Materialshunoslik indd

Mexanik xossa. Qotishmalarning tashqi kuchlar ta’siriga qarshilik 
ko‘rsata olishi mexanik xossasini ifodalaydi. Asosiy mexanik xossalar-
ga qattiqlik, mustahkamlik, qovushqoqlik, nisbiy uzayish va torayish 
kiradi. Metallarning tashqi kuchlar ta’siriga qarshilik xususiyati uning 
mexanik xossalari bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ham metall 
konstruksiyalarini tayyorlash uchun material tanlashda avvalo uning 
mexanik xossalariga, ya’ni mustahkamligi, elastikligi, plastikligi, zar-
biy qovushqoqligi, qattiqligi va chidamliligiga e’tibor berish kerak. 
Bu xossalar metallga tashqi kuch ta’sir ettirib, mexanik sinovlar nati-
jalariga qarab belgilanadi. Tashqi kuchlar statik, dinamik yoki siklik 
(takror o‘zgaruvchan) bo‘lishi mumkin.
Qotishmaning o‘z sirtiga undan qattiqroq jism botishiga qarshilik 
ko‘rsatishi qattiqlik deyiladi. Qattiqlikni aniqlashning bir necha usul-
lari mavjud. Brinell, Rokvell, Vikkers usullari va h.k. Brinell usulida 
(DSt 9012–59) qattiqligi 450 birlikkacha bo‘lgan qotishmalar qattiqli-
gi aniqlanadi. Qotishma xiliga va qalinligiga ko‘ra diametri 2, 5, 10 
mmli toblangan po‘lat sharcha namunaga 187,5, 750 va 3000 kg kuch 

---

38
bilan asta­sekin botiriladi. Sharchaning namuna yuzasida qoldirgan 
izi diametriga ko‘ra qotishmaning qattiqligi aniqlanadi (2.11-rasm).
Qotishmaning Brinell bo‘yicha qattiqligi quyidagi ifoda yordami-
da aniqlanadi:
)
(
2
2
2
d
D
D
D
Р
НВ
−
−
=
π
bu yerda, D – sharchaning diametri, mm;
d – sharchaning namunada qoldirgan izi diametri, mm.
Sharcha izining diametri maxsus lupa (2.12­rasm) yordamida 
o‘lchanadi.
2.11-rasm. Namuna qattiqligini