Mavzu : Bronza davri arxeologiyasi O'zbekiston misolida (arxeologiyadan) Bajardi

1904 yili Amerikalik R. Pompelli tashabbusi bilan janubiy Turkmanistonga ekspeditsiyasi
XX asrni boshlariga kelib, aniqroғi 1904 yili Amerikalik R. Pompelli tashabbusi bilan janubiy Turkmanistonga ekspeditsiya uyushtirilib, Anovtepa yodgorligida arxeolog G. Shmidt tomonidan arxeologik qazish ishlari olib borildi. Anovtepa Ashxaboddan 12 km sharqda Anov qishloғida joylashgan. Natijada Anovtepani Anov 1, II, III va IVkabi bosqichlarga bo’lindi. Bu 4 bosqichdan iborat xronologik sistema rosa 50 yil davomida o’z kuchini yo’qotmadi.1950 yilning boshlarida B. A. Kuftin tomonidan Turkmanistonning Nomozgoh tepa yodgorligida qazish ishalri olib borilib, eneolit va bronza davrlari 6 ta bosqichga: Nomozgoh 1, II, III, IV, V, VI larga bo’lindi. Shundan so’ng Turkmanistonda ko’p yillar davomida qazish ishlarini olib borgan V.M. Masson bu 6 ta bosqichn-i xar birini ikkitadan bosqichlarga bo’lib o’rganish mumkinligini isbotladi. Agar g.Shmidtni xronologik davriy sistemasini B. A. Kuftin tomonidan Nomozgoh tepa asosnda tuzilgan davriy sistemasi bilan solishtirilsa, Anov 1 ning «A» fazasini neolitga tegishli ekanini, Anov 1 «B» esa_TSr^ae_g_ox ] ga tengligini guvoxi bo’lami». Shuniigdek Anov P Nomozgoh P ga barobar bo’lib, Anov III esa Nomozgoh III, IV, V va VI ga ten-gdir. Anov IV ilk temir davriga mansubdir. Mutaxassisla-rimizni xulosalariga ko’ra Nomozgoh 1 ilk eneolit, Nomo-goh II o’rta eneolnt ve Nomozgoh III esa so’ngi eneolit hi-soblanadi.

Geoksyur voxasidagi eneolit yodgorliklarida arxeolog-larimiz tomonidan o’tkazilgan arxeologik izlanishlarni natijalari shuni ko’rsatdiki, ilk eneolit davrida uruғ jamoalari maydonlari keng bo’lgan makonlarda yashaganlar. Xar bir qishloq bir biriga zich qilib qurilgan qator bir xonali uylradan tashkil topgan. Xar bir uy juft oilalarga tegishla bo’lib, unda ona oila boshliғi hisoblangan. Boylik xali umumjamoaniki hisoblanib, uni yaratishda oilaga bo-shka uruғlardan vaqti- vaqti bilan kelib turuvchi erkak-larni ko’maklashuvi salmoqli o’rin egallagan.

Anov 1 va Nomozgoh 1 larning komplekslari ilk eneo-_liga mnsub bo’lib, V ming yillikni o’rtalaridan IV ming yillikni o’z ichiga oladi. Bularda tarakniy etgan dehqonchi-lik davom etadi. Daryolarda suvlar toshgan paytlarida na-mlikni uzoqroq muddat saqlash maqsadida dalalarga suvni to’plab, marzalarni balandroq ko’targanlar. Buғdoy va arpa-lar madaniy o’simliklarga aylantirilgan. Chorvachilik ovchi-likni xo’jalikdan siqib chiqargan. Chorvachilikda sigirlar, qo’ylar va cho’chqalar asosiy o’rinni egallagan. YUqorida til-ga olingan nlk bor xom ғishtlardan qurilgan. Bu uylarni enlarida xo’jalik omborlari xam bo’lgan. Odamlar yashaydi-gan qishloq 2 ga gacha bo’lgan maydonni egallagan. Ammo No-mozgoh 1 ni oxirlarida bu maydonlar 10 ga gacha etgan. Na-tijada qurilishlar ancha tartibga solinib, rejali ko’chalar xam vujudga kelgan. Manzilgohlardan misdan yasalgan: bez-aklar, ikki tiғi o’tkir pichoqlar, 4 qirrali bigizlar to-pilgan. Topilga bu buyumlarni metallografik analizi shuni ko’rsatdiki, bular tabiatda uchraydigan sof misni o’zidan emas, balki mis rudasini eritish orqali olingan misdan qilingan. Bulardan tashqari loylardan yasalgan ayollarni xaykalchalari uchraydi. Ba`zi bir katta xonalarni arxeo-loglarimiz ibodatxonalar deb belgilaydilar. Қabrlar xud-di Joyitunga o’xshab manzilgohlari o’zida bo’lib, murdalar buklanib qo’yilgan. Ularni ustlariga oxralar sepilib,ular bilan ko’milgan buyumlar ancha kambaғal. Bu qabrlarda xali ijtimoiy tengsizliklarni belgilari ko’zga tashlanadi.

Nomozgoh III davrining boshlanishi eramizgacha bo’lgan 3500 yil bnlan belgilanib, odamlar yashagan qishloqlarni maydoni o’rtacha 12 ga ni tashkil qilgan. Bu davrga kelib, markazda nisbatan ancha yirik. Uni atroflarida esa mayda qishloqlar tashkil topadi (bu qishloqlarni arxeologlarimiz manzilgohlar xam deydilar). Ғalla saqlanadigan omborlar va ibodat xamda qurbonlik qilishga mo’ljallangan maxsus ibodatxonalar umumjamoaniki bo’lgan. Ba`zi bir maslaxat-li masalalar xam shu ibodatxonada jamoa yiғilishida xal ҚIlingan. Nomozgoh II davrida bir xonali uylar xamon xukmronlik qilib,, keyinchalik ularni soni asta- sekin ko’payib boradi. Geoksyur voxasida sugorish sistemasini ilk Usullaridan, ya`ni uncha katta bo’lmagan ariqlardan foyda-lanish usullari xam aniqlangan. Boqiladigan hayvonlar orasida qo’ylarni soni nisbatan ko’p bo’lgan. Cho’chqalarni suyaklari doimo uchrab turadi. Ammo uy q.ushlarini suyaklari mutlaqo uchramaydi.

Shuni aytish kerakki, Nomozgoh II davri uy qurilish rejalarini Geoksyur voxasining Yalanғoch tepa, Mo’lali tepa kabi yodgorliklarida yaxshi o’rganilgan. Geoksyur voxasi uchun eneolit asrining bu davri «Yalanғoch bosqichi» deb xam yuri-tiladi. eng muxim yangiliklardan bu «Yalanғoch bosqichi» da uruғ jamoalarining qishloqlari mudofaa devorlari bilan o’rab olina boshlaydi. Xarakterli tomoni shundaki qishloq-larni xamma xududlari devor ichiga olinmay balki ularning markaziy qismigina devor bilan o’rab olingan. YUqoridagi-lardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki Markaziy qish-loqni devorlar bilan o’rab olinishi birinchidan markazdagi qishloqlar eradan avvalgi I ming yillikni o’rtalarida pay-do bo’lgan shaharlarni «Ark» larini ilk ko’rinishi bo’lsa, ikkinchidan bular sinfiy jamiyatlarni paydo bo’la boshlaga-nidan dalolat beradi. Bu mudofaa devorlarini doira shak-lidagi burj (bashnya) lari bo’lib, mutaxassislarimizni fikricha burjlar kuzatuvchilik uchun qulay bo’lgan. Arxeolog olimlarimiz A. Asqarov va M. Jo’raqulovlarni bayonlariga ko’ra Mo’lali tepa yodgorligi adabiyotlarda ko’pincha Mulla-li tepa deb noto’ғri yoziladi, chunki bu yodgorlik mullali emas balki mo’lali, ya`ni burjli demakdir deb tuzatish ki-ritiladi. Nomozgoh II davrining xarakterli hususiyatlari-dan biri million yillar davomida ajdodlarimiz xo’jali-gida xukmronlik qilib kelgan tosh qurollarni soni sezi-larli darajada kamayadi. Sopol idishlarni shakllari asosan yarimshar va konus shalidagi kosalardan iborat bo’lib, ulra xar xil ranglar bilan naqshlanganlar. Naqshlangan ayollar-ning xaykalchalarini oyoqlari, aniqroғi sonlari va ko’krak-lari to’la do’mboq qilib tasvirlanishida davom etgan. Қabr-larni laxadlari ko’pincha xom ғishtlar bilan to’silgan bo’lib, qabrlardagi mayit atroflariga quyilgan buyumlar ularni ijtimoiy hayotlarida tengsizlik alomatlari juda kam darajadaligini ko’rsatadi. Nomozgoh II mansub bo’lgan yosh bolani qabridan 2500 ta marjon topilib, shular orasi-da tillo va gips metallaridan qilinganlari, hamda kumush-dan yupqa qilib qoplanganlari xam topilgan. Bu kabi to-pilmalarni oz miqdorda bo’lsa xam topilishi, bu davrga ke-lib ilk bor tillo, gips v a kumushlardan foydalana bosh-laganliklaridan dalolat beradi. Bulardan tashqari Nomoz-goh II da lazurit (ko’k rangli mineral) lardan xam marjonlar qilish keng tarqalgan. Lazuritlar shimoliy Afғo-nistonda ko’p bo’lgani uchun lazurtlar o’sha erdan keltiril-gan va ularga ishlov berish marjonlar yasash Markaziy Osyo-da bo’lgan degan fikrlra mavjud.

Eneolitni so’nggi davrlar Nomozgoh III kompleks (No-mozgoh III ga mansub yodgorliklardan topilgan barcha topil-ma) lari bilan xarakterlanadi. Shuni aytish joizki muta-xassis olimlarimiz tomonidan xozirgacha Nomozgoh II bi-lan III orasidagi vaqtli bo’lsada chegara asosli ravishda aniqlab berilgani yo’q. Ammo Nomozgoh III ni oxiri eradan avvalgi 2750 yil bilan belgilangan. Nomozgoh III davrida ғarbiy va sharqiy orasidagi tafovutlar vujudga kelib, bu-lar sopol idishlarda yaqqol namoyon bo’ladi. Bu xududlarda Nomozgoh tepa va Oltin tepa kabi yirik markazlar shakl-lanadi.

Shuni aytish joizki nafaqat Nomozgoh va Oltin tepa-lar balki ko’plab asosiy eneolit davri yodgorliklari Mar-kaziy Osiyoni Kopetdoғ toғ oldi bilan saxrolari orasida joylashgan bo’lib, ular uzoq yillar davomida ustma- ust Kurilishlar tufayli tepaliklarga aylanganlar. Bu tepa-liklar turkiy tillarda «tepa», «depe»; arablarda «tell»; gruzinlarda «gora», ya`ni toғ; armanlarda esa «blur» deb atalgan. Nomozgoh janubiy Turkmanistondagi Қaaxqa temir yo’l bekatidan 7 km uzoqlikda joylashgan bo’lib, uni mada-niy qatlamini qalinligi 34 m ga etadi. Maydoni esa 70 ga ni tashkil qiladi. Shuning uchun xam bu yodgorlik arxeolog olimlarimiz tomonidan yuqorida ta`kidlaganimizdek 6 ta davrga bo’lib o’rganiladi. Oltin tepa yodgorligi esa janu-biy Turkmanistonning Қaahqa tumaniga qarashli Meana qishloғi yaqinida joylashgan bo’lib, uni balandligi 20 m, maydoni 60 ga.

Nomozgoh III davrida odamlar yashaydigan qishloqlarni xajmi xar xil bo’lib, ular orasida kichiklari o’rtachalari va yiriklari xam mavjud bo’lgan. manzilgohlar ko’p xonali bo’lib, ularni xonalari 20 taga etgan. Ana sha xonalarni ko’pligiga qarab jamoani ancha katta bo’lganini taxmin qi-lish mumkin. Dehqonchilikda juda katta yutuqlar qo’lga ki-ritilib, sun`iy xovuzlar va ilk kanallar vujudga keldi. Sun`iy xovuzlarni satxi 1100 m³ ni tashkil etib, chuqur-liklari 3 m gacha bo’lgan. Shuning uchun xam ular dalalarni bir necha bor suғorish imkoniga ega bo’lganlari tufayli bir yilda ikki marotaba xosil olishlar mumkin bo’lgan. Poda bokishda va uni tarkibida aytarli darajada o’zgarishlar bo’lgani yo’q. podani asosiy qismini xamon qo’ylar tashkil qilgan. Ammo, loydan yasalgan otlarni egar jabduqlari bi-lan ғildirakli aravaga qo’shilgan xolatini aks ettiruvchi o’yinchoqlarni topilishi Nomozgox III davrida xayvonlarni kuchidan yuk tashishga o’tilganini bildiradi. 111-11 chi ming yilliklarda tuyalar xam xonakilashtiriladi.

Metallurgiya soxasida yopiq shakllarda, eritilgan mate-riallardan quyma buyumlar yasash vujudga keladi. YUmaloq shakldagi metall oynalari (yumaloq shakldagi misdan yasal-gan oynani bir tomoni silliqlanib, yaltiratiladi, undan xozirgi zamon oynasiga o’xshab tiniq bo’lmasada, unga qi-ziqqan odam uz aksini ko’radi) iskomalar, to’ғnoғichlar xat-to bilak uzuklar yasash yuqori darajaga ko’tariladi. Shunday qilib metalga ishlov berish va zargarlik ishlari jamoa xu-narmandchiligi darajasiga ko’tariladi. Geoksyurdan kulol-chilik o’choғi (sopol idishlarni pishiruvchi maxsus moslama-ni kulolchilik o’choғi deyiladi). Sopol idishlar qatorida kam bo’lsada mramorlardan yasalgan idishlar xam uchraydi. eng muximi eneolitni oxirlarida toshdan yasalgan muxrlar xam uchraydiki, bu xolat shaxsiy mulklarni paydo bo’la bosh-laganidan dalolat beradi. Avvalgi davrlardagidek ayollar-ni xaykalchalari ko’plab uchraydi. Ammo soqolli erkalarni xam xaykalchalari xam paydo bo’la boshlaydi. Oz bo’lsada er-kaklarni xaykalchalarini vujudga kelishi ota uruғi xuk-mronligini boshlanishidan dalolat beradi. Manzilgohlar-da maxsus maqbaralara uchrab, ularda ko’pchilikni ko’milgani ma`lum. Bu ko’pchilikni dafn etilgan qabrlarda ularni bu-yumlari juda oz bo’lib, ular asosan sopol idishlar va kor-zinalardan iborat.

Shuni aloxida ta`kidlash joizki, eneolit asrini so’nggi bosqichida qadimgi dehqonchilik qishloqlarini xudu-DI YaShD1 k*kg*yadi. Buni yakkol isbotini Geoksyur voxasida Geoksyur I va Chungtepa; Artek tumanida esa Қoratepa yod-gorliklarida olib borilgan arxeologik ishlarning natija-lari ko’rsatadi. Қoratepani o’zidagina Nomozgoh III bosqi-chiga mansub bo’lgan 130 dan ortiq ko’p xonali uy- joy qol-diqlari topilgan. Bular aloxida xonadonlarga mo’ljallan-gan xo’jali komplekslarini tashkil etadi. Ular asosan dax-lizli bo’lib, yotoqxona o’rtasida sandal (tancha) o’rni saq-langan. Demak, xozirgi zamon sandallarini tarixi 5 ming yilga boradi. Bu ko’p xonali uy tarkibida torroq kichik xo-na bo’lib, unda o’choq yoki sandal qoldiqlari yo’q. Bunday xonlar oila a`zolarini «ombor» lari sifatida xizmat qilgan bo’lishi mumkin. NomozgohP! davrining eng xarak-terli tomoni shundaki, bu davrga kelib, uy- joy xo’jalik komplekslari qoshida xovlilar paydo bo’ladi va bu xovli-larni birlashtiruvchi tor ko’chalar rasmiylashadi. Қishloqni markaziy qismi esa, ochiq maydon sifatida qoldiriladi.Tor ko’chalarning deyarli barchasi shu maydonga olib chiqadi. Қo-ratepa xo’jalik komplekslari ichida bir xonada doira shak-lida qurilgan altar’ topilgan. Bu altar’ qadimgi dehqon-chilik xo’jaligi bilan shuғullanuvchi uruғ jamoalari tari-xida eng dastlabkisi xisoblanadi. Shunday altar’lar Geo-ksyur I qishloғidan va ularning 4 tasi Cho’ngtepaning Nomoz-goh III bosqichining so’nggi fazasiga doir qatlamida xam to-pilgan. Shunday qilib, qadimgi dehqon jamoalari hayotida olovga topinishning yangi ko’rinishi altar’ paydo bo’ladi. Bu esa ibtidoiy diniy e`tiqodlarning aniq ishlarini ish-lab chiqilayotganidan dalolat beradi.

Shunday qilib, qadimgi dehqon jamoalari tarixida Nomozgoh III bosqichida ko’p xonali xo’jalik kompleksldari A. Asqarov va M. Jo’raqulovlarning xulosalariga ko’ra, keng ravishda rasmiylashadi va ular aloxida maxallarga birlashtiriladi, bu maxallalar bir birlari bilan tor ko’chalar yoki xovlilarning maydonlari bilan ajratiladi. Bu o’zgarishlar o’z navbatida yirik qishloqlarning asta se-kin shaharlar qiyofasiga o’ta boshlaganligidan dalolat be-ruvchi eng dastlabki qadamlar bo’ladi. Shuning uchun arxeo-loglar Markaziy Osiyo tarixida bu davrni «protogorod» (shahar) madaniyatminig ilk belgilari deb hisoblaydilar. Bu belgilarning aksariyat ko’pchiligi Geoksyur I yodgorligida keng ko’lamda o’rganilganligi tufayli eneolit asrining so’nggi bosqichi Geoksyur nomi bilan yuritiladi. Nomozgoh III bosqichiga kelib sopol ishlab chiqarishda va sopol idish-larga naqsh solishda Қoratepa va Nomozgohtepada yana No-mozgoh I davri an`analari tiklanadi. Ammo Gebksyur voxa-sida esa polixrom, ya`ni rang barang tasvirlar tushirilgan sopol idishlar yasash davom etadi. Xamma joyda sodda qilib ishlangan geometrik shakllar o’rniga murakkab jim- jima-Dor nafis gullar paydo bo’ladi. «Gilam guli naqshi» deb ataladigan bezaklar vujudga keladi. Sopol idishlarning sirtlariga hayvon va parrandalarning suratlarini tushi-rish odatlari yanada keng tus oladi. Mutaxassislarni fik-Richa, sopollarda hayvon va qush suratlarini paydo bo’lishi bu ibtidoiy uruғdoshlik jamoasi diniy va idealogik tassu-Rotlarning «totem» lar ko’rinishida namoyon bo’lishida gu voxlik beradi. Ma`lumki eneolit davrida xo’jaligining asosini suғorma dehqonchilik va xonaki chorvachilik tashkil etgan. Nomozgoh II bosqichidan boshlab, sun`iy suv omborla-ri vujudga kelgan. Mo’lalitepa yaqinidan xajmi 3500 m³ bo’lgan xovuz qoldiqlari topilgan. Geoksyur I qishloғi yaqi-nida esa daryo o’zani bo’ylab, uzunligi 1,5 km keladigan ka-nal yordamida ekinzorlarni suғorib, hosil olish uchun suv olib borilganligi Olimlarimiz janubiy Turkmanistonda eneolit davrida ko’proq arpa ekkanliklarini aniqlaydilar. Poleozoolog olimlarimiz, janubiy Turkmanistondagi ene-olit suyak qoldiqlarini o’rganib, bu erlarda uy hayvoni sifatida yirik shoxli qora mol xamda qo’y va echkilarni boqish bilan shuғullanganliklarini aniqladilar.

Mutaxasis olimlarimizni xulosalariga ko’ra, eneolit asri ijtimoiy munosabatlariga kelganda, xali bu davrda ona uruғi jamoada xukmron edi. Bunga misol qilib, xona va mozorlardan topilgan ayollarning xaykalchalarini ko’rsatish mumkin. Ayniqsa Nomozgoh I bosqichida ayollarning mavqei kuchli ekanligi yaxshi namoyon bo’ladi. Nomozgoh II bosqichi-dan boshlab esa, asta sekin erkaklarning jamoada, oilada o’rni va roli sezila boshlaydi. Avvalgi uruғdoshlik jamoa-lari o’rnida asta sekin ishlab chiqarish jamoalari rasmiy-lashib borayotganini ko’ramiz. Ammo ayollar xali jamoada, oilada o’z o’rinlarini erkaklarga bo’shatib berganlaricha yo’q edi. Nomozgoh III bosqichiga kelib, ko’p xonali xo’jalik komplekslarining rasmiylashuvi bilan ishlab chiqarish ja-moalari jamiyatning asosiy yacheykasiga aylanib bordi. Bu esa o’z navbatida jamoada, oilada erkaklar rolining oshib borishiga keng imkoniyatlar ochib berdi. YUqoridagi eneolit yodgorliklaridan tashqari Zarafshon voxasining yuqori qis-mida O’zbekiston bilan Tojikistonning chegara xududida joylashgan eneolitga mansub ajoyib bir yodgorlik Sarazm qishloғidan 1970 yillarda topildi. Arxeologiya faniga Sa-razm nomi bilan kirgan bu yogorlik Tojikistonlik arxeolog olim Isoqov Abdulla tomonidan o’rganilib, uni maydoni 90 ga dan iborat ekanligi va bu Sarazm qishloғida Zarafshon vodiysining bobokalonlari eneolitdan to so’nggi bronza davrigacha yashaganliklari aniqlangan. Uning Sarazmni tepa-liklarini 4 ta joyida arxeologik qazishma ishlarini olib borgani natijasida, eneolit va bronza davriga oid moddiy ashyolar olingani va shu materiallar asosida Sarazm yodgor-ligini bosib o’tgan yo’lini 4 ta bosqichga bo’lish mumkinli-gini ko’rsatgan. Ana shu 4 ta bosqichni eng qadimgisi Sarazm 1 bosqichi bo’lib, uning madaniy qatlamida polixrom naqshli _sopollar uchraydi Ular Nomozgoh III davri sopollariga o’xshaydi. Sarazm II bosqichiga oid qatlamlarda ko’p xonali uy- joy qoldiqlari xam topilgan. Sarazm II bosqichiga oid xonalarni ba`zilarida doira shaklidagi altar’lar xam to-pilgan. Sopol parchalari orasida polixrom naqshli idish-<sub>l</sub>ar bilan birga qora va kulrang sopollar xam bo’lib, ular <sub>x</sub>ar ikki tomonlama angob bilan pardozlaangan. (angob de-ganda idishlarni sirlash tushuniladi) Xozirgi zamondagi sopol idishlar xam sirlanishi natijasida silliqlanadi) Sarazm II qatlamidan to’qimachilik dastgohini toshdan yasal-gan buyumlari, misdan ishlangan bigizlar, to’ғnoғich va bi-gizlar xam topilgan. Bularni barchasi A. Isoqov eneolit-ning eng so’nggi bosqichi yoki ilk bronza davri bo’lsa kerak deb taxmin qiladi. Sarazm III bosqichida ko’p xonali uy-joy qurish an`analari davom etib, maxalalarda tor ko’chalar va keng xovlilar paydo bladi. Sarazm II dan farq qilib Sarazm III da qurilishlarda asosan xom ғisht ishlatiladi. Avvalgi doira shaklidagi xonalarni o’rtasidagi altar’lar o’rnini, endi kvadrat o’shaklidagi muqaddas olovxona alta-r’lari egallaydi. eng muximi, Sarazm III davrida ilgarigi oilviy altar’lardan tashqari maxsus bosh jamoa ibodatxo-nalari yuzaga keladi. Kulolchilikda xam keskin o’zgarishlar bo’lib, endi maxsus kulolchilik charxlarida idish tovoqlar yasash keng tus oladi. Avvlgi qora kulrang sopl ishlab chiqa-rish keskin kamayib ularni o’rniga, tiniq rangli va qizil angob bilan pardozlangan sopol idishlar paydo bo’ladi. Sa-razm IV davri Nomozgoh V madaniyatining so’nggi bosqichi bilan tengdoshdir va uni xronologiyasi eradan avvalgi 1800-1900 yillar bilan belgilanmoqda. eneolit va bronza dav-rining mutaxasis, arxeolog olimlarimiz A. Asqarov va M. Jo’raqulovlar Sarazm yodgorligi haqida o’z fikrlarini bil-dirib, Sarazmdan topilgan arxeologik materiallar analizi birinchi navbatda madaniy qqatlamlardan olingan sopol va bronza buyumlari Sarazm qishloғini' eradan avvalgi 111-11 ming yillikka oid Zarafshon vodiysining eng dastlabki dehqon jamoalari makoni sifatida qarashga imkon beradi. Yaqin vaqtlarga qadar Zarafshon vodysida qad ko’targan yuq-ori tsivilizatsiyalari lik shaharlar haqida gap ketganda, ularni maxalliy ildizi, ularni keltirib chiqargan bronza davri tub sotsial iqtisodiy bazasi masalasida biror fikr yuritish qiyin edi. Chunki ungacha Zarafshon voxasida o’rga-nilgan bronza davriga oid yodgorliklar Mo’minobod va Chakka qabristonlari, quyi Zarafshonda o’rganilgan Zamonbobo ma-daniyati va Andronova madaniyatiga tegishli makon va qab-ristonlar cho’l zonasi qabilalarining madaniy izlari bo’lib, ular eradan avvalgi I ming yillikning o’rtalarida So’ғdiyonada tarkib topgan urbanistik jarayonlarning yuksa-lishi uchun asos bo’la olmas edi. Shuning uchun. xam Samarq-anddan 40- 45 km lar chamasi sharqda Sarazm qishloғi xudu-dida 1976 yili topilgan bu bronza davri dehqon jamoala-rining makoni aloxida ahamiyyatga ega deydilar.

Xulosa qilib shuni aytish kerakki, Markaziy Osiyoda eneolit davri asosan janubiy Turkmaniston dehqon jamoa-larini Nomozgoh I, II, III davri yodgorliklari va Sarazm yodgorligining Sarazm I va II bosqichlari misolida o’rganil-gan.

Eneolitdan so’nggi davr bronza asri bo’lib, garchi bu davr xronlogik jixatdan uncha katta davrni o’z ichiga olma-sada ajdodlarimiz hayotida sodir bo’lgan juda ko’p yangilik-larni o’z ichiga oladi. Bronza asrida ob- havo xam nisbatan ilib, cho’l va dashtliklar kengayib, chorvachilikni keyingi taraqqiyoti uchun qulayliklar vujudga keladi. Bronz asri metallurgiya taraqqiyotini 4 bosqichiga to’ғri kelib, mis va qalay qorishmasidan bronza xosil qilish texnikasi vujudga keladi. Misni eritish uchun ancha yuqori darajadagi sun`iy issiqlikni vujudga keltirish lozim edi. Bu issiqlik loy-dan yasalgan trubalar va bosqonlar yordamida xosil qilingan (bunday usul xozirgi zamonda xam temir asboblariga ishlov berishda, temir ustalari tomonidan qo’llanilmoqda). Bronza asrida mis bilan qalayni eritib, ulardan qorishma xosil qilish usulini bilib olingandan so’ng, bu qorishmalarni loydan yasalgan qoliplarga quyib o’zlariga ma`qul bo’lgan shakllardagi mexnat va jangovor qurollarni yasay boshladi-lar. Masalan; bolta qilish uchu xajmlari bir xil bo’lgan yarimtaki qolipni loydan yasaganlar va ularni quritib, xar ikkalasini bir biriga yopishtirib, ip bilan boғlaganlar. Bolta 'qolipini to’mtoq tomonida maxsus qoldirilgan te-shikchadan eritilgan qorishmani quyganlar. Қorishma sovub qotgandan so’ng quyma bolta o’z shakliga ega bo’lgan. Shundan so’ng quyma boltani pardozlash va silliqlash ishlari oson-lik bilan bajarilgan. Boshqa turdagi mehnat va jangovor qurolar xam shu kabi usullar bilan qilingan. Ammo eneolit davridagi kabi bronza asrida xam mis kamyob bo’lgani uchun ulardan juda zarur bo’lgan qurollarni va bezaklarnigina yasaganlar. Shuni aytish lozimki bronza asriga kelib, qabilalar o’rtasida iqtisodiy tengsizlik alomatlari ko’zga shlana boshladi. Ba`zi qabilalar mis konlari serob xududlarda yashasa, boshqalari qalayga boy bo’lgan xududlarda va yana boshqalari esa unisi xam bunisi xam yo’q joylarda yashashlariga to’ғri keldi. Bunday xolatlar tomondan qabilalar taraqqiyotidagi tengsizlikni vu-<sub>j</sub>udga keltirsa, ikkinchi tomondan ularni orasida alma-shuvni paydo bo’lishiga va o’zaro aloqalarni kuchayishiga olib keldi. umuman olganda jahondag ko’pchilik mamlakat-<sub>la</sub>rda bronza asri chorvachilik xo’jaligini taraqqiy etgan pavriga to’ғri keladi. Dehqonchilik, garchi bronza asrida muxim mavqega ega bo’lgan chorvachilik tomonidan biroz bo’lsada uni taraqqiyotiga to’siq bo’lgan bo’lsada, yo’qolmadi, aksincha xo’jalikni muxim xatto etakchi tarmoғi bo’lib qola-verdi. Bizning Markaziy Osiyoda esa janubiy Turkmaniston eng qadimgi o’troq dehqonchilik va xonaki chorvachilik bo’lib qolaverdi. B. A. Kuftinni xronologiyasiga muvofiq Nomoz-goh IV, V, VI bosqichlari janubiy Turkmanistonda bronza asri hisoblanadi. Nomozgoh madaniyati Қadimgi Sharq tsivi-lizatsiyasining ajralmas qismi bo’lib, bu davrda qabilala-raro aloqalar doirasi kengayib Nomozgoh dehqonlari ja-nubda shimoliy- sharqiy eron qabilalari bilan, shimolda Kaltamnor madaniyati qabilalari bilan yaqin aloqada bo’la-dilar. Nomozgoh IV davrining so’nggi bosqichida kulolchiik charx paydo bo’ladi. Nomozgoh IV davri eramizgacha bo’lgan 2750- 2300 yilliklarni o’z ichiga olib, aslida eneolitni an`analari asosida taraqqiy etgan shaklini aks ettiradi. Nomozgoh IV bosqichi ғarbda Қizil Arvatdan sharqda Tejen daryosiga qadar bo’lgan xududlardagi Nomozgoh tepa, Oltin tepa, Xovuz tepa, Oq tepa kabi ko’p qatlamli yodgorliklarda o’rganilgan. Bular rasida Oltin tepa yodgorligi o’zini mod-diy ashyolarga boyligi va Nomozgoh IV bosqichini xar tomon-lama yoritishi bilan yaqqol ajralib turadi. Bu yodgorlikdagi ko’p xonali uylrani barchasi xom ғishtlardan qurilgan bo’lib, ularni yonlarida xo’jalik xonal-ari xam bo’lgan. Bu qurilish xonalarini xovlilari bo’lib, xovlilarga uy- joy xonalarining eshiklaridan kirilgan. Manzilgoh maydonidan metallurgiya va kulolchiikka oid qoldiqlar topilgan.

Shuni aytish kerakki kulolchilikda ishlatiladigan tuproq jahonnint xamma erida xam borligi deyarli barcha xa-lqlarda kulolchilikni keng tarqalishiga imkon bergan. Da-stlab kulolchilik bilan ayollar shuғullanganlar degan fikrlar xam mavjud. Ilk bor eradan avvalgi IV ming yillikni oxirlarida va III ming yillikni boshlarida esa Misrda ku-lolchilik charxlari ixtiro qilingach, kulolchilik bilan er-kaklar shuғullana boshlaydilar. Kulolchilik charxi katta va kichik ikki yoғoch ғildirakdan iborat bo’lib, yoғoch o’q bilan o’zaro birlashtirilgan. Kulol pastdagi katta ғildirakni oyoғi bilan aylantirib turishga moslashtirilgan. YUqoridagi ғildirakni ustiga loy qo’yiladi va undan idish tayyorlana-di. Tayyorlangan idishlar quritilib, qizdirilgan xumdon-larda pishiriladi. Idishlarni xajmiga turiga qarab, xum-donlar xam katta va kichik xajmlarda bo’lgan. Nomozgoh IV davri xali sinfiy jamiyatga xos bo’lgan shahristonni o’rta-siga joylashgan tepalik ko’rinishidagi «ark» bo’lmagan. Ammo uruғchilik tuzumini tugab borayotganidan dalolat be-ruvchi ibodatxonalarni qoldiqlari mavjud edi. Shuni ta`kidlash joizki xar qaysi davrda shaharni belgilari va xarakterlari xar xil. Қadimgi Sharq mamlakatlaridagi ta-riflangan shahar belgilarini arxeologlar asosiylari deb, shaharda aholini soni 5 mingdan kam bo’lmasligini, uni kvartallari bo’lib, unda xunarmandchilik ustaxonalari xam-da .jamoani umumiy ibodatxonasi bo’lishi kerakligini ayta-dilar.

Oltintepa yodgorligini o’rganish natijalari yuqoridagi belgilarni barchasini mavjudligini aniqladi. Shuning uchun xam Otintepa yodgorligini arxeologlar Қadimgi Sharq shaharlari xilidagi shahar deb atashadi. Oltintepa mada-niyati taraqqiyoti darajasini Mesopatamiyadagi Uruk davri-dagi shahar madaniyati taraqqiyotiga yaqin deyishadi. Oltin- ^ch tepa yodgorligini mozorlari 2 xil bo’lib, bir xillari bir kishiga mo’ljallangan yolғiz mozor bo’lsa, ikkinchilari max-sus kamera turidagi kollektiv mozorlardan iborat edi. Ochilgan mozorlarning xammasi turar joylar doirasida, xona satxining taglarida joylashgan.

Nomozgoh IV davriga xos hususiyatlardan biri bu dav-rda, Oltintepa kabi yirik qishloqlari bilan bir qatorda ancha kichik xajmdagi qishloqlari xam mavjud bo’lgan. Kichik xajmdagi qishloqlarining ayrimlarini maydonlari 1 ga ga bormagani xolda yiriklarini 10 ga dan kam bo’lmagan. Ularning madaniy qatlamlari xam ancha qalin bo’lgan. Ma-salan: Xovuztepani Nomozgoh IV davri madaniy qatlami 5 m gacha, Oqtepada esa 7 m gacha, Nomozgohtepaniki esa 34 m ga-cha boradi. Shundan 4 m ga yaqini Nomozgoh IV bosqichiga oiddir. Nomozgoh IV davrini mehnat qurollari xam misdan qilinib, ba`zisida bronzadan qilinganlari xam uchrab turadi. Dehqonchilikda ishlatiladigan mehnat qurollarini aksariyati toshdan qilinar edi. Xonaki xunarmandchilikning <sub>k</sub>ulolchilik, zargarlk, to’qimachilik soxalari keng rivoj-langan. Bu davrni oxirlarida kulolchidlik charxlari paydo bo’ladi. Kulolchili.k charxini paydo bo’lishini xarakterli tomoni shundaki, endi kulolchilik ustalari asosiy e`tiborlarini idishlarning naqshiga emas, balki shakliga, sifatiga qaratadigan bo’ldilar. Bu davrda qadah va vaza-simon idishlar paydo bo’ladi. Idishlar sirtiga daraxtlar, echki va qushlarning suratini solish keng tus oladi. Idish-larga «Tilam guli « naqshini solish davom etadi. Tiniq rangli gulsiz sopollar soni Nomozgoh IV davrini oxirla-rida ko’payadi. Shuni xam aytish kerakki, mutaxassis olim-larimizni xulosalariga ko’ra Nomozgoh IV davri xamma joyda xam bir xil bo’lgan emas. Bu davrni xarakterli hu-susiyatlaridan yana biri shuki ayrim odamlarni qo’lida or-tiqcha maxsulotlar to’planib qola boshlaydi. Natijada mul-kka egalik qilishda tengsizlik alomatlari yuzaga kela bosh-laydi. Bunday xodisalar Nomozgoh IV ni oxirlariga to’ғri keladi. Xuddi shu davrga oid madaniy qatlamlardan tosh va loy lardan yasalgan muxrlarni topilishi xam tengsizlik belgilarini paydo bo’la boshlaganida dalolat beradi. Shuni aloxida ta`kidlash joizki, Nomozgoh IV qatlamida «Zikkurat»- poғonali minora ko’rinishidagi ibodatxona qurilishining qoldiqlari topilgan edi. Arxeologlarimizni aniqlashlaricha bu ibodatxona qurilishi Nomozgoh V davriga kelib (2300- 1850 yy) qayta quriladi. Uni balandligi 12 m agcha uzaytiriladi. Ostki qismi esa 55 m gacha cho’ziladi. Bu xashamatli minora ko’rinishidagi ibodatxona fasadi ortida katta uzun yo’lakli qurilish inshoati bo’lib, bunda bir bir-laridan o’tishga qulay bo’lgan qatorasiga solingan xonalar bo’lgan. Ana shu xonalardan biri siғinish joyi bo’lib, unda muqaddas o’choq va diniy urf- odatlar bilan boғliq bo’lgan idishlar topilgan. Ana shu xonaning devori yonidan unchpa katta bo’lmagan yoғochda.n yasalgan altar’ joylashgan. Bu erdan juda ko’plab bezaklar: kumushdan yasalgan qadama bezaklar, oltin marjonlar, shuningdek qimmatbaho toshlardan yasalgan turli bezaklar, oltindan yasalgan buqa va qo’yni kallalari kabilar topilgan. Arxeologlarni xulosalariga ko’ra bu xilda ibodatxona Shumer va Akkad ibodatxonalariga xosdir ( Shumer va Akkad janubiy Mesopatamiya, xozirgi Iroqni janubiy qismida, joylashgan bo’lib, taxminan eradan av-valgi 3000 yilda u erda sinfiy jamiyat va davlat vujudga kelgan jahon tsivilizatsiyasini ilk o’choqlaridan bo’lgan). Nomozgoh V manzilgohi o’zining xajmi jixatidan ancha yirik bo’lib, Қadimgi Sharq shahar markazlarini xajmiga yaqin bo’lgan. Kulolchilarni ishlagan va yashagan maxallalari xam ochilgan. Bular haida manzilgoxdan topilgan kulolchilikka oid chiqindilar va asboblarni topilishi guvoxlik beradi. Ikki qavatli sopol pishiruvchi o’txonalarni topilishi juda yuqori darajadagi issiqlikni xosil qila olganliklaridan dalolat beradi. 35 ta buqani xaykalchasi, 14 odamlarni va 8 ta ғildiraklarni loydan yasalib, yuqoridagi kabi o’txonalarda pishirish uchun tayyorlab qo’yilgan loy xaykalchalari xam topilgan. Topilmalar ichida bronzadan yasalgan xanjar va sopli tova (skovarodka) lar hisoblanadi. Chunki bu turdagi topilmalar Moxintorodan topilgan tovalar bilan juda o’xshashdir. Shuning uchun xam arxeologlarimiz Nomozgoh V madaniyatiga xos bo’lgan xududlarni Қadimgi Sharq davlatlarining chekkalari deyishadi.

Ana shu Қadimgi Sharq davlatlarining chekkalari deb tan olingan Nomozgoh V davri yodgorliklari janubiy Turkmanistonning, ғarbda Қizil Arvatdan, sharqda to Tejen daryosigacha bo’lgan xududlarda uchraydi. Bular Nomozgoh IV bosqichi qishloqlariga nisbatan xudud jixatidan biroz kichik. Kopetdoғ toғoldi tumanlarida ular asosan qadimgi yirik aholi yashagan joylar Nomozgoh tepa, Oltintepa, Uluғtepa, Xovuztepa negizi asosida rivojlangan. Nomozgoh V davrini yirik poytaxt darajasiga ko’tarilgan yodgorliklari Oltintepa va Nomozgohtepa bo’lib, Nomozgohtepani maydoni 70 gani tashkil qiladi. Nomozgohtepa olib borilgan qazish ishalri natijasida ko’p xonali xo’jalik komplekslari xar xil turdagi qabrlar ochib o’rganilgan. Nomozgoh V bosqichiga tegishli qatlamlar ayniqsa Oltintepada mukammal ravishda o’rganilgan. Oltintepada mudofaa devorlari yuqorida ko’rsatib o’tganmizdek, monumental ibodatxona qoldiqlar, xunarmandchilik, uy joy komplekslari va boshqalar ancha keng ko’lamda, o’rganilgan. Oltintepani 3 m qalinlikdagi yuqori qatlami Nomozgoh V madaniyatiga tegishli bo’lib, bu davr aholisi kulolchilik soxasida yuqori malakali kasb egalari bo’lganlar. Sopol idishlarga naqsh solish mutlaqo Nomozgoh V da yo’qoladi. Ammo ko’rinishi nihoyatda bejirim, chiroyli va nafis xamda jarangdor idishlar asosiy maxsulot darajasiga ko’tariladi. Mehnat qurollari asosan bronzalardan yasala boshlaydi. Lekin tosh qurollar xo’jaliklarda o’z xukmronligini xali yo’qotmaydi. Ma`lumki Nomozgox IV ilk bronza. V esa rivojlangan davrini aks ettiradi. Ana shu davrlarda ishlab chiqarish jamoalarin boshqarish kimlarni qo’lida? Otalarni ko’lidami? yoki yuqori paleolitdan boshlab xukmronlik qilib kelgan onalar qo’lida davom etib kelyaptimi? Ana shu masalada ikki xil fikr mavjud. Janubiy Turkmanistonda ko’p yillar davomida arxeologik qazish ishlarini olib borgan V.M. Masson ilk brnoza davrida, ya`ni Nomozgoh IV bosqichida otalar jamoada o’z ustunliklarini tikladilar. Ishlab chiqarish jamoalarini boshqarish ayollar qo’lidan erkaklar qo’liga o’tdi degan fikrni berdi. O’zbekistonni janubida ko’p yillar davomida bronza davri yodgorliklari asosida arxeologik qazish ishlarini olib borgan A. Asqarov esa yuqoridagi fikrni tarixiy haqiqatga yaqin deb tan olish bilan birga Nomozgoh IV va V qatlamlarida xamda shu davr ayollar mozorlarida ona mabudalarini ko’plab uchrashini hisobga olib ishlab chiqarish boyligini yaratish erkaklarning asosiy vazifasiga aylangan bo’lsada jamoani boshqarishda xali onalarning roli katta ekanligidan, ularni an`anaviy obro’yi saqlanib qolganligidan dalolat beradi degan fikrni aytadi. Bu fikrda xam tarixiy haqiqat mavjud Chunki bufikr xam daliliy ashyolarga suyanilgan xolda aytilgan. Shuning uchun xam yuqoridagi fikrlarga xulosa qilib, Nomozgoh IV va ayniqsa Nomozgoh V davrini jamoani boshqarishda xali onalarni roli butunlay yo’qolmagan, ammo xukmronlik otalar qo’liga o’ta boshlagan davr desak to’ғri bo’ladi deb o’ylaymiz.

Oltintepaning Nomozgoh V davriga doir yuqori qatlamini keng o’rganilishi natijasida juda muxim xulosalarga kelingan. Shulardan eng muximi Oltintepada Nomozgoh V davrida eng qadimgi ilk shahar madaniyati shakllanganligi haqidagi xulosadir. Nomozgoh V davri mudofaa devori ikkita qurilish bosqichidan iborat bo’lib, ularni birinchisi Nomozgoh V bosqichining ilk fazasida bunyod etilgan. Ikkinchisi esa Oltintepada ilk shahar madaniyati shakllanib bo’lgan o’rta fazada bunyod etilgan. Demak Oltintepa qishloғi so’nggi eneolit va ilk bronza davridan boshlab mudofaa devori bilan o’rala boshlangan. Oltintepadan topilgan eng muxim topilmalardan yana biri bu Nomozgoh V davriga mansub oltin boshli xo’kiz xaykali bo’lib, uni ko’z nurlari razurit toshidan ishlangan. Peshonasiga esa yarimoy shaklida feruza tosh qadalgan. Bu topilmaga asoslanib, arxeolog oilmlarmiz Nomozgoh V davrida Markaziyts Osiyoning ibtidoiy jamoalari Mesopatamiya va Xrappa aholisi bilan aloqada bo’lgan degan xulosaga keladilar. Bu aloqalar na-. tijasida Қadimgi Sharq yozuvining ayniqsa protoelam yozu-vining bevosita ta`sirida janubiy Turkmanistonda xam piktografik (juda qadimiy yozuv suratlar- piktogrammalar) yozuvining paydo bo’lishiga olib kelgan bo’lishi mumkin de-gan muloxazaga keladilar. YUqoridagi satrlarda Oltintepa yodgorligi va undan topilgan topilmalarni xarakterli hu-susiyatlari va xokazolari haqida imkon qalar so’z yuritdik. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, bu yodgorlik Nomozgoh V davrida o’zining ichki mazmuni va tashqi shakliga ko’ra ilk shahar edi. Chunki bu yodgorlikda shaharga xos belgilarni deyarli barchasi mavjud edi: mudofaa devorlarini mavjud-ligi, asilzoda (aristokrat) lar kvartalini ochilishi, «Koxinlar qabridan» oltin uzuklarni va kumush muxrlarni topilishi, boshqa bir qabrdan 96 ta munchoq topilib, undan 35 tasini oltindan ekanligi, bularning barchasi, Oltinte-pani ilk shaharligidan dalolat beradi.

Arxeologlar shahar madaniyatini ikki bosqichga bo’ladi-lar. 1- dehqonchilik qishloғining rivojlanishi asosida tashkil etgan ibodatxona- shahar; 2- si shahar davlat. Bunga ko’ra Otintepani ibodatxona- shahar yoki ilk shahar deb atasa bo’ladi. Ilk shahar o’zining bundan keyingi hayotida shahar- davlat darajasiga ko’tarilib, u siyosiy- adminstra-tiv markaz sifatida podsho xokimiyatining qarorgoxiga ay-lanadi va bu boqichda shohona saroylar, boymozorlar paydo bo’ladi. Ana shunday shahar- davlatlarning ichki tuzilishini Shumerda Uruk va eredu misolida ko’rish mumkin.- Shunday qilib Oltintpepani bronza davri jamiyatida shahar- davlat bo’sakasida to’rgan ilk shahar, ibodatxona- shahar sifatida tasavvur etish mumkin. Ammo ana shunday yuksak madaniyatga ega bo’lgan Oltintepa manzilgohi va boshqa yodgorliklarda noma`lum sabablarga ko’ra eradan avvalgi II ming yillikni o’rtalariga kelib hayot so’nadi. Oltintepa aholisi ko’chib ke-tib, uni, bir qismdagina hat davom etadi xolos. Bunday xo-disalar Markaziy Osiyodagi bronza asrini so’nggi bosqichla-riga kelib, bu davrga Nomozgoh VI yodgorliklari xarakter-lidir. Nomozgoh VI yodgorliklari xronologik jixatdan era-dan avvalgi 1850- 1100 yillrani o’z ichiga oladi. Maydoni 70 ga lik Nomozgohtepada xuddi Oltintepadagi kabi o’zga-rishlar yuz berib, faqat uni shimoliy xududidagina «Cho’qqi» deb atalgan kichik bir qismidagina hayot davom etadi. Uning beqiyos maydoni, maxallalari, markaziy maydoni bo’shab qoladi va Nomozgoh VI davri qabristoniga aylanib qoladi. 26ga maydonga ega bo’lgan Oltintepada esa Nomozgox 5 oxirlaridayoq uni butun sharqiy qismi - monumental-<sub>y</sub>niy idealogiya markazi aslzodalar kvartali bo’lib qoladi. hayot uni ғarbiy qismidagina biroz davom etadi. Bunday inqirozga yuz tutish xolatlari, ya`ni eski yirik markazla-pini bo’shab qolishi faqat janubiy Turkmaniston uchungina xos bo’lib qolmay, bu manzara butun Қadimgi Sharqda kuza-_tiladi. Nomozgoh VI davriga kelib, qadimgi yirik dehqon-chilik markazlari o’rnida yangi o’zlashtirilgan erlar xisobi-ga yangidan yangi qishloq xo’jalik voxalari paydo bo’ladi.

Nomozgoh VI davriga kelib, sopol idishlarning turlari _ko’payadi. Avvallari juda kam uchraydigan jo’mrakli choynak-lar, ko’za va ko’zachalar Nomozgoh VI davrining asosiy idish turlari bo’lib qoladi. Suғorma dehqonchilik va chorvachilik xo’jaligi jadal rivojlanishda davom etadi. Chorvachilik xo’jaligida mayda shoxli hayvonlarning jamoa iqtisodidagi salmoғi ko’tariladi. Ovchilik yordamchi xo’jalik sifatida davom etadi. Mayda shoxli uy hayvonlarining aksariyati ech-ki edi. Xulosa qilib aytganda bronza davrining Nomozgoh VI madaniyati Қadimgi Sharq tsivilizatsiyasining ajralmas qismi bo’lib, bu davrda protogorod (shahardan oldingi) turidagi ilk shahar madaniyati rivojlanishda davom etm^kda edi. Ishlab chiqarish jamoalari doirasida ijtimoiy tabaq-alanish nisbatan sekin bo’lsada davom etadi. Ammo Nomozgoh VI davrida xarbiy zo’ravonlik asosida chqur mulkiy tengsizlik asosidagi dastlabki shahar davlat uyushmasi xali tash-kil topmagan edi.

Foydalanilgan web-saylar ro’yxati :

1. 
   www.google.com
   
2. 
   www.denemetr.com
   
3. 
   https://uz.denemetr.com/docs/768/index-281097-1.html?page=13