Масъул мухаррир – А. Нурмонов, филология фанлари доктори,профессор


Download 0.63 Mb.
bet6/15
Sana20.02.2023
Hajmi0.63 Mb.
#1216240
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15
Bog'liq
Синтаксис11

Тез бор - соф буйрук гап. Тезрок ёзсанг-чи – кисташ. Менга суз беринг – илтимос.
Бундай буйрук гапнинг интонацион хусусияти дарак гапникига нибатан кучли булади: Илтимос, ялиниш, маслахат орзу-истак мазмунида эса дарак гап охангига якин айтилади.
Гапнинг коммуникативлиги. Гапнинг номинатив ва модал томонлари инъикос этиш семантикасини акс эттирса, сузловчининг нияти гапнинг ахамиятлилик даражасини ифодалаш коммуникативликнинг асосий функциясидир. Гап синтактик курилма булибгина колмай муайян коммуникатив максадни хам ифода этади. Масалан :
талаба институтга келди. жумласида пропозиция мазмун мавжуд. Ва айни пайтда сузловчининг коммуникатив ниятини ифодалайди. Бу уринда сузловчининг нияти талаба хакида маълумот ьеришдан , ва шу билан бирга харакат йуналиши унинг каерга келганлигини ифодалаш биринчи планда туради. Гап таркибидаги синтактик бирликлар узаро укурилиш функциясидан ташкари коммуникатив вазифа бажарар экан, унинг таркибида синтактик узвлар: тема ва ремалар ажратилади. Гапнинг рема кисми коммуникатив ва энг ахамиятли кисм хисобланади. Шунинг учун шу кисм баъзан марказ деб хам юритилади. Савол эса мана шу марказни ремани аниклашга карата берилади. Тема кисм маълум булганлиги боис купинча, такрорланади. Бу жихатдан синтактик тузилишнинг эга кисмини темага кесим кисмини ремага тенглаштирса булади. Лекин тема рема ва эга-кесим богланишлари узаро муносабатда булган бошка-бошка муносабатда булган булиниш бирлигидир. Баъзан тема реманинг эга ва кесимга мос келмаслиги хам кузатилади.


Мавзу: Содда гап синтаксиси. Былакланиш.

Режа:
1. Содда гап таркиби тащлили хусусида.


2. Синтактик тащлилнинг анънавий ва замонавий тал=инлари
хусусида.
3. Гапни булакларга ажратиш ва унинг шакл ва мазмун муносабати.

Бизнинг ушбу маърузамизнинг мазмуни, шу кунга =адар ырганиб чи==ан синтактик щодисалар ва уларга хос баъзи мущим хусусиятларни умумлаштириидир. Дарща=и=ат, дастлабки маърузаларимизда-=айд этганимиздек, синтаксис гап ва уни ташкил этган сыз шаклларининг ызаро грамматик ва мазмуний муносабатлари щамда бу муносабатларни юзага чи=арувчи воситаларни ырганиб чи=ди. Лекин бу унинг бир


=исми, холос. Энг асосий =исмига энди кириб борамиз. Щозиргача
бизга маълум синтактик ало=а тури, воситаси ва усуллари, сыз бирикмаси ва гап ща=идаги назарий билимлар гыё бинонинг =ад ростлашини эслатади. Бинонинг =ад кытаришида материал былган
ашёлар тилда синтактик бирликлар-сыз, сузбирикмалари, гаплар
шаклида намоён былади. Сызлардан сыз бирикмалари, сыз бирикмаларидан гаплар ва гаплардан матнлар келтириб чи=арилади. Биро= гапнинг синтактик тащлили деганда кыпчиликка фа=ат гап былакларига ажратишгина англашилади. Биро= содда гапнинг таркибий тащлили былакларга ажратиш эмас, уларни даставвал сыз бирикмаларига ажратиш, шу бирикмаларнинг бо\ланиш тури, йыл ва усулларини ырганиш, ундан кейин гапнинг ызи классификация ну=таи назаридан =андай тащлил этилса шунга эътибор =илинади. Бунда айни=са гапнинг ифода ма=садига Конституцияыра тури, во=еликка муносабатига кыра тури, эмоционаллигига кыра тури, структура асосининг ми=дорига, структура асосининг таркибига, иккинчи даражали былакларнинг иштирокига, зарурий былакларнинг иштирокига ва былакларга ажралиш ва ажралмаслигига кыра- тури каби
тащлил тартиби ы=илади. сынгра гапни былаклариа ажратилиши
ма=садга мувофи= щисобланади. Анъанавий тилшунослигимизда эса
содда гапни синтактик тащлил =илинадиган былса, уни бош ва иккинчи даражали былакларга ажратилади, ундалма ёки кириш сыз кабилар =атнашган былса синтактик ало=ага киришмаган былаклар деб тащлил этилади. Бу тащлилда гап ёки сыз бирикмаси классификацияси тартиби щам щисобга олинади, биро= бу олий ва мактаб дастурида бирдек шаклланиш касб этмаган. Шунинг учун щозирги давр тилшунослигининг тара==иёти таълим тизимининг мазмунан янгилаш йыналишларини белгилаб бермо=да. Бунга кыра мактаб она тили ы=итувчиси "Сыз бирикмаси" мавзуси быйича =уйидаги билимлар силсиласини тыла ызлаштирган былиши шартдир:"-былаклари сызлар билан ифодаланган гапларни кесимдан берилган сыро= ор=али таркибий =исмларга ажрата олиши: Пахтакор далада ишлайди: пахтакор ишлайди; далада ишлайди; ва шунга ыхшаш былаклари сыз бирикмалари билан фойдаланган гапларни щам таркибий =исмларга ажратишни билиши: Мощир пахтакор колхоз даласида фидокорона
ишлайди. Шу таркибий =исмдаги сызларни маънодош ёки уядошлари билан алмаштириб, янги бирикмалар яратиши: мощир пахтакор-эпчил пахтакор, колхоз даласи-колхоз бо\и, \айрат билан ишлайди каби-сыз бирикмаси ва ундаги тобе, щоким сызларни ани=лаш, биридан иккинчисига сыро= бериш.
-берилган матндаги гапларни сыз бирикмаларига ажратиб, ани=ловчили, тылдирувчили, щолли турларини ани=лаш:
-былаклари сызлар билан ифодаланган гапларни ани=ловчили сыз
киритиш билан кенгайтириш, ани=ловчили сыз бирикмаларида тобе ва щоким сызларга маънодош, уядош сызлар танлаб, янги бирикма ва гаплар тузиш;
-сыз бирикмаларини классификация асосида тащлилини ытказиш, бунда содда тузилишли бирикмаларни маъновий кенгайтирувчилар таъсирида мураккаб бирикмаларга айлантириш;
-тур\ун бирикмали сыз бирикмаларини шакл жищатидан ызгартириш каби тащлиллар щозирги куннинг энг мущим илмий щам услубий йыналишларидир.
"Гап" мавзуси ва унинг синтактик тащлили быйича эса =уйидаги амалий ишларни бажариш талаб этилади:
-берилган матндаги гапларни бир былакли ва икки былакли турга ажрата олиш;
-Бораман. Билмайсизми? Кырамиз. каби бир былакли гапларки икки былакли турга айлантиришни билиш;
-гаплардаги тасди= ёки инкор маъноларини фар=лаш ва воситаларини ани=лай олиш;
-гап маркази кесим эканини шархлаш ва кесимни шакллантирувчи грамматик формаларни ани=лаш;
-кесимдан сыро= бериш асосида гапни кенгайтириш, сыз маъносига бо\ли= щолда келган кенгайтирувчиларни гап "кенгайтирувчиларидан фар=лаш;-берилган гапларни былакларга ажратиш, синтактик ало=ага киришмайдиган сызлар (гапни мураккаблаштирувчи воситалар) маъновий гурущларини ани=лаш ва щоказолар. Бунинг учун албатта, мутащасис нафа=ат анъанавий тилшунослигимиз назариялари, балки замонавий, чу=ур назарий асосдаги тал=инлардан щам бощабар былмо\и даркор. Жумладан, гап кесимини шакллантирадиган восита-замон, шахс-сон; майл, тасди=-инкор эканлигини билмайдиган шахс, кесимнинг гап маркази была олиш имкониятини щам тушунтириб бера олмайди. Гап маркази эса предикатив ядро ва унинг атрофини =уршаб турувчи аргументлардан иборат.Бу аргументлар щам ыз мазмуний хусусиятлари билан агонс, локалис, темпоралис каби турларнинг кенгайтирувчилик функциялари асосида реаллашади. Буни тил бирликларидаги оддийдан мураккабга бориш деб тушуниш бирмунча =улай. Чунки кичик сатщ бирликлари катта сатщ бирликлари учун материал былиб хизмат =илади. +иммат жищатдан бир хил бирликларнинг ызаро синтактик муносабати ызидан ю=ориро= ва янги сифатга эга былган бутунликни щосил =илади.
Синтактик бирликлариинг бундай бутун ва былак муносабати -
даражали муносабат щисобланади. Биро= нима былганда щам гапда
обьектив мазмун маълум моддий воситалар-синтактик шакллар
ор=али ифодаланади. Гапнинг бундай моддий ифодаланиш томони
унинг синтактик тузилишидир. Синтактик тузилиш эса узаро муно
сабатда былган бир неча унсурларнинг бир бутуклик сифатидаги бирлашиши. Синтактик тузилиш унсурларини анъанавий тилшуносликда гап былаклари атамаси билан номлайдилар. Лекин
синтактик тузилиш таркибидаги барча синтактик шакллар гап
былаклари таркибига киритилмайди. Анъанавий тилшуносликда
синтактик шаклнинг тобе ало=ага кириши (деминация муносабати) унинг гап былаги деб щисобланишининг бош мезони саналади.
Гап былаги маълум синтактик шаклнинг шаклий синтагматик- муносабатдаги вазиятига =араб белгиланади: эга вазияти, кесим вазияти, тылдирувчи ва бош=алар. Натижада айрим мазмуний муносабатда былган шаклий жищатдан тобе ало=а ор=али эмас, балки ундаш, кириш муносабати ор=али ифодаланган бирликлар сннтактик тузилиш бирлиги сифатида каралмайди. Бу эса бутунни былакларга былиш асосига зид келади. Чунки бутун былакларга маълум асосда шундай былиниши керакки, бутуннинг бирорта щам унсури былинишдан таш=арида =олмаслиги керак. Лекин анъанавий йыналишда бундай эмас. Гап былаклари гапни ташкил этган синтакиик шаклларни тыла =амраб олмас экан, демак, гапни былакларга гап былаклари рубрикаси остида ажратиш-етарли асосга эга эмас. Шунинг учун бу тилшуносликда энг мунозарали масалалардан бири былиб келмо=да.
Синтактик бирлик щисобланган ганининг шаклий тузилиш жищатдан унинг зиддиятини щисобга олган щолда =уйидагича синтактик шаклларга былиш-мумкин:
I. Синтактик ало=ага киришадиган синтактик шакллар;
2. Синтактик ало=ага киришмайдиган синтактик шакллар;
Биринчиси анъанавий гап былаклари щисобланади. Яъни тобе ало=а
таркибида муайян синтактик вазиятда келувчи энг кичик синтактик
шакл гап былаги саналади. Тобе ало=адорлик асосидаги сыз шакллар
жуфтлигида тобе =исм щоким =исм талаб этган вазиятда келади.
Бунда тобе кисмнинг вазияти аник, щоким =исм вазияти эса
ноани= былади. Унинг =айси вазиятда келганлиги нут= занжирининг кейинги хал=асида ани=ланади. Гап былаги щам тил бирлиги сифатида шакл ва мазмун =арама-=аршилиги бирлигидан иборат. Шакл ва мазмун томони щам ызининг муайян унсурларга эгалиги билан ажралиб туради. Шунинг учун гап былаклари шаклий ва мазмуний тузилишларини щамда улар ыртасидаги муносабатни белгилаш назарий тилшуносликнинг мущим вазифасидир.
Щар =андай гап былаги шаклий жищатдан моддий асос (морфологик шакл) ва синтактик вазият (синтактик шакл) =арама-=аршилиги ва бирлигидан иборат. Морфологик шакл синтактик шаклнинг вужудга келиши учун асос былиб хизмат =илади. Лекин морфологик шакл асосида щосил былган синтактик шакл сифат жищатидан тамоман фар=ли былган янги ва унга нисбатан ю=ори шаклдир. Бир морфологик шакл бир неча синтактик шаклга асос ыулганидек бир неча морфологик шакл бир синтактик шаклга асос былиши щам мумкин. Масалан, Ызбекистон - гызал ылка жумласида бнр хил морфологик шаклдаги(бош келишик, бирлик) от икки хил синтактик вазиятда келяпти. Ызбекистонннинг пойтахти - Тошкент. Тошкент кундан кунга гызаллашиб боряпти жумлаларида эса Тошкент ва гызаллашиб боряпти кесим вазиятига ытган ва унинг бу вазиятда шаклланишига бош келишик бирликдаги от щамда ытган замон, былишли, III шахс бирликдаги феъл морфологик шакллар асос былган. Лекин бу иккиси бир-бирисиз яшай олмайди. Чунки бири моддий асос былса,иккинчиси унинг вазифаси щисобланади. Синтактик шакл морфологик шакл асосида вужудга келган ю=ориро= бирлик экан, синтаксис учун синтактик шакл белгиловчи рол ыйнайди. Морфологик шакл эса синтактик шаклнинг ички томонини кырсатади. Синтактик шакл бирлаштирувчилик, морфологик шакл эса фар=ловчилик
хусусиятига эга. Яъни маълум синтактик шакл бир неча морфологик шаклларни бирлаштириш асосида майдонга келади. Айни пайтда шу синтактик шаклнинг ички фар=ли белгиларини ани=лашда унинг =андай морфологик шаклга таянганига асосланилади. Синтактик шакл морфологик шаклдан ташкил топгани боис у синтактик шаклнинг ички мундарижасини белгилайди. Морфологик шакл синтактик шакл ичида ыз вазифасини бажаради. Демак, морфологик шаклнинг вазифа олиш шароити синтактик шаклдир. Ыз навбатида, синтактик шаклнинг вазифа олиш шароити жумла саналиб, жумла мундарижасини синтактик шакллар белгилайди. Маълум синтактик вазиятга щар =андай морфологик шакл мувофи= келавермаслиги мумкин. Чунончи, эга вазиятида бош келишикдаги от, отлашган сифат,сон,олмош ва бош=а морфологик шакллар кела олади. Шу морфологик шакллардан бири шу вазият учун кыпро= хосланган былади. Бош келишик шакли эга учун энг хосланган белги саналиши мумкин. Щолат ёки равишнинг баъзи турлари эса
асосан, иккинчи даражали былак былиб келиши билан характерлидир. Гап былаги шаклий жищатдангина эмас, мазмуний жищатдан щам ыз унсурларига эга. У бир, томондан борликдаги нарса, ходисалар, харакат-щолатлар хакидаги ва улар орасидаги муносабатларни акс эттирса, иккинчи томондан гап таркибидаги унсурларнинг бир-бирига былган муносабатини щам намоён килади. Буни тилшунослар турлича номлар билан атайди. Масалар, биринчи маънони Уфимцева ва Ельмслев,Смирницкийлар -денотатив, субетанционал, категориал маънолар деб атаса, Неъматов, Бошмонов, Мухин, Золотвалар иккинчи маънони функционал ёки синтактис маъно терминлари билан юритади.
Гап былакларининг биринчи маъноси обьектив борли= билан
бо\ланса, обьектив борли= унсурларининг ва бу унсурлар ыртасидаги муносабатнинг инсон онгида акс этишини кырсатса, иккинчи маъноси жумланинг маъно унсурлари муносабати занжирида унинг =айси вазифада келишини акс эттиради. Буни шартли равишда морфологик маъно ёки синтатик маъно терминлари билан юритишимиз щам мумкин. Синтактик маъно морфологик маънолар асосида вужудга-келади.Морфологик маъно синтактик маънонинг мундарижасини белгилайди. Синтактик маъно эса жумла таркибида бош=а синтактик маъно билан
муносабатда вужудга келади. Масалан, синтактик маъно щисобланадиган предмет маъноси субъект, объект маъноларига нисбатан белгиланади ва турли морфологик маъноларни ызида бирлаштиради. Яъни харакат маъноси-ы=увчи ы=ияпти, белги маъноси =изилдан пушти яхши, щолат маъноси-шоир ыйламо=да, ми=дор маъноси-ызи битта, кызи мингта, ва щоказо. Натижада, предикат мундарижасини белгиловчи морфологик маънолар тизими вужудга келади.
Морфологик маънолар тизимидан биттаси синтактик маъно учун
кыпро= хосланган булади. Масалан, харакат маъноси кыпро= предикат учун хосланганликни билдиради. Синтактик маъно билан морфологик маъно ызаро бо\ли=, бири иккинчисисиз яшай олмайди, улар бир щодисанинг икки томони былганлигидан бутун ичида маълум муста=илликка эга былади. Шу жищатдан уларни бир-бирига =арама-=арши =ыйиш щам мумкин. Яъни бунда синтактик маъно умумийлик былса, морфологик маъно синтактик маънога нисбатан хусусийлик былади. Синтактик маъно морфологик маъноларни ызида бирлаштиради, шу билан бирга сыз туркуми маъносининг ызи щам =арама-=арши маънолар бирлигидан ташкил топади. Сыз туркумининг умумий категориал маъноси шу туркумга мансуб сызларнинг хусусий маъноларини бирлаштириш асосида вужудга келади. Бу эса сыз туркумларининг умумий категориал хусусий маъноси ыртасидаги зиддиятнинг мавжудлигини кырсатади. Масалан, стол сызида "предметлик" маъноси икки марта таъкидланади: 1) сыз категориясига мансублиги; 2)унинг хусусий предмет эканлик маъноси. Бу сызнинг иккала маъноси ыртасида мувофи=лик бор, лекин юриш сызи маънолари ыртасида зиддият бор: унинг хусусий маъноси жараённи билдирса, умумий категориал маъноси предметликни билдиради. Шунинг учун у от шакли ор=али ифодаланиб, отга хос шаклларни ызида мужассамлаштиради. Гап былаги шакли морфологик, синтактик шакл бирлигидан ташкил топгани каби унинг маъноси щам икки унсур маънолари бирлигидан иборат былади. Биринчи маъно бутунликнинг ичига =араб йуналишини,бутун былак муносабатини кырсатса, иккинчиси бутунликлар ыртасидаги кетма-кет муносабатда намоён былади. Икки бутунлик ыртасидаги хосланиш ва баъзан эса номувофи=лик щолатлари шакл ва мазмун ыртасидаги =арама-=аршиликлар бирлиги ва курашининг гап былаклари ор=али во=еланишидир. Жумладан, мен келдимда субъект -эга, менинг келишимда эса ани=ловчи шаклига ёки келган мен былиб кесимга айланиши мумкин.



Download 0.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling