл богловчи восита олади. Бундай ало=ада синтактик шаклнинг бирини хо=им, иккинчисини тобе деб булиайди. Тобеланишнинг бир йуналишида хо=имкисм,
Бош=а йуналишида тобе вазиятни эгаллайди. Маслан, менинг каламим типидаги караткич ва каралмиш ало=асида каратувчи караткич келишиги, каралмиш эса каратувчининг шаклига мувофик равишда I шахс эгалик кушимчасини олиб, узаро бо\ланади. Бундай бо\ланишда бир томондан, каратувчи каралмишнинг узига мос эгалик шаклларидан бирида келишини, иккинчи томондан, каратувчини караткич келишигида келишини талаб килади. Ана шу хусусиятларини хисобга олиб айрим муалллифлар бундай ало=ани тенг ало=адан щам, тобе ало=адан щам фарклашни маъкул курадилар щамда синтактик ало=анинг алохида бир тури деб, тобедош ало=а, муносабатдорлашиш терминлари билан юритилишини тавсия киладилар. Биз эса бу ало=ани мувофиклашув термини билан юритилишини максадга мувофик деб биламиз. Валентликда щам кординатив ало=а бор, буни ырганиш алощида тад=и=отни талаб =илади.

Download 0.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling