Materialshunoslik indd

7.5. Radiatsiyaga chidamli (bardoshli) materiallar
Nur ta’sirida materiallarda struktura o‘zgarishlari bo‘ladi va mate-
rial xossalarini (ayniqsa ishlatish vaqtida) nomaqul o‘zgarishlarga olib 
keladi. Eng ko‘proq ta’sir qiladigani neytron nurlaridir. Radiatsiyaga 
chidamlilik (bardoshlik) bu–material struktura va xossalarini nurla­
nish sharoitida turg‘unligidir. Nurlanish ta’sirida hosil bo‘lgan struk-
tura o‘zgarishlari mexanik xossalarga va korrozion turg‘unlikka ta’sir 
qiladi.
Nurlanish nuqtaviy va chiziqli nuqsonlarni hosil bo‘lishiga olib 
keladi. Nurlanayotgan material atomlari o‘z o‘rnilaridan surilib, tu-
gunlar orasiga joylashib vakansiya nuqsonini ham hosil qiladilar. 
Bitta zarracha keltirib chiqargan vakansiyalar soni uni ko‘rinishiga 
va energiyasiga bog‘liq va yana nurlanayotgan material xossalariga 
bog‘liq.
Ba’zi materiallarda yadro reaksiyalari o‘tib gazsimon mahsulot 
ajraladi.
Nurlanishni rekristallanish haroratidan pastda olib borilsa, bunga 
past haroratli nurlanish deyiladi. Bunda struktura o‘zgarishlari va 
metall hamda qotishmalarning mexanik xossalari, xuddi sovuq de-
formatsiya natijalariga o‘xshaydi: ya’ni material puxtalanadi, lekin 
plastikligini yo‘qotmaydi. Uglerodli po‘latlar 20
0
C da neytron nur-
lari oqimi φ=2×10
23
m
-2 
bo‘lsa eng katta mustahkamlikka ega bo‘ladi. 
Agar φ=3×10
23
m
-2
bo‘lsa, po‘lat eng yuqori puxtalanadi (7.2­rasm ).
Yuqori haroratli nurlanishda-rekristallanish haroratidan yuqori 
haroratda radiatsion normallash jarayoni o‘tadi: materialni struk-
turalari va mexanik xossalari tiklanadi. Perlitli po‘latlarni 250–
450ºCda nurlatganda xossalari kam o‘zgaradi, 450ºCdan yuqorida 
amalda o‘zgarmaydi. Austenitli po‘latlar 600ºCda turg‘un. Aluminiy 
va magniyni rekristallanish harorati past. Ular 150ºCdan yuqorida ra-
diatsiyaga bardoshli, aluminiy plastikligi o‘zgarmaydi, mustahkam-
ligi hatto ortadi ham (7.3­rasm).

---

99