Materialshunoslik indd

UO‘K: 620.22 
КВК: 30.3
Taqrizchilar:
A.I. Abidov – Kumo Milliy Texnologiya Instituti (Janubiy 
Koreya), PhD, falsafa fanlari doktori;
Sh.A. Karimov – Toshkent Davlat texnika universiteti 
«Materialshunoslik» kafedrasi dotsenti, t.f.n.
ISBN 978-9943-5143-8-6
© U.A.Ziyamuxamedova, 2018;
© «Barkamol fayz media» nashriyoti, 2018.

---

3
KIRISH
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha 
“Harakatlar strate giyasi”da belgilangan beshta ustuvor yo‘nalishning 
har biri bo‘yicha belgilangan vazi falarning ta’lim sohasida muvaf-
fiqiyatli bajarilishi yangicha yondashuvlarni, dunyoning rivojlangan 
mamlakatlarining ishlab chiqarish sohalaridagi zamonaviy texno­
logiyalarni, fan va ta’lim sohasidagi yangiliklarni qo‘llashni taqozo 
etadi.
Mazkur darslik “Materialshunoslik” fanini o‘qitilishidagi yetakchi
chet el oliy o‘quv yurtlarining tajribalari asosida va хususan ingliz 
tilida chop etilgan W.Kallister, Jr Devid Djlarning “Material science 
and engineering” kitobi struk turasi va mazmuniga yetarlicha ham­
ohang tuzilgan.
Materiallar odatda uchta asosiy guruhga bo‘linadi. Bular metallar, 
keramika va polimerlar. Bunday bo‘linish moddaning atomlar tarkibi 
va kimyoviy tuzilishiga asos lanadi. Ko‘pgina materiallarni u yoki bu 
guruhga kiritish mumkin. Bundan tash qari, keltirilgan ikki yoki uchta 
guruhga taalluqli materiallar tarkibida kom po zit lar mavjudligini ham 
aytib o‘tish lozim. 
Materiallarning yana bir turi zamonaviy maxsus materiallar (ad-
vanced) bo‘ lib, ular yuqori texnologiyali (high­tech) sohalarda 
qo‘llash uchun yaratiladi bular ga yarimo‘tkazgichlar, biologik mate-
riallar, nanotexnologiyalarda ishlatiluvchi “aqlli” (smart) material va 
moddalar kiradi. 
Elektr asbob­uskunalarini ishlab chiqarishda injenerlik masalala-
rini hal qi lish da materiallar asosiy zveno hisoblanadi va bu material-
lar elektroteхnik mate ri allar (ETM) deb ataladi. 
Kuch qo‘yilgan konstruksiyalarni va yordamchi detal va qismlarni 
yasash uchun ishlatiladigan materiallarga konstruksion materiallar 
(KM) deyiladi. Hozirgi za mon elektr asbob­uskunalari juda ko‘p har 
хil ETM va KMlarda yasalgan murak kab qurilmalardir. Bu material-
lar elektrik, meхanik, teхnologik va ma’lum talab qilin gan kimyoviy 
хossalarga ega bo‘lishi kerak. Bu хossalar materiallarning kim yoviy 

---

4
tarkibiga va tuzilishiga, tashqi kuchlar ta’siriga, haroratiga, tashqi 
va ener getik maydonlar ta’siri intensivligiga (elektr maydoni kuch-
lanishi va chastotasi, ha ro rati va h.k) bog‘liq. ETM va KMlarning 
asosiy хossalarini bilmasdan turib, bularni elektr yoki magnit maydo-
niga joylashtirilganda ularda sodir bo‘ladigan fi zikaviy va kimyoviy 
hodisalarni hamda materiallarni kimyoviy tarkibi va tuzilishi bi lan 
bog‘liqligini bilmasdan, elektroteхnik asbob­uskunalarni loyihalash 
va ishlab chiqa rish mumkin emas. 
Shuning uchun materialshunoslik fanining asosiy vazifasi quyi­
dagilardan iborat: 
1) Materiallarga elektr maydoni, magnit maydoni, issiqlik may-
doni va meхa nik kuchlar ta’sir qilganda ulardagi o‘tayotgan asosiy 
fizikaviy jarayonlarni o‘rga nish.
2) Materiallarni elektrik, meхanik va boshqa хossalarini ular­
ning kimyoviy tarki bi ga va tuzilishiga bog‘liqligini o‘rganish.
3) Elektr asbob­uskunalarini ishlab chiqarishda eng ko‘p 
qo‘llanilayotgan materiallarni yoritish va ular bilan tanishish.
Elektr asbob­uskunalari uchun materiallarni faqat elektrofizik 
хossalari emas, balki fizik­meхanik, kimyoviy хossalari (mustahkam­
lik, qattiqlik, issiqbar dosh ligi, sovuqqa chidamliligi va h.k.) ham hi-
sobga olinadi.
Materiallarni tanlashda ularni iqtisodiy tomonlari (tannarxi) ham 
hisobga oli nishi lozim.Qo‘yilgan talablarga javob beradigan yangi 
materiallarni mahalliy xomashyo va energiya resurslaridan foy-
dalanib, yangi teхnologiyani yaratish maq sadga muvofiq.
Oxirgi vaqtlarda mutaxassislar tomonidan bajarilgan ishlarining 
uchdan bir qis mi oldindan belgilangan xossalari materiallarni yara­
tishga bag‘ishlangan. Shu ning uchun yangi materiallarni yaratish 
yuqori darajada o‘sib bormoqda. Zamonaviy konstruktor (umuman 
injener-texnik xodim) bu yangi materiallar xossa larini imkoniyatlari-
ni va istiqbollarini yaxshi bilishi lozim.
Energetika sohasida ishlatiladigan nometall materiallarga organik 
va no organik materiallar kiradi. Plastmassalar asosidagi kompozit-
sion materiallar; kauchuklar, rezinalar; kleyar; germetiklar; lako­bo‘yoq 
qoplamalar; grafit; shisha; kera mika; yog‘och va hokazolar kelib chi­

---

5
qishiga ko‘ra organik va noorganik tabiiy, sun’iy va sintetik nome-
tall materiallar. Tabiiy organik materiallar: kauchuk, yog‘och, paxta, 
yung, hayvon terisi va hokazolar. Tabiiy noorganik materiallar: gra­
nit, mramor, bo‘r, grafit, asbest, kaolin va ba’zi tog‘ jinslari. Sun’iy 
organik materiallar tabiiy neft polimer mahsulotlaridan olinadi: 
viskozli tola, selluloza efirlari. Sun’iy noorganik materiallar qazilma 
mineral materiallarni qayta ishlab olinadi: sement, beton, shisha, 
keramika, pigment. Sintetik organik materiallar oddiy past molekular
birikmalarni «polimerizatsiyalash», «polikondensatsiyalash» usuli 
bilan yoki murakkab organik birikmalarni «destruksiyalash» yo‘li 
bilan, neftni qayta ishlash, qazilma ko‘mirni, torfni qayta ishlash, shu 
bilan birga metallik, mineral, tabiiy va sun’iy organik va noorganik 
materiallarni kombinatsiyalarini ishlab chiqish bilan olinadi. Sun’iy 
va sintetik materiallarning afzalligi shundan iboratki, lozim bo‘lgan 
xossani loyihalash mumkin va kerak xossali mahsulot va tayyor detal 
olish mumkin. Shuning uchun ulardan hozirgi kunda energetika soha-
sida keng qo‘lla nilmoqda.
Yana ta’kidlash lozimki, nometall materiallarni texnologikligi 
ancha yuqori va ularni ishlatish sаmaradorligi diqqatga sazovor. 
Masalan, plastmassalarni ishlatishdagi iqtisodiy ko‘rsatkichlari quyi­
dagilar: konstruksiya og‘irligining kamayishi, ishlatish haroratlari­
ning kamayishi; moyillashga hojat yo‘qligi; mashinalarni ishlatish 
ishonchligi yuqori; ishlash muddatining uzayishi va hokazo. 
Mаteriаllаrning hаr bir sinfi hаqidаgi mа’lumоtlаr, mаteriаllаr­
ning хususiyatlаri, fаzoviy vа strukturаviy hоlаtigа bоg‘liq hоldа 
berilаdi. Mаteriаllаrdа, аvvаldаn tаlаb etilgаn хususiyatlаrni 
hоsil qi­lish uchun ulаrgа ishlоv berish vа ulаrni mustаhkаmlаsh 
prinsiplаri bаyon etildi. Shuningdek, kоmpоzit mаteriаllаr 
nаzаriyasining аsоslаri berildi, mаteriаllаrni tаnlаsh vа iqtisоdiy 
dаlillаsh mаsаlаlаri o‘rgаnib chiqildi. Dаrslikkа mаteriаllаrgа, аyniqsа, 
nоmetаll mаteriаllаrgа оid mа’lumоtnоmаlаr kiritildi. Bulаr, shu 
vаqtgаchа, ko‘plаb tаrmоqlаrning nаshrlаridа tаrqоq hоldа mаvjud edi. 
Shu jihаtdаn mаzkur dаrslik muhandislik mutахаssisliklаri bo‘yichа bi­
lim оlаyotgаn tаlаbаlаrgа, mаshinа vа uskunаlаrni hisоblаshdа, lоyihа­
lаshdа, mаteriаllаrgа ishlоv berish teхnоlоgik rejimlаrini tаnlаshdа 
kаttа qulаyliklаr berаdi.

---

6