Масъул мухаррир – А. Нурмонов, филология фанлари доктори,профессор


ФОЙДАЛАНИШ УЧУН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ


Download 0.63 Mb.
bet7/15
Sana20.02.2023
Hajmi0.63 Mb.
#1216240
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   15
Bog'liq
Синтаксис11

ФОЙДАЛАНИШ УЧУН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:
1. А./уломов.М.Ас=арова. Щозирги ызбек адабий тили.(Синтаксис).
Тошкент. Ы=итувчи. 1987.
2. Н.Мащмудов.А.Нурмонов. Ызбек тилининг назарий грамматикаси.
Тошкент.Ы=итувчи. 1995.
3. И.Расулов.Содда гап синтаксиси. "Щозирги замон ызбек адабий
тили" курсидан методик кырсатмалар ва конспектив курс. Тошкент. РУММ. 1980.
4. А./уломов,Х.Неъматов. 0на тилидан таълим мазмунини янгилашнинг асосий йуналишлари. Тошкент. РУММ. 1993.
5.Умумий ырта таълимнинг, давлат таълим стандарти ва ы=ув
дастури. Таълим тара==иёти 1-махсус сон. Тошкент.Шар= нашр. матбаа концерни.1999.


МАВЗУ: БОШ БЫЛАКЛАР. ЭГА ХАКИДА МАЪЛУМОТ.

РЕЖА:
1.Эгабошбылаксифатида.


2. Эга ва субъект.
З. Эганинг ифодаланиши.
4. Эга щосил былишидаги баъзи моделлар.

Гапнинг тузилиш асосини ташкил этган гап былаклари


бош былаклар щисобланади. Бу баъзи дарслик ва =ылланмаларда гапнинг грамматик асоси деган атама остида щам ёритилади. Демак,гапнинг тузилиш асосини эга ва кесим ташкил этади. Лекин бу икки былак хакида тилшуносликда турлича фикрлар бор. Буларни умумлаштирган щолда 3 гурущга былиш мумкин.
Биринчи гурущ тилшунослар эгани щоким былак сифатида эътироф
этадилар ва ызи щоким былиш билан бирга кесим таркибига щам
щокимлик =илади, дейдилар. Бу ну=таи назар гапнинг номинатив
томонини акс эттиради. Бунга мувофи= эга фикр предметини, абсолют ани=ланмиш саналувчи гап былагини билдиради. Кесим эганинг предикатив белгисини, ани=ловчи эса нопредикатив белгисини ифода этади. Иккинчи =арашга мувофи= эса эга ва кесим тенг щу=у=ий тарзда тал=ин =илинади. Бу гапга нисбатан субъект-предикат тузилма сифатида =арайдиган манти=ий йыналиш назариясига мансубдир. Бу назарияга мувофи= щукмнинг икки асосий аъзоси - субьект ва предикат эга ва кесимга мувофи= келади. Улар бир-бирини ызаро тылдиради. Улардан бири иштирок этмаса, гап тыли=сиз былиб =олади. Учинчи =араш намоёндалари эса гапнинг абсолют щоким былаги сифатида кесимни тан оладилар. Эга щам унга быйсунади деб тал=ин этилади. Бу йыналиш вакилларининг фикрлари, айни=са, туркий тиллар учун энг мущим. Биро= бу йыналишни дастлаб француз тилшуноси Л.Теньер ыз назарияси ор=али ишлаб чи=ди. Унга кыра кесим предикативлик категориясиии ташувчи былак ва айни пайтда уюштирувчи
марказ(ядро) щисобланади. Бу назария бир чы==или назария номи
билан машщур былган щамда уни муносабат манти\ига таянади дейиш мумкин. Кесимдан бош=а былаклар аргументлар сифатида марказнинг =уршови былиб хизмат килади. Бу ща=да кесим борасидаги дарсимизда алощида тыхталамиз. Щозир эса эга нима учун бош былак дейилиши ща=ида фикр юритамиз. Унинг бош былак дейилишига асосий сабаб фикр ифодасида гап тизимида алощида ырин тутишидир. У гапнинг нима ща=ида айтилганини, фикрнинг нима ты\рида баён этишини кырсатади. Демак, фикр обьектини, нут= предметини билдиради. Бунда предмет кенг маънода тушунилиб, унга нарса, шахс, во=еа-щодиса, белги-хусусият, щаракат-щолат, сон-ми=дор ва щаказоларнинг номи щам кириши мумкин. Ота =изини тугал мол-дунёси билан узатди. 0=-рангларнинг аълоси. Эга кесим билан мустащкам ало=ада. Унинг маъноси, функцияси, урни кесим оркали реаллашади. Худди шунингдек кесимнинг мощияти, формаси эга ёрдамида белгиланади. Эга нут= предметини,фикр обьектини, гапнинг темасини билдирса, кесим шу тема ща=идаги янгиликни, нут= предмети, фикр объекти ты\рисидаги баённи билдиради: Навоий /азални аввал ичида ы=иди. Турмуш гызал ва ажойибдир. Навоий мавзесида янги мактаб биноси =урилди каби гапларнинг биринчисида эга-Навоий щаракатни бажарувчи шахс, иккинчи гапда эга-турмуш кесимдан англашилган белги =арашли былган предмет, учинчи гапдаги эга-мактаб биноси кесим билан ифодаланган ишни ызига =абул =илган обьект маъноларини билдиради. Эга одатда бош келишик шаклида =ылланади. Биро= баъзан чи=иш келишик шаклини олган сызлар щам эга вазифасини бажариши мумкин: Унда турли кыкатлардан бор. Бунда бутун булак муносабатини ифода лайдиган синтактик конструкциянинг булакни билдирувчи компоненти айтилмай =олган. Унинг умумий мазмуни буни я==ол тасди=лаб
турибди. Булакни билдирувчи сыз кайта тикланса ща=и=ий эга келиб чи=ади ва у бош келишикда эканлиги маълум булади: Унда турли кыкатлардан намуналар бор. Демак, бош келишик эганинг асосий грамматик формасидир. Эга вазифасида келган сыз эгалик ва кыплик аффиксларини =абул =ила олади. Баъзан бу сызники =ышимчасини олган былади: Бирисиники авжига минганда, иккинчиси бошлайди. Бу щодиса аслида =аратувчи ва =аралмиш муносабатини ифодалайдиган синтактик конструкциянинг =ис=аришидан ту\илган. Бунда =аралмиш вазифасидаги сыз
туширилиб, унинг вазифасини щам =аратувчи ыз устига олган:
Бирисининг \азаби авжига минганда, иккинчиси бошлайди каби.
Эганинг содда гапда =ылланадиган маълум ырни бор. Эга одатда
кесимдан аввал келади. Баъзан кесимдан кейин келиши щам кузатилади. Бу инверсия щодисаси деб юритилади. Шеъриятда бу ходиса куп учрайди: Келди бахор, гулбащор, Эриб битди оппо= =ор.
Эга ва кесим ырнининг ызгариши эгани кесимга, кесимни эгага
айлантириши ёки гапни бутунлай сыз бирикмасига айлатириб =ыйиши щам мумкин: ыттиз кун-бир ой. Бир ой - ыттиз кун. Щаво тоза- тоза щаво-сыз бирикмаси. 3амира ёзган -гап; ёзган Замира
ани=ловчи-ани=ланмиш. Умуман инверсия щодисасини щисобга
олмаганда эга содда гапда кесимдан олдин келади. Бош былаклар щам, иккинчи даражали былаклар щам бир-бирига нисбат берилиши асосида тайин этилади. Нисбат берилувчи элемент былмас экан, у ёки бу былак ща=ида гапириш мумкин эмас.
Бош былакларнинг ажратилишидаги дастлаб таъкидлаб ытгани-
миздек щар хиллик предикатив асосни щам икки хил тушунишга
сабаб былди. Атрибутив логика таъсиридати тилшунослар эга ва кесимни бош былаклар, =олганларини иккинчи даражали былаклар деб бащолайдилар. Бунда =уйидаги асосга таянадилар.
Биринчидан, бу концепцияга мувофи= щар бир гапдан маълум щукм
англашилади. Щукм доимо икки элементнинг (субьект ва предикат)
муносабатидан иборат. Демак, щар =андай гапнинг структур асоси
субъектга мос келадиган эга, предикатга мос келувчи кесимлардир.
=олган гап былаклари шу икки структур элементга бо\ланиб,
информация щажмини кенгайиши учун хизмат =илади. Бу структур
асосдан эга кесимга нисбатан щоким, чунки кесим эганинг белгисини ифодалайди. Иккинчидан, предикативлик, бу концепцияга кыра предикатнинг субьект билан муносабати, грамматик планда эса кесимнинг эга билан муносабатидир. Гапнинг асосий белгиси предикативлик экан, предикатив асос былган эга ва кесим гапнинг конструктив бирликлари бош былаклари саналади. Айтиш керакки, эга конструктив былак былса
щам айрим сыз билан ифодаланиши шарт эмас. Унинг маъноси кесимнинг ызидан билиниб туради. Эганинг иштиро= этмаслиги эса унинг бир составли гап дейилишга сабаб былади. Гапда эганинг =ылланиш-=ылланмаслигига =уйидаги сабабларни кырсатиш мумкин:1. Эга мазмун жихатидан ащамиятли былиб, шунга кыра логик ур\у олса, щамма ва=т са=ланади: Ёрмат йы=, сен извошни =ыш. Логик ур\у эгадан бош=а былакка тушганда эга махсус ифодалан маслиги мумкин: Келиш, кимни йы=лаб келдингиз бу ерга? 2. Кесимда шахс-сонни курсатувчи грамматик формалар иштирок этган былса, эга тушиб келиши мумкин: Бу ерларни яхши кырасанми? Кесим грамматик шахс-сонни курсатувчи грамматик формантлар олмаса, эга са=ланади: У жуда а=лли, ызи спортчи.
3. Буйру= гаплар кыпинча эгасиз =ылланади: Тур-жущорингга =ара!
чунки кесим шахс-сонни курсатиб турибди. 4. Бирор асарнинг янги абзац ёки матннинг биринчи гапи одатда эгали былади, кейинги гаплар эгасиз былиши мумкин: Йигит чанкаган эди, чойни тез-тез ичди. Белбо\ига тугилган тангадан олиб пиёлага ташлади.
5. Кычирма гапли конструкцияларда-муаллиф гапи купинча эгали
былади: "Куришга ишончим комил"-, деди Муротали. 6. Сыро= гапда сыро=нинг кучи эгада былса, жавоб гапда эга са=ланади: "Бино лойихасини ким тузган"-деди инженер»- академик Райкин тузган. 7. Айрим гапларда фикр умумга =аратилади ёки щаракатни бажарувчи субъект кыпчилик былади. Бунда щам эга =ылланмайди: Эгри былсанг кул быласан, ту\ри былсанг гул быласан ва щоказо.
Эганинг гапда =ылланиши субьект- билан бо\ли=. Кыпгина гаплар
таркибида эга субьект билан тенг келади: Махфуза тинглаб ытирибди: гапини олсак, ушбу гапда Махфуза логик жищатдан субьект, грамматик жищатдан эса эгадир. Лекин эга ва субьект щамма ва=т щам тенг келавермайди: Бу расм Эркин томонидан ишланди гапида эга расм, лекин у субьект эмас. Пахта терилди жумласида эса пахта эга, биро= бу логик обьект, субьект умуман =ылланилмаган.
Бу жищатдан эганинг бир неча маъноларини- кыриш мумкин.

  1. Кесим феълдан былган гапларда эга доим шу щаракатнинг бажарувчисини англатавермайди, унинг мазмуни гап структурасига, умумий мундарижага =араб белгиланади. Бунинг икки щолати мавжуд, Биринчиси, юкоридаги айтган

  2. мисолимиздагидек; аник оборотда- актив конструкцияда эга логик субьектни ифодалайди. Расмни Эркин ишлаган.
    Бу конструкцияда кесим аник нисбатдаги феъл билан ифодаланиб, бундан англашилган щаракатни кабул киладиган предметни (объектни)воситасиз тылдирувчи кырсатади.

Иккинчиси, мажщул оборотда - пассив конструкцияда эга логик обьектни щаракатни ызига =абул килган предметни ифодалайди. Бунга расм Эркин томонидан ишланган жумласи мисол была олади. Бунда кесим мажщул нисбатдаги феълдан иборат. Бир конструкцияни иккинчиси билан алмаштириш мазмундаги оттенкага ва услубий фар==а =араб белгиланади. Демак, эга ва субьект тенг былиши щамда былмаслиги мумкин. Эга логик обьектни кырсатганда, субьект кымакчили конструкция ор=али ифодаланади. Бунда субьектни ифодаловчи сыз киши оти былиб,
инсондан Бош=а бош=арувчи учун бу конструкция =ылланмайди.
Масалан, кычат шу бола томонидан келтирилди. Бу кыпро= адабий тилда =ылланади, сызлашув нут=ида субьект эга ор=али ифодаланади. Кычатни шу бола келтирди каби. Пассив конструкцияда бажарувчни ани=лаш биринчи ыринда былмайди,
шунга кыра сызлашувда кыпро= субьект ифодаланмай =ылланади.
2. Кесими феълдан бош=а сыз билан ифодаланган гапларда эга
кесимдан англашилган жинснинг тури каптар - парранда каби,
белгининг эгаси: Далалар кыркам. Сув тини=. каби маъноларни
ифодалайди. Эга гапда айрим сыз билан ифодаланмай =олишини кесим талаби билан, ифода шакли билан бо\лаш мумкин. Буни ю=орида таъкидлаган эдик. Эга материал жищатдан бир неча сыз туркумлари билан ифодаланиши мумкин. У =айси сыз туркуми билан ифодаланмасин бош келишик шаклида былади. Эга вазифасида келувчи типик сызлар эса от ва субстантив характердаги отлар каби =ылланадиган олмошлардир. Шунингдек, грамматик хусусиятлари жищатидан от тусида былган феъллар
щаракат номлари щам эга былиб кела олади. Булардан бош=а сызлар
эга былиш учун транспозиция щодисасига учраган былиши шарт.

Download 0.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling