Масъул мухаррир – А. Нурмонов, филология фанлари доктори,профессор


Download 0.63 Mb.
bet3/15
Sana20.02.2023
Hajmi0.63 Mb.
#1216240
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15
Bog'liq
Синтаксис11

АДАБИЁТЛАР


1. А./уломов. М.Ас=арова. Щозирги ызбек адабий тили.
Синтаксис. Тошкент. Ы=итувчи. 1887 йил.
2. Г.Абдуращмонов. А.Сулаймонов. X.Холиёров. Ж.Омонтурдиев. Щозирги ызбек адабий тили. Синтаксис. Тошкент. Ы=итувчи. 1979 йил.
З. Н.Мащмудов. А.Нурмонов. Ызбек тилининг назарий грамматикаси. Тошкент. Ы=итувчи. 1995 йил.
4. Чеснокова Л.Д. Связи слов в современном русском языке.
Москава. Просвешение. 1980.
5. Ш.Акрамов. Ызбек тилининг гап =урилишида тылдирувчи ва щол. Валентлиги аспектида. (Номз.дисс.си) Тошкент. 1997 йил.
Мавзу: ТОБЕ ШАКЛЛИ СИНТАКТИК АЛ0+А УСУЛЛАРИ.

Режа:
1. Координатив ало=а хусусида.


2. Субординатив ало=а ва унинг усуллари.
а)бо\ли ало=а: мослашув, бош=арув, битишув.
б)эркин ало=а.
З. Координатив ва субординатив ало=ада муносабат турлари.
Синтактик ало=а йыналишига кыра икки хил былишини
айтиб ытган эдик.
Тобеланиш асосидаги координатив ало=а турида ало=ага
кирувчи бирликлар икки томонлама былиб, бир тобе вазиятдаги
бирлик иккинчи бир ыринда щоким вазиятга кытарилиши мумкин.
Буни рус тилшуноси Л.Д.Чеснокова щам "Связи слов в русском язике" номли ишида алощида =айд этган эди.
Субординатив ало=а тури атамаси остида тобеланиш йыналишининг бир томонга, яъни ё чапдан ынгга =араб, ёки ынгдан чапга =араб бо\ланиш тури тушунилади. Тобе =исм тобелаштирувчи восита ёрдамида щоким =исмга томон тортилади. Бундай бо\ланишда грамматик воситаларнинг роли ортади. Масалан, китобни ы=и, ов=атдан ол, мен келдим ва щоказо.
Субординатив ало=а бир томонлама былишига =арамай, унинг ызи щам 2 турга былинади: 1) бир томонлама бо\ли ало=а;
2)бир томонлама эркин ало=а.
1. Тобе =исмнинг =андай шаклда келиши щоким =исмга бо\лик
былган ало=а субординатив бо\ли ало=а саналади. Тобе =исм
щоким =исм талаб этган шаклда келади, унинг =андай шаклда
келиши щоким =исм томонидан белгиланади. Масалан, китобни ы=и бирикмасида тобе =исм ытимли феълдан ифодаланган щоким =исм талабига мувофи= тушум келишигида келади. Бу ало=а турининг ызини уч турга былишимиз щам мумкин. Яъни: а) мослашув ало=аси; б) Бош=арув ало=аси; в) битишув ало=аси.
а) Тобе =исмнинг ыз шаклини щоким =исм шаклига мувофи=
шакллантириши мослашув саналади. Щоким сызнинг шакли
ызгариши билан тобе =исмнинг шакли щам ызгаради. Демак, щоким =исм шаклининг ызгариши тобе =исм ызгаришига таъсир =илади.
Ана шу хусусияти билан бу ало=а бош=арувдан фар= =илади.
Кыпинча кесим эга билан мослашув йыли ор=али бо\ланади.
Жумладан, Мен келдим синтактик =урилмасида эга ва кесим
шахс ва сон жихатидан мослашган. Шуни щам таъкидлаш жоизки,
мослашувли бундай бо\ланишда эга ва кесим доим щам мослашиб
келавермаслиги мумкин. Бундай вазиятда уларни тыли= ва нотыли=
мослашган турларга ажратилади. Талабалар тыпландилар бирикуви
шахс ва сон мослиги жищатидан тыли= дейилса, талабалар тыпланди
-нотыли= мослашув ало=асида деб белгиланади. Шунингдек, эга
III шахсдаги шахс билдирувчи отлардан былмай,предмет ёки
щайвон, парранда билдирувчи отлардан иборат былса, эга ва кесим
ыртасидаги сонда умуман мослик былмайди. Масалан, +ушлар сайрайдилар, еллар эсадилар деб айтиш фикрий \ализликка сабаб
былади.
Мослашувли бо\ланишда бо\ланувчи компонентлар бир-бирига
мувофи= уй\ун тусга кирар экан, бирининг иккинчиси шаклига
=араб ызгариши =аратувчи-=аралмиш муносабатида щам кызга
ташланади. Масалан, теримчининг щикояси, сизнинг китобингиз
каби бирикувлар щам шахс ва сондаги мослашув натижасидир.
Баъзан мослашув ало=аси ыртада келувчи синтактик ало=а восита-
сининг тушириб =олдирилиши кыринишида былиши щам мумкин:
инсон =адри, бизнинг уй кабиларда. Биро= воситаларнинг мантикан борли\и унутилмаслиги лозим. Баъзан эса мумтоз лирикада щар икки воситанинг туширилган щолатлари учрайди, аммо тащлил уларнинг мавжудлигини инкор этмайди: Ыз ерни =ыйиб Щиндистон сори юзландим. (Бобур).
б) Щоким =исм талаби билан тобе =исмнинг муайян шаклда
келиши бош=арув щисобланади. Тобе вазиятда келган =алам сызи
щоким вазиятдаги ёзмо= сызининг талаби билан ырин пайт келишиги ёки ёрдамчи сыз ор=али бо\ланиши мумкин: =аламда ёзмо=; =алам билан ёзмо=.
Щоким =исм бош=арувчи, тобе =исм бош=арилувчи былиб, щоким =исмга бо\ловчи восита бош=арилувчи таркибида былади. Шунинг учун тобе ыисмнинг =айси шаклда эканлиги бош=арув учун ащамиятли былса щам, щоким =исмнинг =андай шаклда былишининг бу ало=ага ащамияти былмайди. Бу хусусияти билан бош=арув мослашувдан фар= =илади. Бош=арув ало=асида тобе =исм щоким =исмнинг синтактик ва мазмуний валентлигини юзага чи=арилиши учун хизмат =илади. Шунинг учун щоким =исмнинг =андай сыздан ифодаланиши щам бундай ало=а учун катта ащамиятга эга.
Бош=арувчи сифатида энг кенг =ылланадиган сыз туркуми
феълдир. Шу билан бирга от, сифат, сон, равишлар щам баъзан
Бош=арувчи былиб кела олади. Шунинг учун бош=арувчининг
=айси сыз туркуми билан ифодаланганлигига =араб иккига былиш
мумкин: 1)феъл бош=аруви; 2)от бош=аруви.
Щоким =исм феъл ва унинг вазифадош шакллари ор=али ифодаланган бо=арувли ало=а феъл бош=аруви дейилади: уйни =урмо=...
Щоким =исм феълдан бош=а сыз туркумларидан, от, сифат, сон, равишдан ифодаланган бош=арув ало=аси от бош=аруви дейилади: девдан кучли, шамолдан тез ва щоказо. Бош=арувни юзага келдирувчи синтактик ало=а воситалари турига кыра щам бу ало=ани иккига былиш мумкин. Яъни улар келишиклар ёрдамида бо\ланган былса-келишикли бош=арув, кымакчилар ёрдамида бирикса-кымакчили бош=арув деб юритилади. Баъзи бо\ланишларда эса келишик билан бирга кымакчини ызи
=атнашган былиши щам мумкин: ари= быйлаб юрди, =ишло= томон кетди, мисолидаги иккинчи бирикмани =ишло= томонга кетди дейиш щам нут=имизда кып учрайди. Тилшуносликда бундай бо\ланишли турларни вариантли ва вариантли булмаган турлари бор деб щам юритилади. узум емо=-узумдан емо=, мактабга кетмо=-мактаб томон кетмо= кабилар вариантли, биро= уларнинг мазмуний ани= ва ноани=лиги бир-биридан фар=лаб туради. келишикли бош=арув нисбатан ани=ликка эга былса, кымакчили щолатда ноани=ро= мазмуний муносабат акс этади.
в)Тобе =исмнинг щоким =исмга сыз тартиби ва ощанг ёрдами
билан бо\ланиши битишув саналади: катта бино. тез юрмо=...
Давр ытиши билан келишик шакли ыз вазифасини йы=отиб, сыз
таркибида "=отиб" =олиши мумкин. Бу щолларда келишик шакллари
тобе =исмни щоким =исмга бо\ловчи восита былиб келмайди.
Шунинг учун бундай бирикишларни Бош=арув эмас, битишувли
бирикув деб юритилади: ёл\ондан йи\ламо=, тезда =айтиш, =ы==ис
дан кириб келиш, юракдан сызламо= кабилар бунга мисол былади
ва тобе вазиятдаги сызларнинг барчаси равиш деб бащоланади.
Бу сызларнинг ыз вазифасини йы=отганлик щолати уларга берилган
сыро=лардан я==ол билиниб туради. Юракдан сызлади бирикувига
нимадан? Сыро\ини бериб былмайди. =андай? Сыро\и унинг мазмунини тыларо= очишга хизмат =илади. Битишувда тобе ва щоким сызнинг ырнини алмаштириш бирикмани гапга айлантиришга олиб келади: аклли бола - Бола а=лли . Субординатив ало=анинг иккинчи тури эркин ало=а былиб, тобе =исм щу=у=ига эгадирлар щоким =исмнинг валентлигини юзага чи=армайди. Тобе =исмнинг =андай шаклда келиши щоким =исмга бо\ли= былмайди. Масалан: Заводда ишчи, Синфимизда аълочи. Эркин ало=а щам бош=арувли ало=ага ыхшайди, шунинг учун аввал улар от бош=аруви атамаси остида ырганилиб келинган. Биро= эркин ало=а унсурлари билан бош=арув унсурлари ыртасида фар= мавжуд. Бош=арувда тобе кисм мазмуний-грамматик белгиси, категориал кырсаткичи олдиндан белгиланади: Машинада келмо=да тобе =исмнинг келишик шаклида, щоким кисмнинг феъл категориясига мансублиги ытимсизлиги, нисбати ва хо=азолар. Эркин ало=ада щоким =исмнинг умумий категориал маъноси щам, хусусий грамматик маъноси щам тобе =исмни бош=арувли муносабатда былишини та=озо этмайди. Масалан, Ращмат (ёрдамингизга ращмат), Сов\а (болалардан сов\а, болаларга сов\а), Хат (акамдан хат, акамга хат) кабилар изчил бир шаклни талаб этмайди. Бу сызларнинг келишикларнинг турли шакллари билан бо\лана олиши уларнинг бош=арилишини эмас, балки шу шаклларга нисбатан бетарафлигини кырсатади.
Аслида бундай типдаги бирликларнинг бир гурущи бош=арувчи
феълнинг тушиб =олиши натижасида, икки бирикманинг кис=ариб
бир бирикма щолига келиб =олиши туфайли вужудга келади. Буни
тилшуносликда кантаминация щодисаси деб юритилади. Масалан,
"Мещробдан чаён", "Тобутдан товуш" каби бирикмаларда "чи==ан"
сызи кантаминацияга учраган. Биринчи бирикмадаги щоким кисмларнинг тушиб =олиши натижасида бош=арув бирикмасининг тобе =исми билан битишув бирикмасининг щоким =исми бирикиб =олади. Табиийки, щосил былган бундай бирикма тобе =исмининг шакли щоким =исмнинг умумий категориал ва хусусий грамматик маъноларига асосланмайди."Менга рухсат", "=ардошларга салом" каби бирикмалар щам ю=орида таъкидланган эркин ало=анинг бир кыринишидир. Уларда охирида =ылланиши мумкин былган сызлар "Беринг", "айтинг" кабилар тушириб =олдирилган. Бош=арувчи феълнинг тушиб =олиши эса бош=арув муносабатига барщам берган. Бу хилдаги бо\ланишлар эркин ало=а турлари былиб, щозирги тилшуносликда ыз ырнини топа бораётган детерминантлар щам шундай ало=а турига киритилмо=да. Масалан, Сизга саломлар былсин, то\ чу==илари. Синтактик ало=а ва синтактик муносабат бир-бирини та=озо =илувчи бир щодисанинг икки томонидир. Лекин улар щам ызига хос ички фар=ланишларга эга. Маслан, мазмуний синтактик муносабат таркибига кирувчи вокатив ва модал муносабатлар шаклий жищатдан ундалма ва киришлар ор=али ифодаланади ва бу синтактик шакллар гапнинг синтактик =урилмаси бирлиги саналади. Синтактик муносабатлар бир неча хил синтактик ало=алар ёрдамида намоён былади. Бундай синтактик муносабатларни умумлаштирган щолда =уйидаги турларга ажратиш мумкин:1. Субординатив муносабат: а) предикатив (эга-кесим)
б)объектли (тылдирувчи-тылдирилмиш) в) атрибутив (ан.чи-ани=ланмиш). г)релятив (щол-щолланмиш). 2.Координатив муносабат: (икки томонлама =аратувчи-=аралмиш муносабати). Бундан таш=ари копулятив муносабат тури ажратилиб, бунда уюши= былаклар муносабати акс этса, интрадуктив муносабат турида а) вокатив муносабат ундалманинг жумла мазмуни билан муносабати б) модал муносабат киришнинг жумла мазмуни билан муносабати кабилар ырганилади.
Бу муносабатларнинг дастлабки уч тури синтактик ало=а воситаларига эга былса, тыртинчи-интрадуктив тур бундай хусусиятга эга эмас. Бу ыринда биз учун энг мущими, субординатив ало=а турларини билишдир. Чунки сыз бирикмаси тащлили асосан шу тур атрофида тал=ин этилиши мумкин. Бу турни аввалги дарсликларда 2 мущим тур сифатида белрилаш щам одат тусига кирган эди. Яъни предикатив муносабат-гапни ифодаласа, нопредикатив муносабат тури сыз бирикмалари учун тадби= этилади. Ю=орида саналган объектли, атрибутив ва релятив муносабат нопредикативликнинг кыринишлари щисобланади.



Download 0.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling