Materialshunoslik indd

2.15-rasm. Namunani cho‘zilishga sinashdagi deformatsiya 
egri chizig‘i
8
.
An’anaviy materiallarni buzilish F nuqtasigacha o‘zini tutishi 
eksperimental deformatsiya egri chizig‘i keltirilgan. Mustahkamlik 
chegarasi M nuqta bilan belgilangan. Sxematik ravishda deformat­
siyalanish egri chizig‘ida deformatsiyalanishning turli bosqichlarida 
namunalarning doira ichida tashqi ko‘rinishi va shakillari xarakteri 
ko‘rsatilgan.
Cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi quyidagi matematik ifoda 
yordamida aniqlanadi:
0
F
P
b
b
=
σ
P
b 
– sinashdagi eng katta kuch, kg;
F
0 
– namunaning sinashdan oldingi ko‘ndalang kesimi yuzi, mm
2
.
Qotishmaning cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasini aniqlash 
orqali plastik xossalarini nisbiy cho‘zilishi va torayishini ham aniq­
lash mumkin. Qotishmaning nisbiy uzayishi quyidagicha aniqlanadi:

---

41
%
100
0
0
1
⋅
−
=
l
l
l
δ
bu yerda,
l
0
–namunaning deformatsiya-
lanishdan oldingi uzunligi, mm;
l
1
–na-
munaning deformatsi yalanishdan keyin-
gi uzunligi, mm.
Qotishmaning nisbiy torayishi quyidagicha aniqlanadi:
bu yerda,
F
0
–namunaning sinashdan 
oldingi ko‘n da lang kesimi yuzi, mm
2
; 
F
1
–namunaning cho‘zil gandan keyingi 
ko‘ndalang kesimi yuzi, mm
2
.
Qotishmaning zarb kuchlariga ta’siriga sinmay qarshilik ko‘rsatishi 
zarbiy qovushqoqligi deyiladi. Zarb kuchlari ta’sirida bo‘ladigan 
buyumlar (tirsakli vallar, shatun, porshen, vagon o‘qlari) dinamik 
kuchlar ta’sirida ishlaydi. Zarbiy qovushqoqlikka sinaladigan qotish-
malardan maxsus namuna (DSt 9454 – 78) tayyorlanadi va mayatnikli 
kopyorda sindiriladi. Namunani sindirish uchun sarflanadigan A ish-
ning, namunaning singan joyi ko‘ndalang kesimi yuzi F ga nisbati 
zarbiy qovushqoqlikni beradi va quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.
F
Ql
F
A
H
)
cos
(cos
α
β
α
−
=
=
bu yerda, Q – mayatnik og‘irligi, kg; l – mayatnik radiusi, mm; 
a– mayatnikning zarbgacha ko‘tarilish burchagi; b– mayatnikning 
zarbdan keyingi ko‘tarilish burchagi.
Qotishmaning tuzilishini oddiy ko‘z, lupa hamda mikroskop 
yordamida tekshirish makroanaliz va u material makronuqsonlarini 
baholashda qo‘llaniladi. Makronuqsonlarga darzlar, g‘ovaklar, qo-
tishmada ba’zi elementlarning notekis taqsimlanishi (likvatsiya) kabi 
nuqsonlar kiradi.
Sinish yuzalarini o‘rganish ham makroanalizga kiradi. Sinish 
uch turga bo‘linadi. Agar siniq yuzasi g‘adir­budur bo‘lsa, buyum 
materiali deformatsiyaga uchramasdan, mo‘rt sinadi. Siniq yuzasi 
yaltiroq bo‘lib, yuzada sinish markazi vujudga kelib, shu markazdan 
%
100
0
1
0
F
F
F −
=
ϕ

---

42
sinish chiziqrining yo‘nalishi ko‘rinib tursa, qovushqoq sinish deyi-
ladi. Bunday sinish juda katta deformatsiya natijasida sodir bo‘ladi. 
Toliqish natijasida sinish ham qovushqoq sinish kabi sodir bo‘ladi 
va darz paydo bo‘lishi, uning kattalashishi buyumning sinishi bilan 
yakun topadi.
Qotishmalarning ichki tuzilishini o‘rganish mikroanaliz deyiladi. 
Mikroanaliz orqali donalar tarkibini, ulardagi nuqsonlarni, dislokat-
sion tuzilishni, donalar o‘lchamlarini aniqlash mumkin. Buning uchun 
1500–2000 marta katta qilib ko‘rsatadigan optik yoki elektron mik­
roskoplar ishlatiladi. Elektron mikroskoplar buyumni 100 000 dan 
500 000 martagacha kattalashtirib ko‘rsatadi. Elementar kristall pan-
jaraning turlari rentgen nurlari ta’sirida o‘rganiladi. Kristall panja-
radagi atomlar joylashuvi, panjara parametrlari va dislokatsiya zichli-
gi kabi kattaliklar rentgenografiya usulida o‘rganiladi.