Mathcad dasturini ishga tushirish

2. Multisim dasturining xususiyatlari, bosh ishchi oynasi.
Komponentlarning ma‟lumotlar bazasi tarkibiga 1200 SPICE – model elementlari ilg’or firmalardan Analog Devices, Linear Technology va Texas Instruments, shuningdek impulsli ta‟minot manbalarining 100 dan ortiq yangi modellari kiradi. Ulardan tashqari dasturiy ta‟minotning yangi versiyasiga yordamchi Convergence Assistant paydo bo’ldi, u SPICE parametrlarini avtomatik ravishda modellash xatoliklarini to’g’rilab korrektrlaydi. BSIM4 standartini MOYa – tranzistorlar modelini qo‟llash qo’shilgan, shuningdek aks ettirish va ma‟lumotlarni tahlil qilish imkoniyatlari kengaygan, ular tarkibiga tok qiymatini yangi sinovchisi va differensial o’lchashlar uchun yangilangan statik sinovchisi ham kiradi.

Ctrl+N	Yangi fayl yaratish
Ctrl+O	Faylni ochish
Ctrl+S	Kundalik faylni saqlash
Ctrl+P	Grafiklarni yozish/kundalik fayl
Ctrl+Z	Harakatlarni yo’qotish
Ctrl+X	Qirqib tashlash
Ctrl+C	Nusxa ko’chirish
Ctrl+V	Joyga qo’yish
Ctrl+D	Circuit Description Box ochadi
Ctrl+F	Qidirish
Delete	Ajratilgan guruhni yo’qotish
Ctrl+W	Qurilmani tanlash
Ctrl+J	Qismni qo’yish
Ctrl+Q	Simni qo’shish
Ctrl+I	Konnektorni qo’yish
Ctrl+B	Kichik sxemani qo’yish Ctrl+T
Ctrl+T	Tekstni qo’yish
F5	Sxemani ishga tushirish
F6	Pauza
Alt+Y	Vertikal bo’ylab oynada aks etish
Alt+X	Gorizantal bo’ylab oynada aks etish
Ctrl+R	90 gradus o’nga burilish
Ctrl+Shift+R	90 gradus chapga burilish
Kuror klavishlari	Ajratilgan qurilmalarni chapga,o’nga yuqoriga, pastga ko’chiradi

Multisim muhiti. Multisim belgisi bosilgandan keyin dasturning bosh oynasi namoyish bo’ladi. Uning yuqori qismida buyruqlar menyusi oynasi mavjud



1.1-rasm Multisim dasturning bosh ishchi oynas

Menyudan File tugmasi bosilsa, dastur ichidagi fayllar papkalari ko’rinadi. Ishni tipik radioelektronik sxemalardan boshlash mumkin. Masalan, fayllar .msi shaklda bo’lib, turli xil qurilmalar sxemalarini ko’rsatadi. Sxemalar ishchi oynasi dastur oynasining markaziy asosiy qismini tashkil etadi. Shu oynada radioelementlar va ulanish simlari yordamida turli elektr Ctrl+T Tekstni qo’yish F5 Sxemani ishga tushirish F6 Pauza Alt+Y Vertikal bo’ylab oynada aks etish Alt+X Gorizantal bo’ylab oynada aks etish Ctrl+R 90 gradus o’nga burilish Ctrl+Shift+R 90 gradus chapga burilish Kursor Ajratilgan qurilmalarni chapga, o’nga, yuqoriga , pastga Klavishlari ko’chiradi 6.1-rasm. Multisim dasturning bosh ishchi oynasi 109 sxemalari yaratiladi va tahrirlanadi. Sxemalarga turli xil o’lchov asboblarini ulash imkoni bor. Buning uchun menyuning oynasi o’ng tarafida Instruments ikonkasi tarkibida kerakli o’lchov asbobini tanlab olish mumkin. Ikonkalar turli xil aktiv va passiv radioelementlar, o’lchov asboblari, indikatorlarni ham tanlash imkonini beradi. Elementni tanlab olish quyidagicha amalga oshiriladi: - ikonkani ikki marta ketma-ket bosilsa, shu ikonka lineykasi paydo bo’ladi. Keyin elementni tanlab, OK tugmasi bosilsa, element tajriba oynasiga tushadi. Shu elementning ustida sichqoncha ko’rsatgichi o’rnatilib, bir marta bosilsa, element qizarib qoladi yoki shtrix bilan belgilanadi. Endi shu elementning parametrlari, kattaliklari tugmachani ikki marta bosib, element menyusi chiqarilgandan keyin tanlanadi. Bu menyuda har bir element uchun uning tipi, o’lchov birliklari va boshqa parametrlari tanlanadi. Lebel ikonkasida elementning sxemadagi belgilanish tartib raqami, element nomi tanlab olinadi. Oynaning elementlar lineykasida sxema hisobining aktivlashtirish va to’xtatish (Activate/Stop), hamda vaqtinchalik to’xtatish (pauza - Resume) belgisi mavjud. Shu narsani e'tiborga olish kerakki, sxemani uzoq vaqt aktivlashtirilgan holatda ushlab turish kerak emas, chunki uzoq vaqt ichida ma'lumotlarning ko’p marta tekshirilishi natijasida hisoblarda katta xatolik to’planib qolishi mumkin, bu esa modellashtirish dasturining avariya holati bilan to’xtashiga olib keladi. Multisim dasturining o’ziga xos xususiyatlaridan biri - bu kompyuter sichqonchasini intensiv ishlatilishidir. Klaviatura matn terish, sonlarni kirgizish va buyruqlarni tez chaqirishda qo’llaniladi. Agar maxsus o’zgartirilmasa, Multisim dasturining ko’p parametrlari va opsiyalari tipik (ko’pincha – ideal) elektron qurilmalarni o’rganishga o’rnatilgan.

Multisim dasturi bilan ishlash 3 ta asosiy bosqichga boshlinadi:
1. Sxemani yaratish;
2. O’lchov asboblarini tanlash va o’rnatish;
3. Sxemani aktivlashtirish, ya'ni o’rganilayotgan qurilmada kechayotganjarayonlarni hisoblash va nazorat qilish. Sxemani yaratishda ko„pchilik amallar sichqonchaning chap tugmasi bilan bajariladi. O’ng tugma kontekst menyuni chaqirishda, ya‟ni elementlar yoki o’lchov asboblari xususiyatlarini o’zgartirishda ishlatiladi. Ixtiyoriy bir zanjir tuzishda quyidagi amallar bajariladi:
1) kerakli radioelementlar qidiriladi va topiladi;
2)shu elementlarni dastur oynasi ishchi maydoniga o’rnatiladi;
3) elementlar simlar bilan sxemaga muvofiq ulanadi;
4) elementlar parametrlari va qiymatlari o’rnatiladi. 110 Radioelementlarni qidirish va tanlash sichqoncha va ikkinchi belgilar chizg„ichi bilan bajariladi. Sichqoncha belgisini element ustiga olib borilsa, shu element nima ekanligi kontekst menyuda chiqib keladi, ya'ni element tanlashda xatolik bartaraf etiladi. Ko’pincha xatoliklar elektr manbalarini tanlashda sodir etiladi (masalan, tok manbai kuchlanish manbai o’rniga qo’yib qo’yiladi). Sxema tarkibiga albatta korpus (Ground) elementini kiritish kerak, aks holda sxemaning to’g’ri hisobi kafolatlanlanmaydi.

.Multisim dasturidagi mavjud elementlar kutubxonasi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish vositalari .2-rasmda keltirilgan.

Multisimda uchta darajadagi ma’lumotlar bazasi bor: Ma’lumotlarni bosh bazasidan
(Master Database) faqat axborotni hisoblash mumkin, unda barcha komponentlar joylashgan; Foydalanuvchi kompyuterini kundalik foydalaniladigan ma’lumotlar bazasiga
(User Database) mos keladi. U komponentlarni saqlashga mo’ljallangan va bu komponentlarni umumiy kirishda ko‘rsatib bo‘lmaydi; Ma’lumotlarni korporativ bazasi
(Corporate Database) bu tarmoqdagi boshqa foydalanuvchilar uchun ham kirish mumkin bo‘lgan komponentlar uchun mo’ljallangan. Ma’lumotlar bazasini boshqarish vositalari komponentalarni ko‘chirish, ikkita bazani bittaga birlashtirish va ularni tahlil qilish imkonini beradi. Barcha ma’lumotlar bazalari guruhlarga bo‘linadi, ular o‘z navbatida esa oilalarga. 2.2-rasm. Ma’lumotlar bazasini boshqarish vositalari Qachonki foydalanuvchi komponentni tanlab uni sxemaga joylashtirsa, yangi nusxa yaratiladi, undagi barcha o‘zgarishlar ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan axborotlarga ta’sir qilmaydi.
Master Database ma’lumotlar bazasi o‘n ikkita guruhga bo‘lingan:
Sources. Barcha kuchlanish va tok manbalari va yerga ulanishdan iborat. Masalan, power sources (o‘zgarmas, o‘zgaruvchan kuchlanish manbalari, yerga ulanish, simsiz ulanishlar –
VCC, VDD, VSS, VEE), signal voltage sources (to‘g‘ri burchakli impulslar manbalari ma’lum vaqt oralig‘i orqali signal manbalari), signal current sourses (o‘zgarmas, o‘zgaruvchan tok manbalari to‘g‘ri burchakli impuls manbalari). Basic. Sxemotexnikaning asosiy elementlaridan iborat: rezistorlar, induktiv elementlar, sig‘im elementlari, kalitlar, transformatorlar, relelar, konnektorlar va boshqalar.
Diodes. Diodlarning turli turlaridan iborat: fotodiodlar, shotki diodlari, yorug’lik diodlari va boshqalar. Transistors. Tranzistorlarning turli turlari mavjud: p-n-p, n-p-n tranzistorlar, biqutbiy tranzistrlar, MOP – tranzistrlar, KMOP – tranzistrlar va boshqalar.
Analog. Kuchaytirgichlarni barcha turidan iborat komponentlai mavjud: amaliy, differensial, invertirlovchi va boshqalar.
TTL. Tranzistor – tranzistor mantiqli elementlardan iborat.
CMOS. KMOP – mantiqli elementlardan iborat.
MCU Module - ko‘p punktli aloqani boshqaruvchi moduli (inglizcha. Multipoint control unit so’zidan olingan). Advanced_Peripheral. Ulanadigan tashqi qurilmalardan iborat. (display, terminal, klavishlar maydoni).
Misc.Digital. Turli raqamli qurilmalardan iborat. Mixed. Kombinirlangan komponentlardan iborat.
Indicators. O‘lchov asboblaridan (voltmetrlar, ampermetrlar), lampalar va boshqalardan iborat.

2. 
   Multisim dasturida ishlatilgan o’lchov asboblari. Barcha asboblar instrumentlar panelida joylashgan. Asosiylarini ko‘rib chiqamiz. Multimetr. Multimetr sxemaning ikkita qismi orasidagi o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok yoki kuchlanishni, qarshilikni, tebranish so‘nishni, o‘lchashga mo’ljallangan. Multimetrni o‘lchash diapazoni avtomatik tanlanadi. Uning ichki qarshiligi va toki ideal qiymatga yaqin, ammo ularni o’zgartirsa bo‘ladi.
   
3. 
   
   
4. 
   Signallar generatori. (function generator) - bu kuchlanish manbai u to‘g‘ri burchakli, arrasimon va sinusoidal impulslarni hosil qila oladi. Signal shaklini, chastotasini, amplitudasini, to‘ldirish koeffitsientini va siljish doimiysini o‘zgartirish mumkin. Generatorni diopazoni bir necha gersdan audio va radio chastotalargacha yetarli bo‘lgan qiymatlarda hosil qilib bera oladi (6.4-rasm).
   

Ostsillograf. Multisimda ostsillografning bir necha modifikatsiyalari bor. Ularni haqiqiy deb boshqarishimiz mumkin. Ular kuchlanish va yoyilishning vaqt parametrlarini o‘rnatish turini tanlash va o‘lchash darajasini ishga tushirish imkonini beradi. Ostsillografdagi ma’lumotlarni (View/Grapher) Vid/Ploter menyusida joylashgan (Grapher) o‘zi yozish qurilmasi yordamida emulyatsiyadan keyin ko‘rishimiz mumkin.
Multisimda quyidagi ostsillograflar bor: 2 - kanalli (6.5-rasm), 4 - kanalli (6.6-rasm), Aralash signallar ostsillografi – Agilent 54622D (6.7-rasm), Tektronix TDS 2024 yozuvchi 4 - kanalli raqamli ostsillograf (6.8-rasm)





Spektral analizator. Spektral analizator(spectrum analyzer) berilgan chastotali garmonikalarni amplitudasini o‘lchash uchun yordam beradi . Shuningdek uning signal quvvatini va chastota komponentlarini o’lchay oladi, signalda garmonikalar borligini aniqlaydi. Spektral anlizatorning ish natijalari vaqt sohasida emas chastota sohasida aks etadi. Odatda signal bu - vaqt funksiyasi, uni o‘lchash uchun ostsillografdan foydalaniladi. Ba’zi hollarda sinusoidal signal kutiladi, ammo uning tarkibida qo‘shimcha garmonikalar bo‘lishi mumkin, natijada signal darajasini o‘lchab bo‘lmaydi. Agar signal spektral analizatorda o‘lchansa, 6.8-rasm.Tektronix TDS 2024 yozuvchi 4-x kanalli raqamli ostsillografi 6.9-rasm. Bode plotter signalning chastota tarkibi olinadi, ya’ni asosiy va qo‘shimcha garmoniklarni amplitudasi aniqlanadi (6.10- rasm). Chastota xarakteristikalarini qurgich (Bode Plotter). Kirish va chiqish signallarini nisbatan fazali yoki amplitudali javobini aks ettiradi. Bu polosali filtrlarni xususiyatlarini tahlil qilishda juda qulay (6.9- rasm).

Vattmetr. Vattmetr quvvatni va quvvat koeffitsentini o‘lchashga mo‘ljallangan asbob (6.11-rasm)

Tok sinagichi. Tok sinagichi (indikator) sxemaning qismlaridagi elektr tokning (elektromagnit maydonning) mavjudligini tekshirishga mo’ljallangan asbobdir.

O‘lchov sinagichi. Zanjirning qismida o‘zgarmas va o‘zgaruvchan kuchlanish va toklarni, shuningdek signal chastotasini ko‘rsatadi

Multisim dasturida opertasion kuchaytirgich asosida yig’ilgan kuchaytirgich sxemalarni hisoblash.