Масъул мухаррир – А. Нурмонов, филология фанлари доктори,профессор


Download 0.63 Mb.
bet4/15
Sana20.02.2023
Hajmi0.63 Mb.
#1216240
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15
Bog'liq
Синтаксис11

ФОЙДАЛАНИШ УЧУН АДАБИЁТЛАР:
1. Н.Мащмудов. А.Нурмонов. Ызбек тилининг назарий грамматикаси. Т. Ы=итувчи. 1995.
2. А./уломов. М.Ас=арова. Щозирги узбек адабий тили (Синтаксис).
Т. Ы=итувчи.1987
З. колл.авторлар. Ызбек тили грамматикаси. Т.Фан. 1976. 11 =исм.
4. Ж.Омонтурдиев. Гап былаклари типологияси. Т. Ы=итувчи. 1988.
ва щоказо.


Мавзу: СЫЗ БИРИКМАСИ СИНТАКТИК БИРЛИК СИФАТИДА.


Режа:
1. Бирикма ва сыз бирикмаси.


2. Сыз бирикмасининг сыз, =ышма сыз ва гапдан фар=и.
З. Сыз бирикмасига тасниф.

Синтаксиснинг ырганиш муаммоларидан бири сыз бирикмаси эканлигини таъкидланган эди. Биро= бу ыринда сызларнинг бирикуви ва бирикма ибораларини кенг маънода =ылланилишини щам назардан четда =олдирмаслигимиз даркор. Щар =андай сызнинг лексик ва грамматик ало=ага киришувидан бирикма щосил былади. Масалан: Ёз охирида Самар=андда кечалари сал=ин, кундузлари исси= былади: туш пайтида шабада то\дан сал=ин ва рохатбахш щаво келтирмайди (Ойбек) гапида Ёз охири; Самар=андда сал=ин былади; Кечалари сал=ин былади; Кундузлари исси= былади; Исси= былади; Туш пайти; Туш пайтида келтирмайди; Сал=ин ва рохатбахш; Рохатбахш; Сал=ин щаво; Щаво келтирмайди; Шабада келтирмайди;То\дан келтирмайди каби бирикмалар мавжуд. Биро= бу бирикмаларнинг щаммаси щам бир хил =имматга эга эмас. Жумладан, Исси= былади; Туш пайти; бирикмаларида бир муста=ил ва бир муста=ил-былмаган сыз бирикиб бир сыро=ка жавоб былиб келган. Шунингдек, рохатбахш бирикмаси икки муста=ил сыздан ташкил топган, биро= улар =ышиб ёзилиб, =ышма сызни юзага келтирган. Сал=ин ва рохатбахшда эса тенг щу=у=ли бирикиш былиб, бири иккинчисини изощламайди. Шабада келтирмайди бирикмаси эга ва кесимдан иборат гап асосини щосил =илган. Шулар =атори нут=имизда тынини тескари киймо=, о\зи =уло\ига етмо=, =анот =о=мо= каби бир лу\авий маънони англатувчи бирикмалар щам =ылланади. Буларда кыриниб турибдики, бирикма щаммаси учун хизмат =илиши мумкин, аммо уларнинг тузилиши, маъноси ва вазифаси бир-биридан фар=лидир. Шунинг учун щар =андай бирикмани сыз бирикмаси деб булмайди. Бирикмада щам, сыз бирикмасида щам сыз =атнашяпти, нега уни фар=лашимиз керак деган савол мавжуд. Синтаксиснинг ырганиш предмети былган "Сыз бирикмаси" бош=а бирикмалардан фар=ли равишда икки ёки ундан орти= сыздан тузилиши,тобеланиш ало=аси асосида бир грамматик бутунлик, семантик ящлитлик щосил =илиши билан характерланади. Агар бирикма таркибида ёрдамчи сыз былса у ыз олдидаги муста=ил сыз билан биргаликда бир компонент саналади. Масалан, ашулани зав= билан куйламо=, а)ашулани куйламо=; б)зав= билан куйламо=


Сыз бирикмаси комплексидаги бир сыз щоким, Бош=аси тобе былади. Бу щоким-тобелик щолати ыша =ышилишдаги =атнашган грамматик формалар ёки маънодан англашиниб туради: фильмни кырмо=, оппо= =ор.Ызбек тилидаги сыз бирикмаси компонентларининг нейтрал щолати тобе сызнинг олдин, щоким сызнинг кейин келиши билан белгиланади. Тобе сыз шакли щоким сыз талаби билан ызгариши мумкин; уйга бордим, уйдан бордим. Демак, сызнинг щар хил шаклларга кириши унинг бош=а сызлар билан былган муносабатига, бу муносабатнинг лексик-грамматик хусусиятларига бо\лик былади. Нут=даги щар =андай грамматик ва семантик "бутунлай - синтактик конструкция сыз бирикмаси булавермайди. Бу ыринда сыз бирикмасининг сыз, =ышма сыз ёки гапдан фар=ли жищатларини щам санаб ытмай иложимиз йы=. Биринчидан, суз -лексема сифатида тил бирлиги былса, сыз бирикмаси нут= бирлиги щисобланади. Чунки сызда умумийлик мавжуд, сыз бирикмасида нисбатан хусусийлик, маъновий торайиш кызга ташланади. Шундай былса щам улар гапнинг =урилиш ашёси тарзида гап ичида яшайдилар. Иккинчи мущим фар= сыздаги яккалик, аташлик былса сыз бирикмасида камида иккиликнинг мавжудлигидир. Шуни таъкидлаш жоизки, суз бирикмаси, бу фар=лардан =атъи назар кып ыринларда сызга я=ин туради. Яъни, сызлар каби сыз бирикмаларида щам предикативлик йы=, сыз туркумларга ажратилиб классификация =илинганидек, сыз бирикмалари щам щоким сыз морфологик табиатига кыра тасниф =илинади. Сызлардаги турланиш, тусланиш сыз бирикмаси таркибида щам ыз хусусиятини са=лайди. Сыз ясалишида щам сыз каби бирикмалар иштирок этиши мумкин. Бунда сыз бирикмаси =ышма сызларни вужудга келишига ёрдам бериши, шубхасиз. Биро= сыз бирикмасини =ышма сыздан фар=ли томонлари пайдо былишини щам ёддан чи=армаслигимиз керак.
+ышма сыз ызи нима? "+ышма сыз" деганда бирдан орти= ызак негизларнинг бирикувидан ташкил топиб, бир лексик маънони ифодалайдиган сызлар тушунилиши ма=садга мувофи= булар эди"-дейди А.Щожиев. Шунинг учун уни сыз бирикмасидан фар= =иладиган белгилари доирасида =уйидагиларни кырсатиш ыринли: 1. Сыз бирикмалари алощида-алохида шаклланган былиб, тобеланувчи ва тобелаштирувчи кисмларга былинадиган бутунликдир. +ышма сыз эса алощида шаклланмаган бир бутунлик ва содда сыз сингари тил сатщи бирлиги была олади.2. Сыз бирикмалари таркибида бир бутунлик былса щам, компонентлар ыз лексик маъносини тыли= са=лайди. +ышма сыз компонентлари ыз лу\авий маъноларини тыла са=лаганларидан =атъий назар бутунича бир тушунчага бо\ланган былади. З. Сыз бирикмасида щар бири ыз ур\усига эга былса, =ышма сызда сыз каби ягона сыз ур\уси былади.4. Сыз бирикмалари орасига грамматик воситани ёки сузни киритиш мумкин, аммо =ышма сызлар орасига щеч =андай воситани киритиб былмайди. Восита киритилиши уни сыз бирикмасига айланиши учун сабаб былиши мумкин: иш юритувчи - ишни юритувчи, камонсоз-камонни сояловчи, очилган дастурхон - очилдастурхон каби булиши мумкин. Хуллас, =ышма сыз ва сыз бирикмалари икки ёки ундан орти= компонентлардан ташкил топиши жищатидан бир-бирига я=ин турса-да, лексик-грамматик муносабати, нут=ий функцияси, фонетик белгилари жищатидан фар=лидир. Шу боисдан уларга алощида ёндашиш талаб этилади Сыз бирикмаси бирикмалик жищати, билан гапга щам я=ин туради. Лекин "гап билан сыз бирикмаси ыртасида щеч тенг =ыйиб былмайдиган кескин фар=лар щам борки, бу уларнинг шакл ва мазмун томонидан я==ол сезилиб туради. Гап ызининг нисбий фикр ифода эта олишдек хусусияти билан сыз бирикмасига =арама-=арши =ыйилиши мумкин.
Чунки сыз бирикмаси сыз каби тушунча англатади. Сызларнинг бирикишида эга ва кесим =атнашган былса, аёнки бу-гап. Бундай =арашга мувофи= равишда сыз бирикмаси фа=ат иккинчи даражали былакларнинг щоким былак билан бо\ланишини уз ичига олади. Бу анъанавий тилшунослигимизнинг кенг тар=алган назарияси былиб, сызларнинг тобе ало=аси щам иккита катта гурухга булинади:
1. Предикатив ало=а (эга-кесим ало=аси).2. Нопредикатив ало=а (иккинчи даражалибылак ва щоким былак ало=аси).Предикатив ало=а гапни, нопредикатив ало=а эса сыз бирикмасини ташкил =илади.
Сыз бирикмасида кенгаювчи щоким былак талаби билан кенгайтирувчи былак муайян грамматик шаклда келади. Шунинг учун сыз бирикмаси учун фа=ат тобе =исмнинг =андай грамматик шаклда келаётгани ащамиятли былади. Бу эса сыз бирикмаси сыз шаклининг сыз билан бо\ланишидан щосил былишини кырсатади. Сыз шаклининг сыз билан бо\ланиши ызига хос ощангга щам эга былади. Яъни бо\ланиш ощанги давомийликни, ёки тугалликни ифода этиши мумкин. Масалан: Бу автобус... Бу-автобус,
Сыз бирикмаси гап таркибидаги бирикмалар занжирининг бир хал=аси былганлигидан у маъно ва ощанг тугаллигига эга былмайди. Шунинг учун уни очи= =урилма сифатида тал=ин этиш мумкин.
Гап билан сыз бирикмаси ыртасида тенглик аломати былиши мумкин эмас. Сабаби гапда сызлар ми=дори тенг былишн мумкин биро=, предикативлик мазмуни акс этмаган бирикмалар гап была олмайди. Гапнинг эса ызига хос грамматик категориялари - замон, шахс, майл, модаллик белгилари борки, бу сыз бирикмаларига асло хос эмас. Сыз бирикмаларининг имкониятлари гапга иисбатан бирмунча чекланган дейиш щам мумкин. Гапда фойдаланиш мумкнн былган кириш, киритма, ундалма, ажратилган былак, модал сыз ва бош=алардан сыз бирикмаси фойдалана олмайди.
Сыз бирикмаси айрим сыз сингари, гапнинг кенгайган былаги (синтактик группаси) былиб кела олади, лекин у гапга хос былган
белгиларга ёки шу белгилардан бирортасига эга былгач, нут=
контекстида муста=ил гапга айланмо\и мумкин. Айни=са бу =оида
отли бирикмаларда (кенг маънода) диалогик нуткда, сарлавщаларда,
атов гап типидаги конструкцияларда кыпро= учрайди. Масалан, щамма теримга бирикмаси нутк ситуациясига, вазиятга, =андай оханг билан айтилишига =араб муста=ил гап сифатида тыли= фикрни, щукмни англатиши, бош=а щолатларда эса гапнинг кенгайган былаги вазифасини ытайди. Шундай =илиб, сыз бирикмаси сыз ва гап орали\идаги щодисадир, бир томондан, сыз бирикмаси тилнинг номинатив воситаларидандир, у бир бутун, лекин кенгайтирилган номни юзага келтиради. Аммо синтактик щодиса сифатида сыз бирикмаси гап учун потенциал материал вазифасини ытайди. У фа=ат гап ор=али унинг составида коммуникатив воситалар сирасига киради.Сызларнинг щар =андай нопредикатив бо\ланиши сыз бирикмаси была олмайди. Биз бу ща=да олдин щам тыхталган эдик.Сызларнинг тобе ало=асида эса тобе вазиятдаги сыз биргина маъноси билан щоким сызга бо\ланади. Демак сызларнинг нут= жараёнида ызаро бирикуви тобе вазиятдаги сызни =айси маънода =ылланаётганлигига ойдинлик киритади: Мас.: деразанинг кызи, узукнинг кызи, було=нинг кызи ва щ.зо.
Сыз бирикмаси ызининг маълум грамматик шакли ва грамматик
маъносига эга. Щоким сызнинг шакллар тизими шу сыз бирикмасининг парадигмасини щосил =илади. Сыз бирикмаси парадигма аъзоларининг щоким сызи =айси сыз туркумидан былишига =араб хилма-хилдир, Биз буни умумлашма тарзда-сыз бирикмаларининг классификацияси асосида кыриб чи=ишимиз ма=садга мувофи=дир. Яъни сыз бирикмалари биринчидан, щоким сызларнинг =айси лексик-семантик категориясидан былишига =араб, иккинчидан, тобе сызнинг =айси синтактик былак вазифасини бажаришига =араб ва учинчидан, сыз бирикмаларининг тузилишига кыра классификация =илинади. Сыз бирикмаси щосил былиши, ундаги компонентларнинг щолати шу составдаги элементларнинг =айси сыз туркумига кириши ва шундан келиб чи=адиган грамматик-семантик хусусиятлар билан бо\ли=. Масалан, сон билан сифат бирика олмайди; келишик кышимчасини олган ёки кымакчи билан биргаликда =ылланган отлар феъл билан бирикканда, кейинги сыз щоким вазиятда келади: телефон ор=али гаплашмо= келишик ёки кымакчи эса шу отнинг тобелик белгиси щисобланади, Сифат билан от бирикканда эса от хоким былади, равиш ва феъл бирикишида феъл щоким вазиятни эгаллайди. Ана шу грамматик хусусиятларига =араб, сыз бирикмаси тузиш йыллари щам щар хил была олади. Хусусан, щоким компонент =айси туркумда былишига кыра: отли бирикма, феълли бирикма ва равишли бирикма турларига былиниши мумкин. Отли биркмада щоким компонент от билан ёки от сыз туркуми ырнида- сифат, сон, олмош, щаракат номи былиши мумкин, Масалан: катта уй, катта олма кабиларда -от, отли=ларнинг тырттаси, талабалардан бири-сон, гулдан щам чиройли, бармо=лари нозик -сифат, топшири=ни бажариш, дарё ё=алаб бориш -кабиларда щаракат номи шаклларида ифодаланган сыз бирикмалари щоким сызнинг морфологик табиатига кыра отли бирикмалар деб тащлил =илинади. Ю=орида таъкидланган сыз туркумлари тобе сыз ырнида =ылланганда, уларни отли деб айтиш ноту\ри, фа=ат щоким вазиятдаги сыз туркумигина ушбу таснифра асос была олади.
Феълли бирикмади эса щоким элемент феъл ёки унинг вазифадош
шаклларидан сифатдош, равишдош шаклларида былиши мумкин. Бу вазиятда кыпинча тобе сыз от туркумидан иборат былади: болани ча=ирмо=, гулни щидламо=, уйга кетмо=; тобе компонент равиш сыз туркуми билан ифодаланган былса щам щоким компонент тури щисобга олинади ва феълли бирикма щисобланади: яёв юрмо=, тасодифан учрашган. Равишли бирикмада эса щоким компонентнинг равиш сыз туркумига мансуб былиши ызига хос хусусиятдир. Бунда кыпинча от равиш моделидаги бирикмалар вужудга келади. Масалан: овоздан тез, сувдан оз, пулининг ярми.
Бу =айд этилганлар сыз бирикмасининг щоким сыз табиатидан
келиб чи=иб тасниф =илинишидир. Шунингдек, таснифнинг иккинчи турида тобе сыз ва унинг мазкур бирикма таркибида бажариб келган синтактик вазифаси асосий мезон ролини бажаради. Бу классификация щам тобе сызнинг уч хил вазифасига доир атамалар билан юритилади. 1. Тылдирувчили бирикма: Бунда тобе вазиятдаги сыз =айси сыз туркуми былишидан =атъий назар, гапда тылдирувчи синтактик вазифасида щоким сызга тобеланган былади: китобни ы=имо=, ор=али-хабарлашмо=, темирдан =атти= ва що=азо. Тылдирувчи воситали, воситасисиз, келишикли, кымакчили былишидан катъий назар тылдирувчили ва щатто та=лид сыз, иборалар тылдирувчи былиб келган щолатларда щам тылдирувчили бирикма сифатида тал=ин =илинади: шивир-шивирини эшитмо=, боши осмонга етганини кырма= ва щоказо.
2. Ани=ловчили бирикма: Тобе вазиятда келган сыз сифатловчили ёки =арат=ичли ани=ловчи былишидан =атьий назар, ани=ловчили
бирикма дейилади. Масалан, ширин олма, ырикнинг гуллаши сингари мисолларда тобе сыз ани=ловчи вазифасида келади ва шунинг учун тобе сызнинг синтактик вазифасига кыра ани=ловчили бирикма деб тащлил =илинади. З. Тобе сызнинг синтактик вазифасига кыра тасниф этилганда, тобе сыз щол вазифасида келган былса, у албатта щолли бирикма сифатида белгиланади: щовли=иб кириб келди, чал=анчага йи=илди кабилар бунга далил была олади.
Сыз бирикмаларини таснифлашда уларнинг структурасини щам алощида ы=тириш зарур. Щоким ёки тобе компонентларнинг =айси сыз туркумидан иборатлиги, =айси гап былаги вазифасида кела олиши унинг структурасида щам кызга ташланади. Жумладан, тур\ун бирикмали ибора билан щосил =илинган сыз бирикмаси тузилиши жищатидан содда сыз бирикмаси дейилади. Щудди шундай, =ышма сызли сыз бирикмаси щам содда турни ташкил =илади: =уш=ынмас ысимлиги, борса келмас ороли, "Ёрилтош" эртаги. Сыз бирикмасининг содда деган турига мураккаб атамали тури =арама-=арши куйилади. Яъни бунда сыз бирикмаси таркибидаги сызлар ми=дори камида уч сызнинг сыз бирикмаси щосил =илаолувчилик имконияти билан белгиланади. Уч муста=ил сыз иштирок этса, аммо улардан иккитаси ажралмас холатдаги бирикма былса, Умураккаб эмас, содда сыз бирикмаси былади. Сыз бирикмасининг содда ёки мураккаб деб бащоланиши сызларнинг микдоран бир-бирига тобе-(щоким-тобе-) щоким вазияти асосида белгиланади. Масалан, уч ырдак-щаводаги уч ырдак; =ора =ый - катта =ора =ый. Бунда тобе сыздан кейин келган щоким вазифадаги сыз кейинги щоким сызга нисбатан тобе былиши мумкин
Сыз бирикмасининг тузилиш жищатдан турларини ырганиш, щажми
ва чегарасини белгилаш алохида тад=и=от предмети была олади.
Шунинг учун батафсил кейинги дарсда танишиб чи=амиз.



Download 0.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling