Материалшунослик ва Машинасозлик

Temirchilikning tug'ilishi va rivojlanishi. Temirchilik san'ati va hunarmandchilik

Slavlar orasida hunarmandchilikni rivojlantirish boy tabiiy resurslarga, jumladan, temir javhalariga yordam berdi. Uning qazib olish qiyin emas edi. Ayniqsa, talab shudgorlangan bo'ldi - limonit. Botqoq rudasining asosini zang-temir gidroksil bo'lgan. Suv omborlarining pastki qismida yumaloq toshlar tuproqning zang va boshqa temir aralashmalaridan hosil bo'lgan. Shunday qilib, temir javhari tug'ildi.

Qadimgi temirchilar juda yuqori haroratlarda - 1000 darajadan yuqori bo'lgan temir ishlab chiqaradilar. Issiq metalning rangi haroratni aniqladi. Temir va po'latdan ishlov berilgan.

Temirchi ishi

Ushbu jarayonda temirchilar inson tomonidan talab qilinadigan ko'plab mahsulotlarni ishlab chiqarishdi. Maxsus texnika ishlab chiqarishda zarur bo'lmaydigan pichoq, ot tayoqchasi, halqalar, mixlar, o'roqlar, maysalar kabi oddiy mahsulotlar. Faqat har bir temirchini qila oladilar. Keyinchalik murakkab mahsulotlar uchun: zanjir, qurolli qurol, o'q o'qlari, zanjir pochtasi, dubulg'alar, maxsus texnika talab qilinardi. Professional temirchi yordamchilari uning talabalari edi. Ular 3 yildan 10 yilgacha bo'lgan hunarmandchilik asoslarini o'rganadilar.

Alangali pechlarda mis konsentratlaridansliteyn deb ataluvcli qotishma olish. Odatda mis konsentratlaridan shteyn olish uchun qattiq,suyuq yoki gaz yoqilg'ilarda ishlovchi alangali pechlardan foydalaniladi.Bunday pechlarning uzunligi 40 m, eni 10 m gacha, tubining yuzi 250

n r gacha etadi. Bu pechlarda bir yo'la 100 t gacha konsentrat suyuqlantiriladi (14-rasm). Pech sulfidlar va boshqa birikmalarning oksidlani-

shi tezlashadi. Bunda ajralayotgan gazlar siklon

10 ga o'tib tozalanadi.Boyigan konsentrat esa kanal 9 orqali chiqarib olinadi.

temperaturasi 900 С dan 1200 С ga ko'tarilganda quyidagi reak-

siyalar sodir bo'ladi:

1. TЕRMIK PЕCHNING TАSNIFI VА QIZDIRISH

USLUBLАRI

Tеrmik ishlоv bеrish pеchlаrining ishlаsh sаmаrаdоrligi

quyidаgi shаrtlаr аsоsidа bеlgilаnаdi:

1) mеtаllning bir tеkisdа qizdirilishi;

2) fоydаlаnilаdigаn yonilg„i sаrfining minimаl dаrаjаdаgi

sаrfi;

3) mеtаllning minimаl dаrаjаdа kuyushini tа`minlаshi;

4) kоnstruktiv jihаtdаn оddiy vа fоydаlаnish qulаyligi;

5) pеchning аsоsiy elеmеntlаri chidаmlilik dаrаjаsining

yеtаrli bo„lishi;

6) bir tоnnа mеtаllni qizdirish uchun minimаl dаrаjаdа ishchi

mаydоnigа egаligi;

7) pеchni qurishdа kаm xаrаjаt sаrf bo„lishi.

Qizdirish qurilmаlаri quyidаgi xususiyatlаrgа ko‘rа

tаsniflаnаdi:

1. Pеchlаr ishlаsh uslubigа ko„rа: to„xtоvsiz vа dаvriy usul;

2. Issiqlik hоsil qilish uslubigа ko„rа: mаzutli, gаzli vа elеktr

turlаri;

3. Pеchgа mаhsulоtni yuklаsh usuligа ko„rа: surish (mеtаll

surgich yordаmidа ishchi zоnа bilаn аrаlаshаdi), kоnvеyеrli vа

bоshqа usullаr;

4. Dimiqqаn gаz hаrоrаtidan sаmаrаli fоydаlаnish uchun

qаytа tiklаsh usuligа ko„rа: tiklаgich vа rеkupеrаtiv uslublаri .

Pеchlаrning nоmlаrini qisqаrtirish mаqsаdidа, hаr xil turdаgi

bеlgilаnish qаbul qilingаn. Qisqаrtirib bеlgilаshdа jihоzning

nоmi ko„rsаtilаdi, mаsаlаn, elеktr pеch, induksiоn qurilmа,

gаzdа (mаzutdа) qizdiriluvchi pеch, yuvish mаshinаsi, tоblаsh

bаki vа bоshqаlаr.

Metallurgik va temirchilik korxonalarida zagotovkani zarur

temperaturagacha qisqa vaqtda bir tekis qizdirishda foy-

dalaniladigan qizdirish qurilmalari zarur rejimga oson rostlanishi

va aniq kuzatilishi, kimyoviy tarkibini o ‘zgartmasligi, arzon yo-

qilg‘ilarda ishlashi kabi talablarga javob bermog‘i lozim. Qiz-

dirish qurilmalari alangali pechlar va elektr qizdirish qurilma-

larga ajratiladi.

1. A langali pechlar. Bu pechlarga quduq tipidagi, metodik

va kamerali pechlar kiradi.

2. E lektr qizdirish qurilm alari. Bu qurilmalarga qarshilik

elektr qizdirgichlar, kontakt elektr qizdirgichlar va induksion

elektr qizdirgichlar kiradi.

Shuni qayd etish lozim ki, alangali pechlar yuqorida qayd

etilgan asosiy talablarga to ‘la javob bermasada, universalligi

sababli keng tarqalgan. Elektr qizdirgich qurilmalarga kelsak

ular alangali pechlarga qaraganda qizdirish tezligini kattaligi,

quyindining ozligi, jarayonning avtomatlashtirishga qulayligi,

ish sharoitini yaxshiligi bilan ajratiladi.

Bolg’alash. Bolg’alash uchun asbob va uskunalar. Pokovkalarning tasnifi va boģlanish jarayonlari. Temirchilik va preslash uskunalari.

Bolģalash uskunalari.

Temirchilik sexlaridagi bolg'alash uskunalarini asosiy va yor-

damchi uskunalarga bo'lish mumkin. Asosiy uskunalarga bolg'alar

va presslar, yordamchi uskunalarga qaychilar, qizdirgich pechlar,

zagotovkani bolg'alashga uzatuvchi kranlar, kontovatellar, manipu-

lyatorlar va boshqalar kiradi. Asosiy temirchilik uskunalarini

tubandagi ko'rsatkichlarga ko'ra ajratiladi
Materiallarni bosim bilan ishlashning asosiy usullariga pro-

katlash, kiryalash, presslash, erkin bolg'alash, hajmiy va list

shtamplashlar kiradi

. Erkin bolg‘alash. Bu ishlovda bolg'ani pastki

qo'zg'olm as bo'yog'iga qo'yilgan zagotovka bolg'a babasining

ustki harakatlanuvchi bayogi bilan zarblab ishlanadi . Bu ishlovda val, shatun, tishli g'ildirak kabi buyumlar ishlab

chiqariladi.

Presslash. Bu ishlovda zagotovkani yopiq silindr (kontey-

ner) matritsasi ko'zidan siqib chiqarish bilan buyumlar ishlab

chiqariladi.

Qizdirilgan metallni bolg‘a babasining boyogi zarbi (yoki press

bosimi) ta‘sirida defonnatsiyalash jarayoni erkin bolg'alash deb ata-

ladi. Bolg'alash natijasida zarur shaklli pokovka olinibgina qolmay,

uning strukturasi, binobarin, xossasi ham yaxshilanadi. Shuning

uchun og'ir sharoitda ishlovchi mashina detallar zagotovkalari (tishli

g ‘ildiraklai', turbina rotorlari, disklari, vallari, shatunlar) erkin

bolg'alash yo'li bilan olinadi.

Odatda, zagotovka sifatida og'irligi 1 t gacha bo'lgan pok-

ovkalar uchun sort prokat mahsulotlaridan, og'irligi 2-3 t li pok-

ovkalar uchun prokatlaridan va og'irligi 200 t va undan ortiq

bo'lgan yirik pokovkalar olishda quymalardan foydalaniladi. Pok-

ovkalar kamdan-kam dastaki, ko'proq mashinalarda bolg'alash yo'li

bilan olinadi. Dastaki bolg'alash usulining ish unumi haddan tash-

qari pastligi sababli undan, asosan, ta'mirlash ishlarida, mayda

pokovkalar olishdagina foydalaniladi. Mashinada bolg'alash usuli

pokovkalarni ko'plab ishlab chiqarishda va katta pokovkalar ol-

ishda keng qo'llaniladi.

Bolg'alash yo'li bilan olinadigan pokovkalarni olish tex-

nologik jarayon m a'lum ketma-ketlikda bajariladigan operatsiya-

lar majmuidan iborat bo'ladi.

Shuni ham qayd etish kerakki, birgina bolg'alash operatsiya-

laridan tashqari pokovkani tayyorlash texnologik kartalarda qayd

etiladi, unda zagotovkani bolg'alashga tayyorlash operatsiyalari

(qirqish, o'lcham va sifatlarini kuzatish, qizdirish va boshqalar)

ham kiradi.

Erkin bolg'alash jarayonining asosiy operatsiyalariga

qo'yidagilarni ko'rsatish mumkin:

1. Cho'ktirish — zagotovkaning ko'ndalang kesim ini bo'yi

hisobiga kattalashtirish (70-rasm, a);

2. Mahalliy cho'ktirish — zagotovkaning bir qisminigina

ko'ndalang kesimini kattalashtirib, bo'y o'lchamlarini qisqartirish;

3. Cho'zish — zagotovkaning uzunligini ko'ndalang kesimi

hisobiga uzaytirish (70-rasm, b);

4. Mahaliy cho'zish zagotovkaning ma'lum qism inigina

cho'zish;

5. Yumaloqlash — zagotovkani aylantirib ketma-ket zarblash

yoki uni siqish yo'li bilan doiraviy jism shakliga keltirish;

6. Qisman yumaloqlash — zagotovkani aylantirib ketma-ket

zarblash yoki uni siqish yo'li bilan bir qismini yumaloqlash;

7. Teshish — zagotovka bir qismini siqib chiqarish hisobiga

bo'shlik hosil qilish (70-rasm, v);

8. Teshikni kengaytirish - zagotovka bo'shligi yoki teshigin-

ing o'lchamlarini kattalashtirish;

9. Bukish — zagotovkani zarb bilan bukish (70-rasm, g);

10. Tekislash — zagotovka yuzasini zarb bilan ishlash yo'li

bilan bir tekis qilish;

11. Kesish — metallning bir qismini ikkinchi qismidan kesib

ajratish va boshqalar.

PAYVANDLASH ISHLAB CHIQARISH haqida MA’LUMOTLAR va PAYVADLASH ISH JOYINI TASHKIL QILISH. Payvandlash sexidagi texnika xavsizligi. Payvandlash uskunalari elektr yoyi yordamida payvandlash.


Materiallarni o'zaro atomar yoki molekulyar bog‘lanishi hi-

sobiga ajralmaydigan qilib biriktirilishiga payvandlash deyiladi.

Amalda bu rnaqsad uchun payvandlanuvchi metallarni payvand-

lash joylari eritilib, kichik vanna hosil etiladi va uni havoda

sovishida kristallanib chok olinadi yoki payvandlash joylari yu-

qori plastik holga kelguncha qizdirilib, bosim ostida o ‘zaro

yaqinlashtiriladi. Bunda yuzalaridagi oksid pardalar parchalanib,

iflosliklar ajralib, yuza g ‘adir-budurliklari ezilib, atomlararo tor-

tishish kuchlari hisobiga bog‘lanib chok olinadi. Bu usullarda

har xil qalinlikdagi metallar va ularning qotishmalarini, nometall

materiallar yerda, suv ostida va koinotda payvandlanadi. Chunki

bu usul ajralmaydigan birikmalar olishdagi boshqa usullar

(kovsharlash, mixni porchinlab biriktirish)ga qaraganda puxta

birikmalar olinishi, tejamliligi, ish unumining yuqoriligi va

boshqa afzalliklariga ko'ra texnikaning barcha sohalarida keng

qo‘llaniladi.
Metallarni payvandlash usullarini GOST 19521-84 ga ko'ra

quyidagi sinflarga ajratiladi:

Termik sinf. Bu sinfga kiruvchi usullarning barchasi (elektr

yoy yordamida, eleklr shlakda, elektron nurida, gaz alangasida,

plazmada va boshqalar)da metallarni payvandlash joylarini qiz-

dirishda ajraluvchi issiqlik energiyadan foydalaniladi.

Termomexanik sinf. Bu sinfga kiruvchi usullarning barchasi

(elektrokontakt, gaz alangasida qizdirib presslash va bosh-

qalar)da metallarni payvandlash joylari ajraluvchi issiqlik ener-

giyada qizdirilib, yuqori plastik holatga keltirilib bosim bilan

siqib payvandlanadi.

Mexanik sinf. Bu sinfga kiruvchi usullarning barchasi (ultra

tovush yordamida, portlovchi moddalarni portlatib, sovuqlayin

ishqalab va boshqalar)da metallarni payvandlash joylari mexanik

energiyani issiqlikka aylanishida qizib yuqori plastik holatga

keltirilgach bosim bilan siqib payvandlanadi.
Kam uglerodli po‘lat buyumlarning metall elektrodlar

bilan elektr yoy yordamida payvandlashda struktura

o‘zgarishlari

Aniqlanganki, kam uglerodli po'latlarni suyultirib, metall

elektrodlar bilan payvandlashda kichik hajmli suyuq- metall

vanna va unga yondoshgan joylari havoda soviyotganda struk-

tura o'zgarishi Fc-Fe,C holat diagrammasi bo'yicha keclutdi.

Bunda chok metallidan to payvandlanuvchi metallgacha bo'lgan

zonalarni quyidagi uchastkalarga ajratish mumkin:

I. Chok metalli uchastka. Payvandlashda bu uchastkada

metall clektrodning va payvandlanuvchi metallarning payvand-

lash joylai ining eri tishidagi hosil bo'lgan kichik vannaning

havoda sovib kristallanishida bu uchastka hosil bo'ladi. Shu sa-

babli bu uchastka strukturasi kam uglerodli quyma po'lat strukturasiga yaqin boiib, uzunchoq dendrit kristallardan iborat

bo‘ladi.

II. Chokka yondoshgan uchastka. Payvandlashda bu

uchastka metallning ayrim joylarigina erib, qolgan joylari o ‘ta

qiziydi. Shu sababli bu uchastka metallni havoda sovishida hosil

bo'lgan strukturasi qisman yirik donali ferrit va perlitlardan ibo-

rat bo‘ladi.

Kam uglerodli po'latlarning m etall elektrodlar bilan elektr yoy

yordam ida payvandlashda struktura o'zgarishlari sxem asi.

III. ОЧа qizigan uchastka. Payvandlashda bu uchastka met-

alli o ‘ta qizib, havoda sovishida struktura donalari ferrit va yirik

perlit strukturadan iborat bo‘ladi, negaki o ‘ta qizishida austenit

donalari yiriklashadi.

IV. Normallangan uchastka. Payvandlashda bu uchastka

metalli As, kritik temperaturadan 30-50 С yuqoriroq tempera-

turada qizib, havoda sovishida ferrit va perlitni mayda donali

strukturasidan iborat boiadi.

V. Chala qayta kristallangan uchastka. Payvandlashda bu

uchastka metalli As, va As3 kritik temperaturalar orasida qizib,

havoda sovishida yirik donali ferrit va perlit donalari hosil

bo'ladi.

VI. Rekristallangan uchastka. Payvandlashda bu uchastka

metalli As, kritik temperaturadan pastroq haroratda qizib,

havoda sovishida strukturada o'zgarishlar bormaydi. (Agar po'lat zagotovka payvandlashgacha sovuqlayin bosim bilan ishlangan

bo‘lsa, fizik puxtalikdan holi bo'ladi.) 500 С dan past tempera-

turagacha qizigan uchastkalarda po'latning strukturasida hech

qanday o'zgarish sodir bo'lmaydi.

Payvand birikmalarda uchraydigan nuqsonlar

Payvand birikmalarda uchraydigan nuqsonlarni odatda tashqi

va ichki nuqsonlarga ajratiladi:

1. Tashqi nuqsonlar. Bularga biriktirilgan chok eni,

balandligining chizma talabiga javob bermasligi, deformatsiya-

lanishi, chokni chalaligi, darzlar bo'lishi va boshqalar kiradi. .

2. Ichki nuqsonlar. Bularga ko'zga ko'rinmaydigan gaz va

shlak g'ovakliklari, darzlar, chala payvandlangan kemlik joylar

va boshqalar kiradi.

Nuqsonlarning hosil bo'lish sabablariga kelsak quyidagilarni

ko'rsatishimiz mumkin:

a) Chok eni va balandligining chizma talabiga mos kelmas-

ligi. Odatda zagotovkalarni payvandlash yuzalari qoniqarli dara-

jada tayyorlanmay moslanmasligi, payvandlashda elektrod yoki

gorelka va chokbop simning bir tekisda yurgizmasligi, payvand-

lash rejimlariga rioya qilmaslik va boshqa talablariga rioya et-

maslik natijasida hosil bo'ladi:

b) chok yonida kemtik joylar bo'lishi. Payvandlash tokini

zavruridan kattaligida yoki gaz alangasi haddan tashqari kuchay-

tirib yuborilganda hosil bo'ladi;

v) chala payvandlangan joylar. Texnologiyaga rioya etmaslik

hollarida uchraydi;

g) guddalar, elektrod yoki payvandlash simining payvand-

lanuvchi metall yuzasi hali etarli darajada qizimasdan, suyu-

qlanib oqishi yoki payvandlash metalining ortiqcha bo‘lishi nati-

jasida uchraydi;

d) g'ovaklar. Chok vannasi hosil bo'lib kristallana boshlay-

otganda unda erigan gazlarning (H2, N:) undan to'la ajralib

chiqishga ulgurmasligi, elektrod qoplamalarining namligi, gaz

alangasining noto‘g ‘ri rostlanganligi, payvandlash yuzalarida

zang bo'lishi va boshqalar sabab bo'ladi;

e) tob tashlash va darzlar. Ma’lumki metall zagotovkalarni pay-

vandlashda. Tez qizib sovishida ichki zo'riqish kuchlanishlari hosil

bo'ladi. Bu kuchlanishlami katta bo'lishi payvandlangan metalining

tob tashlashiga va ba’zan - darz ketishiga olib keladi.

Payvandlashda hosil bo'luvchi bu ichki zo'riqish kuchlanishlari

qiymati zagotovkalarning materialiga, shakliga va o'lchamlariga. pay-

vandlash usullariga, chokni hosil qilish texnologiyasiga bog'liq.

Eslatma!!!

Payvandlash uskunalarini rasmini yil oxirida yopishtirib topshiriah kere

Elektr yoyi yordamida payvandlash. Elektr yoyi yordamida qurqish.

Metallarni payvandlash usuli odamlarga juda qadimdan ma’lum bo'lib o ‘sha zamonlarda

metallarni yer o'choqlarda qizdirilib, ularni birikish joylarini birini ustiga ikkinchisini qo‘yib

zarblab payvandlaganlar. Lekin bu usulning nazuriy asoslari faqat XIX asr oxiri XX asr

boshlaridagina yaratila boshlandi. Bu borada V. V. Petrovning xizmatlari g'oyat katta, u

1802 yilda elektr yoyining xususiyatini o'rganib, yoy issiqligida metallarni payvandlash

mumkinligini aytdi. 1882 yilda N. N. Benardos elektr yoy yordamida ko'mir elcktrod bilan

metallarni payvandlashni (82-rasm, a), 1888 yilda esa N. G. Slavyanov elektr yoy yordamida

metall elektrod bilan metallarni payvandlash usulini, metall vannani havo tarkibidagi chok si-

fatiga zararli 0 :, N:, H: gazlarni ta’siridan himoya qilish uchun flyus sifatida maydalangan

shishadan foydalanishni, shuningdek, metallarni payvandlash vaqtida payvandlash joyi tomon

elcktrodni sarllanishiga ko'ra bit tekisda uzaiih lurmchi mexanizmni ham ixtiro etdi

1907 yilda esa O. Kelberg maxsus qoplamali metall elektrodlardan foydalanishni tavsiya etdi.

Bunday elektrodlar bilan metallarni elektr yoy yordamida dastaki payvandlashda qoplama erib

yoyni barqaror yonishi ta’minlanib, vanna havoning zararli gazlari ta’siridan himoyalanib. sifatli

choklar olindi. Keyinchalik zarur payvandlash mashinalar, yangi-yangi payvandlash usullar va tcx-

nologiyalar (masalan, metallarni flyus qatlami ostida elektr yoy yordamida, elektroshiak, elektron

nur, plazma yordamida payvandlash va boshqa usullar) yaratildi. Hozirda 70 dan oitiq usullar

mavjuddir.
Elektr yoyi va uning quvvati

Elektr yoy. Elektr yoy deb elektrod bilan payvandlaniladigan

metallar oralig‘idagi ionlashgan gaz va bug' muhitidan o'tib tu-

ruvchi kuchli elektr razryadlariga aytiladi.

Yoyni hosil qilish uchun elektrod uchini payvandlanadigan

metall (zagotovka)ga qisqa tutashtirib darhol 3-4 mm ga uzoq-

lashtirmoq lozim. Elektrod zagotovkaga qisqa tutashganda uning

kichik yuzadan katta kuchli tokni o'tishida yuzalar o'ta qizib,

tezda eriydi va eriyotgan elektrod uchi elektromagnit, sirt tortish

kuchi va gazlar bosimi ta’sirida siqilib, ingichka tortib, pi-

rovardida uziladi. Bu sharoitda elektrod (katod) yuzidan ajrayot-

gan elektronlar juda katta tezlikda zagotovka (anod) tomon

harakatlanib oraliqdagi gaz va bug' atom (molekula)larni bom-

bardimon qilib, manfiy va musbat ionlarga parchalaydi. Manfiy

zaryadli ionlar anod yuziga, musbat zaryadli ionlar esa katod

yuziga kelib urilishda kinetik energiyalari issiqlikka va yorug'lik

energiyalarga aylanadi va yoy barqaror yonadi. Aniqlaganlarki,

ajralayotgan issiqlikning - 43%i katodda, 36%i anodda va qol-

gani yoy ustunida taqsimlanadi.

Shuni qayd etish joizki, metallarni payvandlashda tok ku-

chini I 3000 A, va kuchlanishining 10-50 V oralig'ida

o ‘zgartirila olinishi, uning quvvatini 0,01 dan 150 kVt gacha

rostlash mumkinligi turli qalinlikdagi har xil metallarni payvand-

lashga imkon beradi.

Agar yoy uzunligi o'zgarmas (/yo=const) bo'lib, tok kuchi

100 A gacha oshganda zaryadlangan zarrachalar soni ortib, yoy

ustuni qarshiligi kamayadi. Shuning uchun yoy pasayuvchi statik

xarakteristikali bo'ladi (I-uchastka).

Agar tok kuchi 100-350 A bo'lsa, yoy ustini siqilib, gaz haj-

mi kamayadi. Natijada zarrachalar sonining ortish tezligi kamayadi. Shu sababli yoy kuchlanishi tok kuchiga bog‘liq bo‘lmaydi

va yoyning statik xarakteristikasi qat’iy bo'ladi (II-uchastka).

Agar tok kuchi 350 A dan ortsa yoy ustuni yanada kuchliroq

siqiladi va gaz hajmi kamayadi va qarshiligi ortadi. Shu sababli

yoyning statik xarakteristikasi ortuvchi boiadi (III-uchastka).

Agar o'zgarmas tok bilan metallarni payvandlashda U =f(lyo)

funksiyasi deb qabul etsak, unda uni quyidagi emperik formula

bo'yicha ifodalash mumkin:

Uy =a+blyo, B,

bu yerda, a va b tajriba koeffitsientlari bo'lib, ular qiymati

elektrod materialiga, oraliq gazlar tarkibiga bog'liq. Metallarni pay-

vandlashda a=10 V; b=2 V/mm deb olinadi.

Yoy quvvati. Yoy quvvati tok kuchiga, kuchlanishiga, elek-

trodlar materialiga, elektrodlararo muhit va boshqalarga bog'liq.

Agar elektrodlar materiali, oraliq muhitni bir deb olsak, yoy

ajratgan issiqlik quvvatini quyidagi formula bo'yicha ifodalash

mumkin:

Qyo=K I U, J/s

bo'ladi.

Bu yerda, К — tok kuchlanishining nosinusoidal koeffitsienti

(o'zgarmas tokda K =l, o'zgaruvchan tokda K=(0,7-0,9); I —

tok kuchi, A, U — tok kuchlanishi, V.

Ma’lumki, metallarni elektr yoy yordamida payvandlashda ajra-

layotgan barcha issiqlik zagotovka va elektrodni suyultirishga sar-

flanmaydi. Bevosita payvandlashga sarflanadigan quvvat effektiv

quvvat deyiladi va u quyidagicha ifodalanadi:

Q'=Qyо-л. J/s

Bu yerda t| — yoy issiqligidan foydalanish koeffitsienti (ma-

salan, metallarni qoplamali metall elektrod bilan elektr yoy yor-

damida dastaki payvandlashda bu koeffitsient 0,7-0,85, flyus

qatlami ostida metall elektrod sim bilan elektr yoy yordamida

avtomatik payvandlashda esa (0,83-0,93 orasida bo'ladi).
Metallarni qirqish. Gaz-kislarodli qirqish. Elektr yoyi yordamida qirqish.
Metall buyumlarni kesish va kavsharlash

l-§ . Kislorod oqimida kesish

Metallarni bu usulda kesishda avval uning kesish joyi gaz

alangasida alangalanish temperaturasigacha obdan qizdirilib

keyin u yerga kislorod haydaladi. Demak, bu jarayonda met-

allning kesilishi uning kislorod oqimida yonishiga asoslangan.

Shuning uchun bu usulda kesiladigan metallarning alangalanish

temperaturasi suyuqlanish temperaturasidan past, yonganda

ajraluvchi issiqlik uning quyi qatlamlarini alangalanish tempera-

turasigacha qizdira olsin, hosil bo‘lgan oksidlarning suyuqlanish

temperaturasi shu metallning suyuqlanish temperaturasidan past

bo‘lib, yuqori suyuqlanuvchan bo‘lishi bilan kesiladigan joyidan

osonroq oqib ajralsin.

Yuqorida qayd etilgan talablarga tarkibida uglerodi 0,7%

gacha bo‘lgan konstruktsion va kam legirlangan po'latlar to'la

javob beradi. M a’lumki, po'latlar tarkibida uglerod 0,7% dan va

legirlovchi elementlarning ortishi, shuningdek, cho'yanlar, rangli

metallar va ularning qotishmalari yuqoridagi talablarga to‘la

javob bermaydi. Shuning uchun ular kislorod oqimida qirqil-

maydi. Mabodo, ularni qirqish zarur boisa, flyuslar (ko‘p hol-

larda temir kukuni)dan foydalanishadi. Bunda kukunsimon flyus

kislorod oqimi bilan birga qirqish zonasiga o'tib, yonayotganda

qo‘shimcha issiqlik ajratadi. Natijada suyuqlanish temperaturasi

yuqori bo‘lgan oksidlar suyulib, qirqish zonasidan purkalib tash-

qariga chiqadi.

Metallarni kislorod yordamida kesish uchun kesish as-

boblaridan foydalanib, bularda ish dastaki, yarim avtomatik va

avtomatik ravishda bajariladi.

Metallarni dastaki usulda kesishda foydalaniladigan kesish

asbobiga keskich (rezak) deyiladi. Bu asbobning payvandlash

gorelkalaridan farqi shundaki, unda qirquvchi kislorodni hay-

dovchi qo‘shimcha maxsus qismi bo'ladi.

Bu maqsadlar uchun foydalaniladigan kesish asboblari turli

konstruktsiyalari bo'lib, dastaki qirqishda ko'proq UR (universal

keskich) tipidagisidan foydalaniladi.

Uni ishga tushirish uchun ventillar 3 va 4 ni ochib kanal 1

orqali kislorod, kanal 2 orqali esa atsetilen yuboriladi.

Kislorod ventillari ochilganda kislorod injektor 5 orqali o'tib at-

setilenni so'radi, ular kamera 6 da aralashadi. Bu aralashma gaz

mundshtugi 8 ning 9 raqami bilan belgilangan teshigidan

chiqayotganda yondiriladi. Metall alangalanish temperaturasi-

gacha qizdirilgach, kesish asbobining venteli 7 echilib 10 raqami

bilan belgilangan teshigidan kesuvchi kislorod haydaladida ke-

skich mundshtugi metallning qirqiladigan joyidan 3-6 mm or-

aliqda tutib turib yuzaga tik yo'naltiriladi. Turli qalinlikdagi

metallarni qirqish uchun keskichning ikkita tashqi va beshta al-

mashtiriladigan mundshtugi bo'ladi.

Keskichning surilish tezligi kesiluvchi metallning qalinligiga

bog'liq bo'lib, u qancha q J:n bo'lsa. shuncha sekin suriladi.

Dastaki keskichlarda qalinligi 6-300 mm bo'lgan kam

uglerodli po'latlarni 550-800 mm/min tezlikda, maxsus keskichlar yordamida 3 m gacha va undan ortiq qalinlikdagi metal-

larni kesish ham mumkin.
M etallarni ko‘mir va metall elektrodlar bilan elektr

yoy yordamida kesish

Bu usulda elektr yoy yordamida suyultirilgan metall o ‘z

og‘irligi va yoy gazi ta’sirida kesish joyidan ajralib, kesiladi.

M a’lumki, kesiluvchi metalining suyuqlanish tezligi tok kuchiga

bog'liqligi sababli ko‘mir elektrod bilan kesishda tok kuchi 400-

1500 A, metall elektrodlar bilan kesishda esa 300-600 A orasida

olinadi. Bu usuldan ko‘p uglerodli po‘latlarni va cho'yanlarni

kesishda foydalaniladi.
M etallarni grafit elektrod bilan elektr yoy

yordamida suyultirilib siqilgan havo oqimida qirqish

Bu usulda kesishda grafit elektrod o'zgarmas tok qutbiga

teskari ulanadi. Tok kuchi 150-400 A atrofida, haydaluvchi havo

bosimi esa 0,4 Mpa ga yaqin bo'ladi. Bu usul qalinligi 20 mm

gacha bo'lgan zanglamas po'lat listlarni kesishda, quymalarning

nuqsonli joylarini kesishda qo'llaniladi.

Bunda qalinligi 100-120 mm gacha bo'lgan alyuminiy, riiis

va ularning qotishmalari, zanglamas po'latlarni plazma oqimida

havo o'rniga kislorod haydab kesiladi.
QÒL KUCHI YORDAMIDA VA YARIM AVTOMATIK va AVTOMATIK PAYVANTLASH
M etallarni flyus qatlami ostida metall elektrod sim

bilan elektr yoy yordamida avtomatik payvandlash

Metallarni dastaki usulda payvandlashning yuqori ishi unumli

usullari yaratilganligiga qaramay ayniqsa, qalin metallarni sifatli,

yanada unumliroq payvandlash usullari ustida olib borilgan

izlanishlar natijasida ayni payvandlash usuli yaratildi. Bu

usuldan qalinligi 2-100 mm gacha bo‘lgan po‘latlar, Cu, Al, Ti

va ularning qotishmalarini payvandlashda keng qo'llaniladi. uzatish mexanizmi (kallagi) 2 uzatma-

lari yordamida kassetaga o'ralgan 1-6 mm li elektrod sim 1 ni

payvandlash zonasiga uzatadi. Payvandlashda kallak bilan yoy

va bunker 3 hali payvandlanmagan tomon avtomatik suriladida

undan flyus to‘kiladi. Flyus qatlami ostida yoy barqaror oldirib

yonib, chok bostirila boradi. Bunda flyus metall vannani havo-

dan muhofaza qilish bilan chok sifatini yaxshilashga

ko‘maklashadi. metallarni flyus qatlami ostida metall elektrod sim

bilan elektr yoy yordamida uchma-uch qilib avtomatik payvand-

lashni bo‘ylama qirqimi keltirilgan.

Sxemadan ko'rinadiki, elektr yoy elektrod sim 1 bilan pay-

vandlanuvchi metall 7 orasida yonib, u ajratayotgan issiqlikda

payvandlash joyi va flyusning bir qismi eriydi. Yoyning yonish

joyida erigan flyus bilan metall orasida ularni bug‘lari va gazlari

bilan to‘lgan zona hosil bo‘ladi. Yoy esa vertikal holatdan pay-

vandlash yo‘nalishiga teskari tomonga biroz og‘ib, suyuq met-

allni og‘gan tomonga siqa borib vanna hosil bo‘ladi.

Ajralayotgan suyuq shlak metalldan engilligi sababli uning sir-

tiga ko‘tariladi. Shlakning issiqlikni yomon o ‘tkazishi tufayli vanna

sekin sovish natijasida vanna o‘zida erigan gazlardan va nometall

qo'shimchalardan deyarli tozalanadi.

Payvandlashda chok sirtidagi erimagan flyus pnevmatik

qurilma yordamida bunkerga surila boradi. Payvandlanadigan

metall xiliga, qalinligiga ko‘ra flyus (masalan, OSS-45 yoki AN-348), olinib, tegishli elektrod sim markasi va payvandlash rejimi

belgilanadi. Chok bostirib bo'lingach uning sirtidagi shlak qat-

lami ajratiladi. Bu usul metallarni dastaki payvandlashga qara-

ganda 5-10 marta unumlidir.

Metall buyumlarni flyus qatlami ostida elektrod sim

bilan elektr yoy yordamida yarim avtomatik payvandlash
Bu avtomatda metallarni payvandlashda avvalo elektrod sim

uchini payvandlash joyiga keltirilib kontaktlangach, flyusli va-

ronka tag to'sig'i ochilib bu joyga flyus to'kiladi. So'ngra ishga

tushirish tugmachasi bosilib yoy oldiriladida, elektrod sim bilan

chok qo'lda bostirila boshlanadi. Bunda kassetaga o'ralgan elek-

trod sim sarflangan sari uni uzatish mexanizmi shlang orqali av-

tomatik ravishda uzatib turadi.

Amalda metall buyumlarni yarim avtomatik payvandlashda

qo'llaniladigan shlangli avtomatlarning PSh-5, PSh-54 va boshqa

markalari bor. Bu usulda metall buyumlarni payvandlashda

qo'llaniladigan tegishli simlarning diametri 0,8-2 mm bo'lib,

payvandlash toki 100-500 A oralig'ida bo'ladi. Bu usuli pay-

vandlash avtomatlardan foydalanish mumkin bo'lmaydigan joy-

larda (kalta, egri chiziqli va bostirilishi qiyin joylarda) foy-

dalaniladi.

Texnika xavsizligi qoidalari . Obtochka. Obtochka jarayonining tarifi va uning vazifasi. Tokarlik-vint qirquvchi stanogida bajariladigan iahlar.
1K62 universal tokarlik-vintqirqish stanogi.

Uning asosiy qismlari va uni boshqarilishi

T okarlik-vintqirqish stanogi universal zam onaviy stanok

bo 'lib , m etallarni katta tezliklarda kesib ishlashga m o'ljallangan.

Stanokning asosiy qismlari:

1. Stanina. U nga stanokning qolgan qism lari o 'rn atilib

m ahkam lanadi.

Staninaning to 'rtta y o 'naltiruvchisi b o 'lib , 1 va 2 da support,

3 va 4 da esa zaruriyatga k o 'ra ketingi babka surib rostlanadi.

Shu boisdan staninaning yo'naltiruvchilari harakat

yo'naltiruvchilari va o 'rn atish yo'naltiruvchilariga bo'linadi.

Y o'naltiruvchilarning bunday tuzilishi stanok old va ketingi

babkalarining o'qdoshligini ta ’m inlaydi, chunki support ish

jarayonida tez-tez surilib turilishi natijasida uning

yo'naltiruvchilari ketingi babka y o'naltiruvchilariga nisbatan tez-

roq eyiladi. Shu sababli yo'naltiruvchilarining yuzasi uzil-kesil

silliqlanishidan oldin yuqori chastotali tok yordam ida 2,5-3,0

m m qalinlikda toblanadi.

2. Oldingi babka. Staninaning chap tom oniga qo'zg'alm aydigan

qilib m ahkam langan quti bo'lib, unga shpindel va asosiy harakat

uzatish mexanizmi joylanadi.

3. Ketingi babka. A sosan, uzun zagotovkalarni m arkazlarga

o ‘rnatib ishlashda ularning ikkinchi uchini tutib turish, kam dan-

kam hollarda esa parm a, zenker, razvyortka va boshqa kesish

asboblari pinaliga o 'rn atilad i

4. Support. K eskichni b o ‘ylam a, k o 'n d alan g va burchak ho-

sil qilib harakatlantirishga xizm at qiladi.

5. Fartuk. Y urgizish valining yoki yurgizish vintining ay-

lanm a harakatini supportning to 'g 'ri chiziqli harakatiga

o 'zg artiru v ch i m exanizm ni joylashtiradi. Fartukning old qism iga

support harakatini boshqarish dastalari o'rnatilgan.

Stanokni boshqarish. Stanokni yurgizish dastali tezliklar

qutisi va surishlar qutisining old panellarida joylangan b o 'lib ,

ular va tegishli dastalari orqali boshqariladi