Matematika darslarida egallangan bilimlarni amaliyot bilan bog’lash (V-VII sinflar misolida) Mualliflar

MATEMATIKA DARSLARIDA EGALLANGAN BILIMLARNI AMALIYOT BILAN BOG’LASH (V-VII SINFLAR MISOLIDA)
Mualliflar: ____________¹
______________________^2
1______________, ²_______________
тел: [phone], e-mail: [e-mail]


Annotatsiya
Ushbu maqolada matematika fanini maktab o’quvchilariga o’rgatishning real hayotda muhimlik darajasi, dars jarayonida olingan nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog’lash kabi tushunchalar tahlil qilingan.
Аннотация
В данной статье анализируются такие понятия, как уровень важности обучения школьников математике в реальной жизни, связывание полученных на уроке теоретических знаний с практикой.
Annotations
This article analyzes concepts such as the level of importance of teaching mathematics to schoolchildren in real life, connecting the theoretical knowledge gained during the lesson with practice.
Kalit so’zlar: Nazariya va amaliyot o’rtasidagi bog’liqlik, abstrakt, metodika, tushunish.
Ключовые слова: Связь между теорией и практикой, абстрагирование, методология, понимание.
Keywords: Connection between theory and practice, abstract, methodology, understanding.
Prezidentimiz olimlar bilan uchrashuvida matematika fanining ahamiyati haqida gapirib, yoshlarni bu fanga qiziqishlarini kuchaytirish bo’yicha, matematikada ilmiy tadqiqotlarni amaliyot bilan bog’lash vazivalarini belgilab berdi. ”Matematika barcha aniq fanlarga asos. Bu fanni yaxshi bilgan bola aqlli, keng tafakkurli bo’lib o’sadi, istalgan sohada muvaffaqiyatli ishlab keta oladi”.[1]
Bundan kelib chiqadiki o’quvchilar amaliy faoliyatini shakllantirish matematika darsini ishlab chiqarishga bog’lab olib borish katta ahamiyatga ega. O’quvchilar amaliy faoliyatini shakllantirishda amaliy ish metodi bilan birgalikda og’zaki, ko’rsatmali, savol-javob metodlar bir butun “umumiy metod” bo’lib yuzaga keladi. Matematikani o’qitishda o’quvchilar amaliy faoliyati hisoblash, o’lchash, grafik va yasash malakalarining qay darajada shakllanganligi bilan aniqlanadi. Matematika fani - abstrakt fanlar sirasiga mansub. Uning mazmuni inson tasavvurining va mantiqiy tafakkurining mahsulidan iborat. Fanning bunday abstrakt tuzilishi, asrlar mobaynida o’zini-o’zi boyitib borishi, ya’ni yangidan-yangi matematik tushunchalar va ularning xossalarini ma’lum xossalardan hosil qila olish imkoniyati qadimdan insoniyatning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qilib kelgan. Qadimda matematik masalalarni yechish musobaqalari inson aqlini rivojlantirish vositasi bo’lgan. Demak, matematika fanining eng asosiy vazifasi, aynan o’quvchilarni o’ylashga, to’g’ri mantiqiy fikrlashga va mushohada yuritishga, o’rganilayotgan bilimlarning real hayotdagi qo’llanilish sohalarini o’rgatishdan iborat ekanligi oydinlashadi. Hech qaysi fan matematika fanichalik o’quvchilarni o’ylashga va fikrlashga majbur qila olmaydi albatta. Matematika darslarida turli tuman masala, muammo va jumboqlarni yechish orqali o’quvchilar to’g’ri fikr yuritish, mantiqiy fikrlashni o’rganadilar.
Sizning fikringizcha, hayotingizga hech qanday aloqasi yo'q narsalarni tushunish qiyin. Masalan, xorijiy mamlakatlarga sayohat qiluvchilar ko'pincha joylashuv haqidagi ma’lumotga ega bo'lmagan holda kuzatganlarida, orientatsiya tuyg'usini boshdan kechiradilar. Matematikaga kirayotgan o’quvchi bilan ham shu hodisa kuzatiladi. Ular yangi matematik hududga sayohat qilar ekanlar, qiynalayotgan o’quvchilar nazarida doskadagi tenglamalar tezda ma'nosiz belgilar to'plamiga aylanishi mumkin. Oxir-oqibat, ular har bir matematika o'qituvchisi eshitishdan qo'rqadigan savolni berishadi: "Bu menga qachon kerak bo'ladi?".
Hayot bilan bog’lash darslarga kiritilganda, o’quvchilar matematika ularning kundalik hayotiga qanchalik mos kelishini ko'rish imkoniyatiga ega bo'ladilar. O'z navbatida, matematika sinfda cheklangan mavhum qoidalar va tushunchalar to'plami o'rniga ularning kundalik ishlarida ko'rinadigan hodisaga aylanadi. Ammo fanning hayot bilan aloqasi samarali natijalarga olib keladimi? Bu savol bo'yicha ilmiy konsensus bo'lmasa-da, ko'plab o'qituvchilar ushbu usulga rioya qilish orqali o'z sinflarida yaxshilanishni ko'rishadi. Fanni hayot bilan bog’liqlikda o’rganishning afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qilinganda quyidagi afzalliklarni ko’rish mumkin:

1. 
   Matematikaga qiziqishni oshiradi.
   
2. 
   Kontseptual, mazmunli, doimiy o'rganishni yaxshilashga yordam beradi.
   
3. 
   O’quvchilar matematik jarayon ko'nikmalarini rivojlantiradi (mulohaza yuritish, muloqot qilish, muammoni hal qilish va analitik fikrlash)
   
4. 
   Matematika qoʻllaniladigan kasb sohalarini koʻrsatib, o’quvchiga kelajakdagi kasb tanlashlari haqida ongni shakllantirishga yordam beradi.
   
5. 
   O’quvchilarga matematikaga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi.
   
6. 
   Matematik g'oyalar va tushunchalarni umumlashtirish va mavhumlashtirishga yordam beradi.
   

Haqiqiy dunyo bilan bog'lanishning afzalliklari o’quvchilar o'zlarining "tushunish tarmog'i" ni boyitish uchun ko'p imkoniyatlarga ega bo'lishlari bilan bog'liq bo'lishi mumkin – o’quvchilar o'z ko'nikmalari va bilimlari asosida rivojlanayotgan tushunchalar tarmog'i. Tushunish tarmog'ini rivojlantirish eslab o'rganishdan farq qiladi, bu ko'pincha matematikaning dolzarbligi haqida savollarga olib keladi. Ushbu tarmoq qanday shakllanganligini ko'rsatish uchun beshinchi sinf o'qituvchisining sinfga quyidagi ssenariyni taqdim etishi misolidan foydalanadi:
“39 o’quvchi 5 ta konfetni adolatli bo'lishmoqchi deylik. Har bir o’quvchi qancha olishi mumkin?” O’quvchilar shirinliklarni bo'lishning ikkita usulini taklif qiladilar: 39 dan 5 ga va 5 dan 39 ga. O'qituvchi o'z o'quvchilarini so'raganda, ularning aksariyati avvalgi tenglamaga rozi bo'ladi. Biroq, o’quvchilar bu ularga teng bo'lmagan qismlarni qoldirishini tushunishadi. Ular bir nechta yechimlarni muhokama qilishadi. Bitta o’quvchi doskaga teng bo‘laklarga bo‘lingan shokoladlarni chizib, masalani yechmaguncha, ularning hech biri ishlamaydi. Keyin boshqa o’quvchi muqobil yechim taklif qiladi, u ham ishlaydi. Ushbu haqiqiy muammoni hal qilish orqali o’quvchilar tabiiy ravishda "kasrlar va bo'linishlar haqidagi bir qator chalkashliklar va noto'g'ri tushunchalarni ochib berishdi va ular ustida ishlashadi".
Agar o’quvchilar bo'lish o'rniga yodlab o'rgangan bo'lsa, ular kasr va bo'linmalar o'rtasidagi bog'lanish imkoniyatini qo'ldan boy berishlari mumkin. Matematikani real hayot bilan bog’lash “o’quvchilar g‘oyalar va usullarni solishtirish va qarama-qarshi qo‘yish, asosli dalillar yaratish, bir-birining mulohazalarini tanqid qilish va bir-biriga matematikani tushunishga yordam berish” ni o‘z ichiga oladi. Matematika darsliklaridagi masalalar tarkibini mavhum (abstrakt)laridan o’quvchilar hayotida uchraydigan tabiiy masalalarga o’zgartirish samaraliroq bo’lishi mumkin.
Masalan, 6-sinf matematikasida "Musbat va manfiy sonlarni qo'shish va ayirish" mavzusini o'rgatishda asosan o'quvchilarga musbat va manfiy sonlarning ta'riflari, musbat va manfiy sonlarni qo'shish va ayirishning matematik qonun-qoidalari o'rgatiladi. Ammo, musbat va manfiy sonning hayotiy tadbig'i e'tiborga olinmaydi. Natijada o'quvchilar bilimida aynan shu mavzularda bo'shliqlar paydo bo'ladi. Shunda biz o'quvchilarga musbat son bu foyda, manfiy son esa zarar ekanligini tushuntirishimiz zarur. Bundan tashqari havoning isishini musbat son bilan sovushini manfiy son bilan ifodalaydi. Bu mavzuni tushuntirishda ana shu tushunchalarni hayotga bog'lash kerak. Mavzuni mustahkamlashda esao'quvchilarni yanada darsga qiziqtirish va faolligini oshirish maqsadida "Ko'chma bozor" o'yinidan foydalansa bo'ladi. Bu o'yin o'quvchilarni mustaqil fikrlashga majbur qiladi. "Ko'chma bozor" o'yinida bir o'quvchi savdogar va bir necha o'quvchi xaridor bo'lishadi.Ular bozorda oldi-sotdi ishlarini bajarishadi. Masalan, savdogarda o'quv qurollari(kitob, daftar, ruchka, qalam, chizg'ich, ) sotiladi. Birinchi xaridor (o'quvchi)da 1050 so'm pul borva u sotuvchidan umumiy daftar sotib olmoqchi. Umumiy daftarning narxi esa 1500 so'm . Agar xaridor-o'quvchi umumiy daftarni oluchun puli yetadimi yoki yo'qmi? degan savol o'rtaga tashlanadi.Bu holda o'quvchilar xaridorga 450 so'm pul yetmasligini darhol topishadi. Demak, 1050-1500=- 450 Bu esa matematik xulosadir ya'ni Sonlarni ayirish deganda bu kamayuvchiga ayriluvchiga qarama-qarshi bo'lgan sonni qo'shish tushuniladi 1050+(-1500) U holda har xil ishorali sonlarni qo'shish qoidasidan foydalanamiz. Har xil ishorali sonlarni qo'shish uchun moduli katta sondan moduli kichik son ayriladi va natijaga moduli katta sonning ishorasi qo'yiladi 1050+(-1500)=-(1500-1050)=-450 Misol matematik qoidalar asosida isbotlandi. Xuddi shunday ikkinchi xaridor-o'quvchi qalam xarid qimloqchi unda 1000 so'm pul bor . Qalam narxi esa 600 so'm . Ikkinchi xaridorning xaridi natijasini ayting? O'quvchilar ikkinchi o'quvchi qalamni sotib olishi mumkinligini va natijada 400 so'm puli ortib qolishini topishadi. Demak, 1000-600=400 Bu esa musbat sondir. O'yin mana shu tarzda davom etadi. O'quvchilar xaridlar natijasini darhol topa olishadi hamda yetmagan pulini manfiy son bilan, qolgan pulini esa musbat son bilan belgilab olishib, misollar yechiladi. O'quvchilar olgan bilimlarini ana shu tarzda ko'nikmalarga aylantirishadi hamda hayotda mustaqil qo'llay olish qobiliyatikompetensiyaga ega bo'lishadi. Bu esa hozirgi kunda darsdan ko'zlangan asosiy maqsaddir.
Yangi matematik muammolarni yechishda, o'quvchilarning dastlabki urinishlarida muvaffaqiyatsiz bo'lishi mumkin, xuddi konfetni bo'lgan o’quvchilar kabi. O’quvchilar o'zlarining kurashlari orqali matematikada ham, hayotda ham qimmatli xususiyat bo'lgan faollikni rivojlantiradilar. Shuningdek, ular matematik muammolarni hal qilishda o'zlarining qobiliyatlariga ishonchni kuchaytiradilar. Va o'ziga ishongan o’quvhci tabiiy ravishda "qiyin muammolarni hal qilishga ko'proq tayyor" bo’ladi. O'qituvchilar o'z darslariga reallikni qo'shishning yana bir usuli bu muammoli ta'limdir, bunda o‘quvchilar guruhlarga bo‘lingan holda ochiq masalalarni yechishadi. O’quvchilar nafaqat hamkorlikda ishlaydi, balki ular bir-birlari bilan bahslashadilar. O'qituvchi ijodkor bo'lishi o'quvchilar uchun mashg'ulotni qiziqarli qilishi mumkin.
Real hayot aloqasi sinflarda odatiy amaliyotga aylansa, "Menga qachon matematika kerak bo'ladi?" degan o'sha zerikarli savolsiz dunyoni tasavvur qilish oson. O’quvchilar so'rashdan oldin, o'qituvchilar kundalik hayotida matematikadan foydalanadigan professionallar va oddiy odamlarning bir nechta misollarini keltirishi mumkin. Albatta, real hayot aloqasi abstrakt matematikani o'rgatish o'rnini bosa olmaydi; Bu o'quvchilarga matematika atrofdagi dunyoni va undagi o'rnini tushunishning bir usuli ekanligini ko'rsatadi.
Matematika haqiqiy dunyo bilan qanday bog'lanadi?
Bizning haqiqiy hayotimiz uchun matematika beqiyos qiymatga ega. Ovqat pishirishda, do'stlar bilan kechki ovqatdan keyin hisobni taqsimlashda, oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlashda, jamoangiz musobaqada g'alaba qozonish ehtimolini baholashda va hokazolarda nisbatlarni o'lchashimiz kerak. Matematika bizning bunday kundalik muammolarni hal qilish qobiliyatimizni oshiradi.

Haqiqiy hayotda matematika muhimmi?

Matematika hayotimizda nihoyatda muhim va biz buni tushunmay turib, har kuni matematik tushunchalarni, shuningdek, matematik masalalarni bajarishda o'rgangan ko'nikmalarimizni ishlatamiz. Matematika qonunlari atrofimizdagi hamma narsani boshqaradi va ularni yaxshi tushunmasdan turib, hayotda muhim muammolarga duch kelishi mumkin. O’quvchilar chuqur, zukko matematik mutafakkir va muammoni hal qiluvchi bo'lishlari uchun raqamlar faktlarini yodlashning o'zi etarli emas. Shuningdek, ushbu faktlar kontseptual jihatdan nimani anglatishini, ularning kundalik hayoti bilan qanday bog'liqligini, matematik g'oyalarni etkazishda, muammolarni hal qilishni osonlashtirish va tanqidiy fikrlashni kuchaytirish uchun ulardan qanday foydalanishni tushunishlari kerak.
Biz bilamizki, talabalarni matematikaga mazmunli jalb qilish motivatsiyani oshiradi va matematik muammolarni kamaytiradi. Ushbu yondashuv o’quvchilarga matematikaning ularning hayotida qanday ajoyib rol o'ynashini tushunishga imkon beradi. Ular bu faqat sinfda mavjud bo'lgan narsa emas, balki turli kontekstlarda foydalanishlari mumkin bo'lgan narsa ekanligini bilib oladilar. Agar siz o'rgangan hamma narsangiz haqida o'ylab ko'rsangiz - har qanday narsa - sizda qolgan narsalar ma'noga ega bo'lgan yoki sizni qandaydir tarzda o'rganishga undagan narsalardir.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ahmad A, Dey L. A k-mean clustering algorithm for mixed numeric and categorical data. Data Knowl Eng. 2007;63:503–27.
Dilmurodovna E. S. MATEMATIKA DARSLARIDA O'QUVCHILAR BILIMINI HAYOTIY MISOLLAR ORQALI MUSTAHKAMLASH //IJODKOR O'QITUVCHI. – 2022. – Т. 2. – №. 19. – С. 482-483.